به گزارش خبرگزاری «حوزه»، نشست هم اندیشی سیاست پژوهش در حوزه علمیه با حضور حجت الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات زنان و خانواده، حجت الاسلام والمسلمین علی عماد، رئیس مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه های علمیه، حجت الاسلام والمسلمین سقای بی ریا، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و جمعی از نخبگان پژوهشی حوزه در قم برگزار شد.

این نشست که به همت مرکز امور نخبگان و استعدادهای برتر حوزه و مرکز مطالعات تحقیقات زن و خانواده برگزار شد، دو کمیسیون تخصصی را شامل  ساختار، فرایند و شاخص ها و همچنین در کمیسیون آموزش و پژوهش و حمایت از استعدادهای پژوهشی حوزه را پوشش داد.

 

برخی فعالان عرصه تولید علم با پژوهش تخصصی بیگانه اند

در ابتدای این نشست علمی حجت الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد بیان کرد: پس از انتصاب آیت الله اعرافی به سمت مدیریت حوزه جلساتی با نمایندگان مراکز پژوهشی حوزه برگزار شده است؛ در اولین جلسه این مطلب بیان شد که بخشی از نمایندگان این مراکز در کنار معاونت پژوهش حوزه و در امر سیاست گذاری مهم مساعدت کنند و عقل منفصلی در کنار این معاونت باشند.

وی افزود: پس از انتخاب هایی که انجام شد در جلسات ماهیانه موضوعاتی مورد بحث قرار گرفت؛ از جمله این مباحث، پربار تر برگزار شدن هفته پژوهش بود و قرار شد که هر روزی از هفته پژوهش عنوانی خاص پیدا کند و نهادی از نهادهای حوزه متصدی دعوت از کارشناسان شود و مباحثی را مطرح کنند.

این استاد حوزه گفت: الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از جمله این مباحث بود؛ تعامل بین نهادهای پژوهشی، حوزه و انقلاب اسلامی و... مطرح شد و موضوعی نیز به عنوان طلاب پژوهشگر جوان از سوی ما پیشنهاد شد که در این روز این بحث را دنبال کنیم که از چه طریقی می توان به تولید پژوهش و پژوهشگر سرعت و عمق بخشید.

مسئول مرکز مطالعات و تحقیقات زن و خانواده اظهارکرد: در روز اول هفته پژوهش قرار شد که با همکاری مرکز نخبگان حوزه با دعوت از نهادهای راهبری پژوهش در حوزه و مسئولان مراکز پژوهشی و نخبگان جوان پژوهشی در حوزه این مباحث را مطرح کنند و پس از طرح مباحث به جمع بندی های لازم برسیم و مباحث دسته بندی شده را به مسئولان ارشد حوزه منتقل کنیم.

وی گفت: نهادهای پژوهشی یعنی نهادهای ستادی، مثل معاونت پژوهشی، نهاد حوزه و مراکز پژوهشی دیگر است و وقتی از ساختار سخن می گوییم به مناسبات سازمانی که در ارتباط با پژوهش ایجاد می شود اشاره می کنیم.

این استاد حوزه اظهارکرد: امروزه با سیلی از تقاضای تشکیل موسسات پژوهشی مواجه هستیم که بسیاری از متقاضیان تصویر واضحی از پژوهش ندارند؛ برخی به هر کار علمی از جمله نقد و حاشیه نگاری نیز پژوهش می گویند؛ تولید کتاب، پژوهش نیست، بلکه باید طرح پژوهشی حول محور یک مساله صورت گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد بیان کرد: برخی به دنبال تاسیس یک نهاد پژوهشی در خصوص طب اسلامی هستند، ولی هنوز نمی دانند که زمان ایجاد این نهاد به دلیل عدم گسترش مقالات در این حوزه فرا نرسیده است؛ برخی اساتید پژوهش شناس نیستند یعنی سنخ کار آنها پژوهشی نیست.

وی گفت: در مباحث ساختاری امروزه با این بحث مواجه هستیم که آیا ساختار عمودی در حوزه پاسخ می دهد یا خیر؟ یعنی ساختار مدیران عالی و پژوهشی جریان پژوهش را در حوزه راهبری کنند؛ در مقابل این ساختار، ساختار شبکه محور با رویکردهای پست مدرنی شکل گرفته است؛ این گروه بیان می کنند که شورای عالی انقلاب فرهنگی نباید راهبری جریان علمی را به عهده داشته باشد بلکه راهبری توسط متقاضیان و بهره برداران از علم انجام می شود.

استاد حوزه یادآورشد: زمانی می خواستیم هیئت های علمی پژوهشی را بررسی کنیم، پیش نویس ما به شورای اعطا رفت و آن را اصلاح کرد؛ این رزومه پژوهشی به آموزشی مبدل شد و این مساله نیز به این دلیل است که مدیران بیشتر فهم آموزشی دارند تا فهم پژوهشی؛ نتیجه این بحث آن می شود که در برنامه ریزی ها، گاهی اوقات سخنانی مطرح می کنند که مشخص است جنس کار را به درستی درک نکرده اند و نگاه آنها بیش از آنکه پژوهشی باشد، آموزشی است.

وی گفت: زمینه تولید یک پژوهشگر باید به مسایل زیرین توجه کنیم یعنی آیا طلبه از بدو ورود در حوزه آیا حس حل مساله انگیزه دارد یا خیر؟ زمانی که حس پژوهش ایجاد می شود، پژوهش نیز راه خود را پیدا می کند؛ در این زمینه چند اتفاق باید رخ دهد که ساختارهای ما این اتفاق را رقم بزنند.

وی اظهارکرد: اتفاق اصلی آن است که نسبت ساختارها با فرهنگ پژوهش را بدانیم؛ شرح وظایف معاونت تهذیب و آموزش و پژوهش و محتوایی و تبلیغ را باید بررسی کنیم تا نسبت آنها را با توسعه پژوهش بدانیم؛ زمانی که در مدرسه بگوییم که بزرگان همه سخن ها را گفته اند دیگر حسی برای پژوهش باقی نمی ماند.

استاد حوزه یادآورشد: اگر قرار باشد که همه طلاب همه کاره شوند یعنی همه طلاب پژوهشگر و مبلغ و استاد شوند، تعارضاتی در مقام واقع رخ می دهد، از این روی باید تکلیف کار را برای طلاب مشخص کنیم؛ طلاب در دست اندازهای مساله ای وارد نمی شوند؛ وضعیت جامعه امروزه برای طلاب بازنمایی نمی شود.

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات زن و خانواده بیان کرد: فضای مدرسه باید چالش های علمی را بازنمایی کنند؛ در فرایند همین درگیری ها است که احساس نیازها شکل می گیرد؛ در بالاترین مراتب، طلاب ما تمایل به آموزش دیدن دارند؛ آموزش زدگی در فضای حوزه نشان می دهد که در ساختارهای خود باید تجدید نظر کنیم.

وی گفت: دانشگاهیان، مدرس هستند ولی باید پژوهش نیز داشته باشند ولی در حوزه، مدرسان الزامی در زمینه پژوهش ندارند؛ برخی خود را عالم می دانند ولی پژوهش نمی کنند؛ این دسته تصور می کنند که علم همان پژوهش است؛ کتاب و کشکول نویسی را نباید با پژوهش اشتباه گرفت.

وی عنوان کرد: مساله محوری مولفه اصلی پژوهش است؛ تبیین مساله اولین بخش مساله است و نباید از همان ابتدا مخاطب بداند که نظر شما چیست؟ امروزه دورریزی های پژوهشی ما زیاد است زیرا در گلوگاه های تایید پژوهش به خوبی عمل نمی کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد افزود: مشکلات مضاعفی در میان رشته ها نیز داریم؛ میان رشته های تاسیسی در حوزه نیز ممکن است به این جهت بوده است که تصویر نه چندان درستی در این عرصه داشته ایم؛ بحث دیگر آن است که پژوهشگر باید وارد اجتماعات علمی شود؛ از مخاطرات جدی در این عرصه زنانه شدن علم در مقابل مردانه شدن علم است زیرا کمتر در حوزه جامعه وارد می شود؛ نباید حوزه علمی پژوهشی زنانه ومردانه را پیگیری کنیم؛ با این کار جامعه علمی ما شکل نمی گیرد.

 

حجت الاسلام والمسلمین عماد:

در ادامه این نشست، حجت الاسلام والمسلمین عماد گفت: همه ساله در هفته پژوهش چند سوال تکراری در ذهن فعالان پژوهشی حوزه نقش می بندد که همانا وضعیت امروز پژوهش در حوزه های علمیه است؛ نهاد پژوهش در حوزه های علمیه، نسبت به گذشته و پیشینه خود از نظر گسترش و اهتمام و ایجاد فضای مناسب، بهبودهایی را شاهده بوده، ولی همیشه ارزیابی نباید به میزان دو نقطه زمانی یک یا دو دهه یا چند دهه باشد.

وی افزود: در طول دهه چهل و پنجاه، مجموعه آثاری که در عرصه اقتصاد اسلامی یا روانشناسی اسلامی و... تولید شده را به هیچ وجه نمی توان با وضعیت امروز پژوهش در این بخش ها مقایسه کرد؛ اگر اینگونه نگاه کنیم، نگاهی امیدبخش خواهیم داشت ولی همه ارزیابی ها نباید بر اساس عمود زمان سنجیده شود زیرا گاهی نسبت به این مساله نسبت به یک نظام نهاد علمی آن را مقایسه کنیم.

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات زن و خانواده بیان کرد: ارزیابی نسبت به بایسته ها و انتظارات و ماموریت ها و... نیز از دیگر ارزیابی هایی است که در این عرصه می توان انجام داد؛ سنجیش وضعیت فعلی و مطلوب نیز از بایسته ای این امر است؛ در مقایسه با گذشته دید امیدوارکننده ای داریم ولی در دو بخش یعنی وضعیت امروز با ماموریت ها و تکالیف و بایسته ها و ظرفیت های حوزه های علمیه، تا حدی با مطلوب فاصله داریم.

وی گفت: سهم پژوهش از ماموریت حوزه های علمیه را نیز باید در این تحلیل مورد بررسی قرار دهیم؛ عرصه آموزش و تبلیغ و تربیت دارای سهم کلانی است و نسبت به سهم پژوهش نیز سهم بالایی دارند؛ حتی سهم تبلیغ نیز دارای مهجوریت است.

حجت الاسلام والمسلمین عماد افزود: سهم پژوهش از منابع انسانی، مالی و امکانات حوزه نیز باید در این مقایسه مورد توجه واقع شود؛ در هیچ سالی از سالهای اخیر درصد پژوهش از 97 صدم یک درصد از جی دی پی افزایش نداشته است در حالی که می بایست با توصیه و تاکید مقام معظم رهبری به 3 درصد و در یک عرصه ای به 4درصد برسیم.

وی گفت: سهم پژوهش کل کشور نیز به همین شکل است؛ این درحالی است که سهم پژوهش در علوم انسانی نیز کمترین سهم را دارد؛ در حالی که بیشترین بخش آموزش کشور را فراگیران حوزه علوم انسانی تشکیل می دهند.

معاون سابق پژوهش حوزه های علمیه بیان کرد: از دیگر سوی سهم برون دادی حوزه های علمیه در بخش پژوهش از اضلاع موفقیت آمیز پژوهش حوزه های علمیه بوده؛ از دیگر سوی نظام علمی سازمان روحانیت و حوزه های علمیه نیز مناسب است؛ امیدواریم در سالهای آینده شرایطی داشته باشیم که بتوانیم بر اساس داده های آماری، دقیق به ارایه بررسی بپردازیم.

وی گفت: وقایع ثبتی آموزشی بسیاری در حوزه وجود دارد و در این عرصه می توانیم به یک سری دیتاهای آماری برسیم ولی داده های علمی و آماری در خصوص بخش پژوهش محدود است؛ نظام حوزه، نظام چند بعدی است یعنی طلبه باید دارای یک کارنامه چند بخشی تبلغی، پژوهشی، تهذیبی و... باشد؛ به غیر از بخش تهذیبی، نظام حوزه باید کارنامه های دیگر طلاب را به آنها ارایه دهد.

حجت الاسلام والمسلمین عماد عنوان کرد: در دیگر سوی اینکه چه میزانی از این پژوهش با نیازهای امروز تطابق دارد از نیازهای دیگر این عرصه است؛ از دیگر مسایلی که باید به آن توجه کرد آن است که در سه یا چهار سال اخیر چه میزانی از موضوعاتی که کارشناسی اولیه شده است در مقالات علمی و پایان نامه ها و... تسری یافته است؛ در آینده با نیازهای شدیدتری مواجه خواهیم بود و جامعه نیز از ما مطالباتی دارد و باید به آنها نیز پاسخ دهیم.

وی افزود: وقتی از ساختار و نهاد پژوهش سخن می گوییم، از ساختارهای راهبرانه علم سخن می گوییم که در عرصه کلان و ملی تصمیم گیری می کنند؛ ویژگی یک نهاد سیاست گذار و راهبر علمی  را باید بررسی کنیم؛ این نهاد باید زیرساخت های حاکمیتی داشته باشد ولی در حوزه درونی باید نرمش های لازم را در عرصه های پژوهشی داشته باشد.

این استاد حوزه گفت: سوال این است که امروزه راهبر تولید دانش، راهبر مستقیم تولید دانش همین نهادهای سیاست گذار هستند؟ این نهاد ها بیشتر دانش بازار ایجاد می کنند؛ امروزه سه عرصه تولید دانش، تولید فناوری و نوآوری در جهان به چشم می خورند؛ تولید دانش با یک سیستم حرکت می کنند و دو عرصه دیگر با شاخص های خاص خود حرکت می کنند.

حجت الاسلام والمسلمین عماد عنوان کرد: به عنوان مثال آمریکا بیان می کند که تولید دانش با استفاده از همه ظرفیت های جهانی(استثمار) است؛ یا کشوری مثل کره جنوبی بیان می کند که وارد تولید علم و فن نمی رود بلکه به نوآوری دست می زند و به همین دلیل نرخ رشد اقتصادی کره از ژاپن نیز جلوتر می رود.

وی گفت: دانش بازار ها برای تولید فناوری های تازه ایجاد می شود؛ برای برنامه ریزی بهتر باید جهان و کشور و حوزه را به شکل همزمان مورد مطالعه قراردهیم؛ اگر نهاد پژوهش یا نظام پژوهش را به عنوان معبر تولید دانش، بدانیم باید ویژگی های آن را بشناسیم و در مرحله بعد با کثرت صفوف پژوهشی به دستاورد می رسیم یا خیر؛ اگر به گونه ای پژوهشگران را پشتیبانی کنیم که با کمترین دخالت در امور پژوهشگران، آنها را با نیازهای عصر خود همراه و حمایت کنیم بیشترین بهره را خواهیم برد.

مدیر مرکز نخبگان و استعدادهای درخشان حوزه یادآورشد: ساختار راهبردی و سیاست گذاری و اجرای پژوهش و تبدیل دانش به فناوری قابل مصرف در بازار و چگونگی فناوری هایی که در حوزه بازار تولید می شود سوالاتی است که باید پاسخ آنها را به درستی یافت که اگر این مشکلات حل شود قطعا به نتایج بهتری خواهیم رسید.

وی گفت: سازمان حوزه های علمیه از چند خرده نظام تشکیل شده است؛ از جمله این خورده نظام ها، نظام آموزش است؛ این نظام نیز دارای یک ماموریت است و کنار آن نظام پژوهش و تربیت و اخلاق و تهذیب قرار گیرد که نظام تربیت و اخلاق و تهذیب نیز اتمسفر کلان فضای حوزه است که در همه حوزه ها دارای تاثیر است.

حجت الاسلام والمسلمین عماد افزود: اگر این مجموعه نظام ها را ماموریت محور بدانیم و تعریف آنها مشخص باشد، می توانیم بگوییم که نظام آموزش باید طلابی برای انجام ماموریت های حوزه تربیت کند؛ اگر ماموریت نظام پژوهش را تولید به هنگام، روش مند ومبتنی نیاز دانش و فناوری حوزه و نظام بدانیم و ماموریت نظام تربیت تهذیب را تعمیق ایمان و تثبیت هنجارهای اخلاقی از طریق تبیین معارف دینی و گزاره های اخلاقی بدانیم عرصه مدیریتی نیز باید این امور را سامان دهد.

وی اظهارکرد: هر کدام از این نظام ها باید سه کار مهم را انجام دهند؛ سطح اول، ساختارهای سیاستگذار، سطح دوم هماهنگ کنندگان بخش صفی و بخش دیگر نیز بخش صفی است؛ سپس باید نحوه طراحی ستاد سیاستگذار و ستاد پژوهش و آموزش و صف ها مشخص شود.

استاد حوزه یادآورشد: وقتی اتصال عرصه پایان نامه ها به بخش پژوهش صورت نمی گیرد به دلیل یک سری مسایل است؛ به نظر می رسد که بین چند مولفه ای که در نظام پژوهش تعریف می شود سه مولفه کلیدی هستند که شامل پژوهشگر، مساله و فرایند پژوهش است و مابفی تمهیدی و تسهیل گر هستند.

وی گفت: اگر بتوانیم این حوزه ها را شناسایی کنیم می توانیم پژوهش را کم هزینه، زودبازده و با حضور اکثریت مشارکان سیاستگذاری و اجرایی شود تا بهترین ثمرات را داشته باشد.

حجت الاسلام والمسلمین عماد یادآورشد: قدرت، مدیریت، پول و امکانات، قانون گذاری و مسیر باز کردن و مسیر بازکردن همیشه در اختیار ستادها است و اگر این ستادها به درستی چیده نشوند مولفه اصلی پژوهش که همان پژوهشگر است کار خود را نمی تواند به خوبی دنبال کند.

 

برای موفقیت در پژوهش باید در مرزهای علم حرکت کنیم

در ادامه این نشست علمی حجت الاسلام والمسلمین ناصر سقای بی ریا گفت: در عرصه پژوهش باید به سرعت به مرزهای دانش برسیم تا بتوانیم تحقیق به معنای نوآوری و نظریه پردازی را در حوزه علم و دانش برسیم؛ یعنی نیازمند یک سطحی از آموزش هستیم.

وی افزود: مشکلی که در اینجا وجود دارد، طولانی شدن روند آموزش است؛ پیش از انقلاب، وظایف حوزه بسیار محدود بود ولی امروز حوزه وظیفه کشورداری دارد که باید نیازهای کشور اسلامی را تامین کند؛ از جمله مسایلی که در دانش های زمان ما ایجاد می شود، مساله فرموله کردن و سرعت بخشیدن برای به نتیجه رسیدن سریع تر است که بزرگانی چون شهید صدر گام هایی در این عرصه برداشته اند.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) یادآورشد: امروزه آموزش سطح سه و چهار حوزه، نظام پایان نامه نویسی را پذیرفت ولی اگر نظام مدارج خود را به شکل روزآمد طراحی کرده بودیم با توجه به مقتضیات روز می توانستیم شرایط بهتری رقم بزنیم.

وی گفت: در دوران طلبگی در حین آموزش فقه در محضر اساتید در دوره های بدون مدرک علوم انسانی و روانشناسی بنیاد باقرالعلوم(ع) شدیم و پس از فراغت از تحصیل وارد فاز پژوهشی شدیم و به سرعت با استفاده از همه داده های روز دو کتاب تالیف کردیم.

وی افزود: وقتی ضعف آموزشی وجود داشته باشد، کسانی که در عرصه پژوهش وارد می شوند، ادعای پژوهشگری را به گزاف مطرح می کنند و یا وقتی در مرز دانش حرکت نمی کنند روی بحث ضروریات ورود می کنند و به ضروریات خدشه وارد می کنند؛ اگر بتوانیم طلاب را از کلیات به سمت مرزهای دانش حرکت دهیم صدها پژوهش سالم و بهتر از دانشگاه تولید می شود؛ امروزه خوشبختانه ثابت شده است که پژوهشگران حوزوی در برخی از عرصه ها بسیار موفق تر از دانشجویان شده هستند.

حجت الاسلام والمسلمین سقای بی ریا اظهارکرد: امروزه غربیان مشغول بمباران ذهن های دانشجویان ما هستند؛ باید آن نیرو را داشته باشیم که بدترین شبهات را به راحتی مطالعه و پاسخگو باشیم؛ جریان آزاد اطلاعات در دنیا، تا اندازه زیادی شعار است و خود غربی ها این مطلب را رد می کنند؛ امروزه در نهادهای دانشگاهی آمریکایی با سفارش با واسطه دولت آمریکا و پنتاگون تحقیقات علمی انجام می شود و اساتید و دانشجویان را در ریل های خاص قرار می دهند و نامش را نیز به دروغ، آزادی علمی می نامند.

وی گفت: امروزه در آمریکا پژوهش هایی به سفارش در شرکت های بزرگ سفارش داده می شود؛ امروزه دو نوع پژوهش ویژه تبلیغ شیرخواری و پرهیز از شیرخواری وجوددارد که پشت سر این پژوهش ها شرکت های تجاری قرار دارند.

حجت الاسلام والمسلمین سقای بی ریا اظهارکرد: برنامه ریزی پژوهشی لازم است و این مساله با کرسی های آزاد اندیشی هیچ منافاتی ندارد؛ مسئولان ما در حوزه نیازمند معاونت پژوهشی داریم که نیازها را در سطح کلان ببیند؛ هیچ طلبه یا نهادی نمی تواند به تنهایی مشکلات نظام را مرتفع کند بلکه باید این روند به شکل تجمع توان ها انجام شود.

علاسوند عضو شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه خواهران:

به جای اصرار روی گزاره های تکراری به پژوهش های تخصصی بپردازیم

در ادامه این نشست، فریبا علاسوند گفت: کلیت کار پژوهشی در کشور به سمت فرم گرایی رفته است؛ مثلا رتبه های رشد در عرصه تولید علم و.. را محاسبه می کنیم و تصور می کنیم که با تاسیس یک نهاد مشکلات حل می شود.

وی افزود: قبل از اینکه ساختاری تولید کنیم باید ببینیم که در روند پیشرفت علم در دنیا، این ساختارسازی ها به توسعه علم منتج شده است؟ زمانی که فرم گرایی وارد حوزه می شود، مشکل آن دو برابر می شود زیرا برای ایجاد همان ساختار به حدی مجامله در حوزه داریم که دلایل متعدد ایجاد می کنیم که روی آن قواعد متمرکز نشویم.

عضو شورای سیاست گذاری حوزه های علمیه خواهران گفت: گاهی اوقات فردی که به هیچ نهادی متصل نیست مبدا یک حرکت عظیم پژوهشی است ولی گاهی اوقات با یک ساختار قوی نیز نمی توانیم پژوهش را پیش ببریم؛ پژوهش در جهان روی پژوهشگران متمرکز شده است؛ ساختار و قالب ها زمانی معنی پیدا می کنند که نمرات آموزشی نیز تحت الشعاع امر پژوهش قرارگیرد.

وی افزود: ساختار سخت و معنایی و نرم در عرصه ساختاری پژوهش وجود دارد که بخش معنایی موجب انجماد مباحث پژوهشی شده است؛ باید روال کار به شکلی باشد که طلبه شخصیت پژوهشی خود را پیدا کند و این مساله قطعا با تزریق حاصل نمی شود.

علاسوند بیان کرد: ذهنیت انتقادی و حریت علمی باید در حوزه افزایش یابد؛ طلاب زبده و باهوش نباید با خاطرات تلخ انتقادی مواجه شوند؛ فهم غلط از اخلاق نباید به سرکوب طلاب باهوش منجر شود.

وی گفت: مساله دیگر، عنصر سیاست است زیرا برخی از ترس متهم شدن به خودسانسوری دست می زند؛ مرزهای ایدئولوژی نیز باید برای طلاب مشخص شود تا طلاب به راحتی بتوانند در این محدودها ذهنیت انتقادی داشته باشند؛ فکر انتقادی و فکر پروازگر از آن شخص پژوهشگر است.

عضو شورای سیاستگذاری حوزه خواهران  عنوان کرد: نکته دیگر، مساله ذوق تحقیقی است؛ وقتی یک طلبه با دنیایی از علم اشباع شده مواجه شود، قطعا حس مساله محوری او کور می شود؛ فرایند پرورش دهنده نیز از نکات بسیار مهمی است که نبود آنها جزو ساختار معنایی است که باید شکسته شود.

وی گفت: ایجاد گردش کار درست از دیگر نکاتی است که باید به آن توجه کرد؛ نویسندگان غربی زمانی که به نظریاتی چون عدالت می رسند روی آن بحث های وافر نمی کنند بلکه اقدام سنجی و پیامد سنجی می کنند و در فضای شبیه عنیت بازخوردهای آن را می گیرند؛ در همین بحث اتصال به استانداردهای بحث های خوبی انجام می شود ولی به مسایلی چون مساله محوری توجه نمی شود.

عضو شورای سیاست گذاری حوزه های علمیه خواهران بیان کرد: مساله دیگر آن است که قرار نیست که همه طلاب پژوهشگر شوند؛ حوزه ما برای اینکه خلا پژوهشی خود را حل کند باید دو ثلث نگاه خود با به نخبگان خود داشته باشند و در ثلث اول به طلاب سطح عموم خود متوجه باشد و روی این بخش بیشتر نگاه آموزشی داشته باشند.