به گزارش خبرگزاری حوزه، موزه حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها، قدیمی ترین موزه وقفی ایران و شاید جهان است و البته تنها موزه استان قم است که متأسفانه ناشناخته مانده و قدرش دانسته نشده است. به پای صحبت‌های مدیر کتابخانه، موزه و اسناد این آستان نشسته‌ایم تا از نزدیک با برنامه‌ها، فعالیت‌ها و چشم اندازه موزه حرم آشنا شویم.
به دلیل حجم زیاد، این گفت‌وگو در دو بخش اسناد، کتابخانه و موزه به صورت مجزا منتشر شد، بخش دوم گفت‌وگو با حجت الاسلام والمسلمین علی فتح الله زاده، مدیر کتابخانه، موزه و اسناد آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله علیها را اینجا بخوانید:
درباره‌ی موزه حرم مطهر بفرمایید؛ از چه سالی شکل گرفت؟
_ علاقه‌مندان به حضرت معصومه سلام‌الله علیها در کنار اظهار ارادت قلبی معمولا وجوه نقدی و اشیاء مختلفی را تحت عنوان هدایا و نذورات به این بارگاه تقدیم کرده‌اند که در بین آنها اشیاء نفیسی همچون قرآن های خطی، مسکوکات تاریخی، پارچه‌ها، قالیچه‌های دست باف و سایر آثار هنری وجود دارد.
به مرور زمان با افزایش تعداد و مقدار این آثار نفیس، ضرورت تشکیل مکانی به عنوان موزه آستانه مقدسه احساس شده است. ازاین‌رو در سال ۱۳۱۴ ابتدا در محوطه داخلی حرم(محل کنونی مسجد شهید مطهری) موزه حرم افتتاح شد و در سال ۱۳۶۱ به مکان کنونی انتقال یافت.
همانطور که می‌دانید ما دو نوع موزه داریم، موزه وقفی و موزه غیر وقفی. موزه حرم موزه وقفی است و طبق پژوهش‌هایی که انجام شده، قدیمی‌ترین موزه‌ی وقفی ایران و بنا به ادعای برخی از بزرگواران، جهان است.
ـ از موزه‌ی حضرت امام رضا علیه‌السلام قدیمی‌تر است؟
_ در سال ۱۳۱۵ شمسی اتاق‌های فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگهداری اشیاء حرم حضرت امام رضا علیه اسلام اختصاص یافته است. موزه فعلی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ افتتاح شده است.
موزه ایران باستان در تهران نیز در سال ۱۳۱۶ افتتاح شده است. پس موزه حضرت معصومه سلام‌الله علیها قدیمی‌تر است.
منتهی قدمت اینجا قطعاً خیلی بیشتر از خیلی از موزه‌های دیگر هست. ابتداً به شکل موزه نبوده و در قالب گنجینه بوده است. آثاری که مربوط به خود حضرت، هدیه‌ی مؤمنان، وقف و نذر و ابزاری که خدام یا به اصطلاح کارکنان حرم از گذشته استفاده می‌کرده‌اند، آرام آرام منتقل به گنجینه شده است.
نکته قابل توجه درباره موزه این است که تمامی آثار موزه یا وقفی است یا آثاری است که متعلق به حرم یا متعلق به حضرت است. کاشی روی قبر، پرده روی قبر، بخشی از ضریح حضرت، بخشی از مرقد مطهر، شمعدان روی قبر حضرت، لوستر و آثار این چنینی که داخل حرم و ضریح استفاده می‌شود و آثاری که به عنوان ابزار کار خادمین بوده، ظرف آب کر که آن وسط قرار داده‌اند و برای تطهیر حرم که در گذشته استفاده می‌شده.
به همین دلیل است که می‌گوییم این موزه قدیمی ترین موزه وقفی ایران و شاید جهان است و البته تنها موزه استان قم است که متأسفانه ناشناخته مانده و قدرش دانسته نشده است.
البته این نکاتی که می‌گویم، سخن و ادعای من نیست و تصریح شخصیت‌های تاریخ‌دان و بزرگواری است که درباره موزه‌های مختلف اطلاعات دارند.
تنوع آثار موزه به چه شکل است؟
این موزه از لحاظ تنوع بسیار غنی است و بیش از ۱۶ گونه اثر در آن موجود است. قرآن‌های نفیس خطی، تابلوهای خط و تهذیب، مسکوکات، آثار نقاشی، قالی و قالیچه‌های دستباف، پارچه‌های دستباف، فلزکاری، کاشیکاری، سفالینه، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، آثار شیشه و آبگینه، سنگ‌های قیمتی و احجار کریمه، حجاری و ....
در بخش چوب و هنرهایی که روی چوب به کار برده شده و اینجا دارد به نمایش گذاشته می‌شود، معرق، منبت و هفت، هشت مدل کار هنری که روی چوب انجام می‌شود، بیش از ۳۵ یا ۳۶ گونه اثر، ما در موزه داریم.
این تنوعی که در موزه هست، نیاز به بحث‌های مختلفی دارد، نگهداری، نمایش، تعمیر اموال که متخصص و مرمت‌کار مخصوص خود را می‌خواهد
موزه‌ها تاریخ، هنر و پیشینه زندگی یک جامعه و کشور را به تصویر می‌کشند؛ هنرها، تکنولوژی، پیشرفت، صنعت، تفکر، سطح فرهنگ و هوش مردم را به نمایش می‌گذارند.
در بخش فلزات، طلا، نقره، آهن و فولاد داریم؛ از وسائل عزاداری و نظامی بگیرید تا ابزار استفاده شده در جاهای مختلف. طلا و جواهرات در طرح‌ها و مدل‌های مختلف. بیش از ۱۰ هزار اثر مختلف و کلی در موزه وجود دارد که اگر بخواهیم ریزتر و جزئی‌تر به آنها بپردازیم تبدیل به ۳۰ تا ۴۰ هزار اثر می‌شود که به دلیل کمبود جا تعداد محدودی از آنها به نمایش گذاشته شده است.
بخش کاشی موزه، جزو غنی‌ترین موزه‌های ایران است، یک سری کاشی‌های منحصر به فرد در اینجا داریم، هم از لحاظ تاریخ و هم از لحاظ تنوع، ارزش و قدمت.
بخش سفال‌های موزه به دو بخش هزاره دوم و هزاره سوم قبل از میلاد و بخشی مربوط به سفال‌های دوره بعد از اسلام است.
بخش تمبر موزه بسیار غنی است و بیش از بیست و چند هزار تمبر در موزه وجود دارد، از اواخر قاجار به این طرف تمبر داریم، از کشورهای اروپایی و غیر اروپایی. نزدیک به یک یا دو قرن یا بیشتر از دو قرن تمبر داریم. اگر بخواهیم برای تمبر یک موزه جدا و مستقل بزنیم به لحاظ تنوع و تعداد، امکان آن وجود دارد.
بخش قرآنی موزه یکی از غنی‌ترین بخش‌ها است. ناگفته نماد که بخش گنجینه قرآن، گنجینه بسیار نفیسی است که تمامی قرآن های چاپ شده در آن وجود دارد و نمونه آن را در کتابخانه داریم. اما قرآن‌هایی که در موزه به نمایش گذاشته شده قرآن‌های خطی است.
قرآنی در موزه داریم که منسوب به حضرت امام حسن عسکری علیه السلام و سال ۱۹۸ هجری قمری است. اگر چه برخی کارشناسان نظرشان این است که این قرآن برای قرن سوم است.
به نظر می‌رسد برخی از قرآن‌ها کامل نباشد!
بعضی‌ها یک جزء از قرآن است، بعضی‌ها قرآن کامل است. آن قرآنی که مربوط به سال ۱۹۸ هجری قمری است، یک جزء از قرآن است. در خط‌ها، طرح‌ها و ابعاد مختلف همچون خط محقق، نستعلیق، کوفی و نسخ در دوره‌های مختلف قرآن داریم.
می‌توان گفت یکی از دلایل تحریف قرآن همین نسخه‌برداری خطی است. در قدیم این‌گونه نبود که هر کسی دلش خواست بنشیند و نسخه‌ای از قرآن رونویسی کنید و هر چه بیرون داد اسمش را قرآن بگذاریم. ابتدا نسخه‌ای که می‌خواست قرآن از روی آن نوشته شود، باید از سوی امام معصوم، نماینده امام معصوم یا فرد قابل اعتماد و ثقه مورد تأیید قرار می‌گرفت که این همان قرآنی است که به اهل بیت علیهم السلام می‌رسد. سپس از روی این نسخه، نسخه‌های بعدی کتابت می‌شد. نسخه‌های بعدی نیز باید به تأیید علمای رده اول بعد از معصومان علیهم السلام می‌رسید و آنها باید امضاء می‌کردند که این قرآن صحیح است و تحریف و خطایی در آن صورت نگرفته است.
در بحث خط، تذهیب، سرآیه، سرسوره، حاشیه‌نویسی، ترجمه، علامت‌گذاری، کاغذ، پوست و چرم، تعداد جلد، جلدها، کارهایی که روی جلد انجام شده، مرکبی که برای کتابت استفاده شده دارای تنوع بسیاری هستیم.
پژوهش‌های مختلفی در این زمینه صورت گرفته، دوستانی از دانشگاه‌ها در سطوح مختلف کارشناسی ارشد و یا دکتری می‌آیند و پژوهش‌ها را انجام می‌دهند و ان‌شاالله در آینده بیشتر خواهد شد.
به طور مثال در بحث مرکب، خودکارهای امروزی و مرکب‌های عادی بیش از ۲۰ سال دوام ندارند، ولی بیش از هزار سال است، چند صد سال است، قرآنی کتابت شده که مرکب آن مانده است. و این نشان می‌دهد که در گذشته چه قدر اهتمام بوده و بحث پیشرفت بشری و پیشرفت مسلمان‌ها هم باز اینجا حائض اهمیت هست.
وقف‌نامه‌هایی که روی قرآن‌ها نوشته شده، در جای خود حائز اهمیت است. وقف‌نامه‌ای روی قرآن تذهیب شده با طلا داریم که از سوی علامه محمد باقر مجلسی نوشته شده است. از دوران صفویه به یادگار مانده است.
واقفان و خط‌ها، از دیگر نکات حائز اهمیت است، کدام شخصیت قرآن را وقف کرده است، فرزندان پادشاهان، خود پادشاهان، علما و بزرگان دینی که به امر نوشتن قرآن و وقف آن اهتمام داشته اند.
گردن آویزی در موزه هست که یک خانم هدیه کرده و خیلی هم زیبا و قابل توجه است. این گردن‌آویز هدیه است یا وقف شده؟
_ این هدیه است.
این هدیه به چه عنوانی بوده است؟ آیا نظر واقف یا آن هدیه کننده اجرا شده است یا نشده است؟
_ ما نسبت به انجام نیت واقفان حساسیت زیادی داریم، در خزانه‌داری،دفتر تولیت و سایر بخش‌ها این حساسیت وجود دارد. اگر یک ساعت برای فلان اتاق یا فلان بخش وقف شود، حتما در همان‌جا استفاده می‌شود.
تمامی هدایایی که به حرم داده می‌شود، دارای فرم اهدا و هبه‌نامه است که تنظیم می‌شود، موارد حقوقی و ثبتی آن انجام می‌شود و به اطلاع هبه کننده می‌رسد.
غالب این‌ها هدیه هست. غالباً که می‌گویم شاید بالای نود و پنج درصد هدیه است، اگر هم وقفی هست در گذشته بوده. مخصوصاً در گذشته‌ی صد سال پیش، پنجاه سال پیش، هشتاد سال پیش.
اگر شیئی وقف شده باشد و در حال حاضر موضوعیت خود را از دست داده باشد، با اجازه شرعی به موزه منتقل می‌شود، به طور پی‌سوز برای بالاسری وقف شده است. نه می‌شود آن‌جا نگهداری کرد و نه می‌شود آن‌جا استفاده کرد و از موضوع خارج شده است. پس از کسب اجازه شرعی به موزه منتقل شده است. چون نه می‌توانیم از آن استفاده کنیم و نه می‌توانیم آن را بفروشیم و حتی نمی‌توانیم آن را هدیه کنیم یا به موزه‌های دیگر بدهیم.
لطفا درباره بخش‌های دیگر موزه توضیح بدهید.
یکی دیگر از بخش‌های موزه، بخش مربوط به سنگ‌قبرها است. یک تعدادی اینجا داریم و یک تعدادی دیگر در بخش کارشناسی هست که توسط مرکز اسناد دارد کارهای آن انجام می‌شود و مرتبط با موزه و بخش فنی مهندسی ما هستند.
این سنگ قبرها دارد شناسایی می‌شود. بعضی از پادشاهان اینجا دفن شده‌اند. پنج تا شش پادشاه اینجا دفن شده‌اند و سنگ قبرهای آنها الان در موزه هست و تعدادی الان در حال بررسی است و این‌ها از چند حیث حائز اهمیت است.
خود شخصیت، نوع سنگ، نوشته‌های روی سنگ، حکاک، خطاط وهنرمندی که روی سنگ کار کرده است، همه این‌ها دارای اهمیت هستند. غالباً هم آثار منحصر به فردی هست که منعکس دهنده‌ی صنعت، پیشرفت و تکنولوژی در ایران است. به طور مثال سنگ قبری اینجا داریم که به قدری هنرمندانه حکاکی شده که شاید الآن قوی‌ترین و پیشرفته‌ترین دستگاه‌ها هم نتوانند چنین هنرنمایی را به اجرا بگذارند.
سنگ قبر مهد علیا که مربوط به دوره قاجار است، صرف نظر از شخصیت او از نظر خط و حکاکی کم‌نظیر است.
درب‌های خاتم‌کاری متعلق به حرم، ابزارآلات، آینه‌کاری‌ها و فرش‌هایی که در موزه موجود است، بسیار منحصر به فرد است.
آقای پوپ می‌گوید که فرش‌های ابریشم شاه عباسی موزه‌ی حرم حضرت معصومه جزو عجایب هفتگانه‌ی جهان فرش است، با ضخامت کمتر از دو میلی‌متر، تار و پود ابریشم، به شکل دوازده ضلعی هست و الان به نمایش گذاشته شده ولی ظرفیت ندارد که همه را باز کنیم و به نمایش بگذاریم.
برخی از آثار هم هدایای هنرمندان است، برخی دیگر بخشی از ضریح، بخشی از کاشی ها و سرامیک ها و ... است که از حرم به اینجا منتقل شده است.
به طور مثال صندوقچه‌ای در گذشته در حرم بوده است و رمز و رازهای مختلفی در آن هست و مثل یک گاوصندوق عمل می‌کرده و دستی بوده ولی بسیار تکنولوژی عجیبی در آن به کار رفته.
کارآیی آن‌چه بوده؟
_ نگهداری جواهر آلات، پول یا اشیا گرانقیمت، وقف‌نامه‌ها و ....
تا حالا سرقت از موزه صورت گرفته؟
_ چیزی ثبت نشده. سرقت از موزه شاید در گذشته‌ها معنی داشت ولی الان دیگر معنی ندارد چون وقتی کد اثر داده می‌شود، آن سر دنیا هم بخواهد برود، قابل پیگیری و برگشت است.
برای امنیت موزه هم در گذشته و هم در حال حاضر مراقبت‌ها و تدابیر خاصی اندیشیده شده است و به ویژه این‌که آثار کد دارند و موارد امنیتی تا جایی که امکان داشته باشد، رعایت می‌شود.
درباره موزه اگر نکته دیگری مد نظرتان است، بفرمایید.
_ آثاری که در موزه موجود است، ظرفیت پژوهشی بسیاری دارد، ان‌شاءالله با انتقال موزه به ساختمان جدید بتوانیم زمینه بازدید بیشتری برای توریست‌ها، همشهریان و طلاب فراهم کنیم.
از هنرمندان، تاریخ‌شناسان، باستان‌شناسان، پژوهشگران و دانشجویان و طلاب محترم دعوت می‌کنیم تا با حضور در موزه و استفاده از این منابع معتبر در قالب پایان‌نامه و کتاب در راستای معرفی این موزه گام بلندتری بر دارند.
همچنین از بانیان و خیّران نیک‌اندیش تقاضا داریم با نذر و وقف درباره مکان و ... به گسترش این فضا کمک کنند.
نظر شما