به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین علی نصیری در نوشتاری به نقد سخنان آیت الله علوی بروجردی پیرامون اقتصاد اسلامی پرداخته است که متن این نوشتار بدین شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم
استاد علوی بروجردی به استناد کلیپ پخش شده از ایشان، ادعا کرده اند که اسلام مکتب یا نظام اقتصادی ندارد و معتقدند که اقتصاد اسلامی روی بنای عقلائیه بنا شده است. ما در مجموع در روایات اقتصادی بیست حکم انشائی نداریم و بقیه ارشادی؛ یعنی ارشاد به سیره عقلا به شمار می روند. آیه و روایتی ناظر به چگونگی تحقق رشد اقتصادی یا کنترل تورم نداریم. جامعه شناسی و روانشناسی و سایر علوم انسانی هم همین گونه است. اقتصاد مثل علم طب است که به تخصص خاص نیاز دارد. اسلام نیامده است که علم بیاورد. پیامبر یک مرشد معنوی است. شیمی، فیزیک و طب ربطی به اسلام ندارد. اقتصاد اسلامی یک شوخی است.
در جایی دیگر چنین آورده اند:
«این تصور صحیح نیست که فکر کنیم چیزی به نام اقتصاد اسلامی داریم. یعنی چنین نیست که اسلام اقتصاد خاصی به نام اقتصاد اسلامی درست کرده باشد. چنین چیزی نداریم؛ همان‌طور که اسلام هندسه خاصی هم درست نکرده است. رسول اکرم (صلوات الله و سلامه علیه) مسائل عقلایی را می‌پذیرفتند. یعنی همان‌طور که دو دو تا چهارتای ریاضی را پذیرفتند اقتصاد را هم پذیرفتند. چون مردم و عقلا آن را می‌پذیرند. پیامبر (ص) سیره عقلا در اقتصاد را پذیرفت.»
۱. یک اعتراف
با صرف نظر از دیدگاه آقای علوی بروجردی باید اعتراف کنیم که ما در تبیین نظام اقتصادی اسلام موفق نبوده و نیستیم. بزرگ ترین اندیشمند اقتصاددان ما شهید صدر با اثر «اقتصادنا» است که تا حدود قابل توجهی خلأ مباحث نظری در این عرصه را پر کرد، اما ساختار جامع نظام اسلامی را بدست نداد. پس از انقلاب به رغم پافشاری موکد و مکرر بر داشتن علوم انسانی و اسلامی و تاسیس مراکز پژوهشی متعدد و صرف هزینه های بسیار زیاد و به رغم تولید آثاری خُردنگرانه به مقوله اقتصاد، هم چنان در ترسیم چهره جامع نظام اقتصاد اسلامی و تربیت فقیهان اقتصاددان ناتوان مانده ایم.
افزون بر آن که ما در بُعد نظریه پردازی در عرصه اقتصاد اسلامی ناکام ماندیم، در تمشیت اقتصاد جامعه نیز توفیقی بدست نیاوردیم و سال ها است که با بحران های متعدد مالی و اقتصادی در کشور مواجه ایم. ابهام در نظام پولی، تورم، بانکداری غیر اسلامی، سرگردانی نقدینگی و ... از نمونه های آن است. یک دلیل آن عدم مشارکت فکری فقهیان با متخصصان دانش اقتصاد برای بازتولید نظام اقتصاد اسلامی است.
اینها البته بدان معنا نیست که ما نظام اقتصاد اسلامی نداریم، بلکه به معنای آن است که در کشف این نظام از متون دینی توفیق نداشتیم.
خوب بود آقای علوی بروجردی این حقیقت تلخ و گزنده را نه علنی می کرد و نه آن را به پای فقدان اصل نظام اقتصادی تفسیر می نمود! که:
«خوشتر آن باشد که سرّ دلبران گفته ناید در حدیث دیگران»
(با تصرف گفته آید در بیت مولوی به گفته ناید»
۲. لزوم تفکیک میان علوم انسانی با سایر علوم
علوم را به لحاظ موضوع، غرض یا مسایل یا به ملاحظه همه آنها می توان به علوم انسانی و علوم غیر انسانی همچون علوم تجربی، علوم ریاضی و ... تقسیم کرد.
در این که موضوع، غرض و مسئله اسلام انسان و هدایت اوست، هیچ تردیدی وجود ندارد. از این جهت به یقین علوم انسانی جزو قلمروی دین است و اگر قرار باشد اسلام را تهی از علوم انسانی بدانیم، چیزی جز اسکلتی نیمه و ناتمام و فاقد روح از دین باقی نخواهد ماند؛ درست نظیر داستان شیر بی یال و اشکم مولوی!
«شیر بی‌دم و سر و اشکم کی دید این‌چنین شیری خدا خود نافرید»
بر این اساس، با آقای علوی بروجردی در این مدعا که اسلام نظام طب یا علم فیزیک، شیمی، ریاضیات و ... ندارد، همصدا هستیم؛ زیرا این دست از علوم موضوعاً و مسالتاً از حوزه علوم انسانی بیرون اند، اما در این مدعا که اسلام اقتصاد، جامعه شناسی یا روانشناسی که از بارزترین مصادیق علوم انسانی اند، ندارد، از هر جهت با ایشان مخالفیم.
۳. لزوم تنقیح مفاهیم اقتصادی
در عرصه اقتصاد اسلامی حداقل با سه اصطلاح مواجهیم: «نظام اقتصاد اسلامی»؛ «مکتب اقتصاد اسلامی» و «علم اقتصاد اسلامی».
از سویی دیگر اقتصاد داری دو رکن اساسی است که عبارتند از: اقتصاد هنجاری یا دستوری و اقتصاد اثباتی یا توصیفی.
در اقتصاد هنجاری از باید و نبایدهای رفتار اقتصادی گفتگو می شود، اما در اقتصاد اثباتی از هست ها و نیست ها سخن به میان می آید؛ درست نظیر تقسیم اخلاق به دو بخش حکمت نظری و حکمت عملی.
از بخش اقتصاد اثباتی با عنوان «علم اقتصاد» نیز یاد می شود. از این جهت علم اقتصاد شاخه ای از نظام اقتصادی خواهد بود. با این تقسیم بندی تعریف «مکتب اقتصادی» نیز آشکار می گردد؛ زیرا مراد از آن مجموعه ای از نظریه پردازی های مدون و روشمند در عرصه اقتصاد خواهد بود که ممکن است از سوی هر یک از اقتصاد دانان یا فقیهان اقتصادی ارایه گردد.
از سویی دیگر، اگر نظام اقتصادی را به مجموعه ای گزاره های اقتصادی در دو زمینه اقتصاد هنجاری و اثباتی اطلاق کرده و آن را مدل تعامل در زمینه رفتارهای اقتصادی در عرصه هایی همچون تولید، توزیع و مصرف قلمداد کنیم، اثبات وجود نظام اقتصاد اسلامی اندکی با دشواری مواجه خواهد بود.
زیرا به اذعان صاحب نظران حتی همچون شهید صدر، در اسلام از «علم اقتصاد» که همان اقتصاد اثباتی است، سخن به میان نیامده است؛ همان گونه که در اقتصاد سوسیالیزم یا اقتصاد کاپیتالیزم نیز لزوماً از علم اقتصاد سخن به میان نمی آید.
اما اگر نظام اقتصادی را به بخش اقتصاد هنجاری معنا کرده و محدود کنیم؛ با این فرض اسلام قطعاً دارای نظام اقتصادی خواهد بود؛ زیرا آموزه های اسلامی لبریز و لبالب از هنجارها و دستورهای اقتصادی است. گمان نمی کنم آقای علوی بروجردی مخالف این نکته باشند.
نگارنده معتقد است که بیرون راندن کلی اقتصاد اثباتی یا توصیفی از محدوده اقتصاد اسلامی نیز با واقعیت ها همراه نیست؛ زیرا اثبات وجود یا عدم یک گزاره اقتصادی لزوماً به معنای ارایه فرمول ریاضی نیست.
به بیانی دیگر، انکار وجود گزاره های اقتصاد اثباتی یا همان توصیفی که طبعاً برگرفته از گزاره های هنجاری (باید ها و نبایدها) است، با واقعیت های متون وحیانی موجود سازگاری ندارد. البته باید اذعان کرد که به کمک علم اقتصاد می توان این دست از گزاره ها را فورمولیزه کرد و در قالب معادلات ریاضی گنجاند. از این جهت معتقدم که اقتصاد اسلامی که هر دو رکن اقتصاد اثباتی و اقتصاد هنجاری را دربر گیرد، در اسلام وجود دارد؛ هر چند لزوما نه به معنای ارایه فرمول های ریاضی علم اقتصاد.
به عنوان نمونه روایات باب «أن المحتکر إذا الزم بالبیع لا یجوز أن یسعر علیه» از کتاب وسائل الشیعه را درنگرید (ج ۱۷، ص ۴۳۰) به استناد روایات این باب «رخص و غلا» و به اصطلاح اقتصاد امروزین کم و زیاد شدن ارزش مالی یا اعتباری در دست خداوند است نه کس دیگر. به عنوان نمونه درنگرید روایت ششم: «إن الله وکل بالأسعار ملکا یدبرها»
طبق این دست از روایات که در علم کلام نیز مورد تاکید قرار گرفته است، دستی غیبی و پنهان از سوی خداوند در چرخه اقتصاد دخالت دارد.
از سویی دیگر، وجود دست نامرئی در چرخه اقتصاد حتی از سوی آدام اسمیت که از او به عنوان پدر اقتصاد نوین نام برده می شود و متاسفانه باور به خداوند و وحی در اندیشه امثال او راه نیافته، تایید شده است: «اسمیت اعتقاد دارد در اقتصاد بازار، بازار به‌صورت غیر متمرکز به تنظیم روابط عرضه و تقاضا پرداخته و در شرایط رقابت کامل، وضعیت موجود را به‌طور خودکار تعدیل می‌نماید. در این نظام، نیاز باعث ایجاد تولید گشته (یعنی یک دست نامرئی، نیازمند را به‌سمت تولید می‌کشاند) و هیچ نیازی به دستور برای تولید نیست.»
ببینید چگونه از «دست نامرئی» سخن می گوید!
حال اگر در اقتصاد اسلامی اعلام شود که دست نامرئی در چرخه اقتصاد به عنوان یک گزاره اثباتی و توصیفی حضور دارد، آیا سخنی بدور از واقع گفته شده است!؟
از این جهت موکداً معتقدم که اسلام هم واجد اقتصاد هنجاری است و هم واجد اقتصاد اثباتی؛ هر چند نه به معنای ارایه فلان فرمول اقتصادی در ارزش گذاری بورس و بازار.
۴. مفهوم امضایی بودن یا احاله به سیره عقلا
آقای علوی بروجردی می فرمایند که ما فقط بیست روایت در زمینه اقتصاد اسلامی داریم و آن چه به عنوان ابواب و مسایل اقتصادی آمده از باب احکام امضایی و احاله به سیره عقلا است.
بر این مدعای ایشان دو نقد وارد است:
یک؛ توجه به انبوه روایات اقتصادی
اگر اقتصاد را شامل عرصه گسترده اقتصاد خانواده، اقتصاد اجتماع و اقتصاد جهانی بدانیم، در فقه اسلامی به استثنای بخشی از عبادیات که خارج از حوزه مال و تولید، توزیع و مصرف است، اقتصاد و گزاره های اقتصادی همه ابواب فقهی را دربرگرفته و تحت تاثیر قرار می دهد. با این نگاه عموم مباحث خمس و زکات (به رغم تلقی عبادی بودن)، وصایای مالی، مواریث، بخش های مالی نکاح همچون نفقه و مَهر، تمام ابواب تجارات، خیارات، شرکت، هبات، وکالت های مالی، مزارعه، مساقات، بخش های مالی اطعمه و اشربه، بخش های مالی صید و ذبایح، بخش های مالی باب قضاء، دیات و ... زیر مجموعه اقتصاد اسلامی خواهد بود که با یک حساب سرانگشتی حداقل شامل بیش از ده هزار روایت خواهد بود.
درنگریستن در این دست از روایات نوآوری اسلام و ارایه گزاره های فقهی تاسیسی در بسیاری از مسایل را اثبات می کند که خود به تحقیقی جامع و مستقل نیاز دارد.
از این جهت تقلیل چنین سرمایه عظیم وحیانی به ده روایت بسی شگفت آور خواهد بود!
دو؛ امضایی بودن یا احاله به سیره عقلا به معنای نفی اقتصاد اسلامی نیست.
مدعای مهم دیگر آقای علوی بروجردی آن است که با کسر بیست مورد، سایر گزاره ها و آموزه های اقتصاد اسلامی امضایی یا ارشادی است و به سیره عقلا احاله شده است.
پیداست ایشان می تواند دو معنا را منظور داشته باشند:
یک؛ امضایی بودن گزاره های اقتصادی؛ به این معنا که اسلام همان گزاره های اقتصادی ادیان الهی گذشته را مورد تایید قرار داده است؛ چنان که خود اشاره می کنند که پیامبر اکرم (ص) پیش از رسالت بر آیین حنیف بودند.
دو؛ ارشادی بودن گزاره های اقتصادی؛ یعنی اسلام عقل یا سیره عقلا را در گزاره های اقتصادی حَکم قرار داده و به احکام عقلی ارشاد کرده است؛ چنان که این مدعا را به شیخ انصاری و فرزند مرحوم حائری منتسب کرده اند.
باید اذعان کرد که صاحب نظرانی دیگر امضایی بودن شماری از احکام غیر عبادی اسلام تاکید کرده اند؛ همچون حلال بودن بیع، اعتبار عقد ضَمان، اعتبار نکاح، حق حِضانت اطفال، اصل لزوم در عقود، اعتبار عقد اجاره، عقد مضاربه، صلح، جواز رجوع مغرور به غارّ، اصالة الصحة، دیات و اصل ملکیت.
چنان که برخی دیگر همچون شیخ انصاری و سایر فقیهان در پاره ای موارد در باره احکام اقتصادی اسلام آنها را از نوع احکام ارشادی دانسته اند.
نقد این ناچیز ناظر به این نکته است که با فرض پذیرش امضایی یا ارشادی بودن گزاره های اقتصادی اسلام (و تاسیسی دانستن تنها ده گزاره اقتصادی) آیا امضایی بودن یا ارشادی بودن گزاره های اقتصادی آنها را از هویت اسلامی بودن تهی می سازد!؟
ابداً چنین نیست و این نقطه مرکزی چالش فکری آقای علوی بروجردی و شماری دیگر از اندیش ورانِ همسو با ایشان است.
توضیح مدعا:
اسلام به عنوان دین خاتم به صراحت اعلام کرده که آمده تا آموزه های ادیان پیشین را تکمیل کند: «الیوم اکملت لکم دینکم ...» «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق». چنان که با رفعت بخشیدن به جایگاه عقل و اعلام کردن آن به عنوان حجت باطنی خداوند، عملا به احکام عقلی ارزش و بها داده است.
مفهوم این سخن آن است که به طور طبیعی بخشی از آموزه های اسلام در عرصه اعتقادات، اخلاقیات و فقهیات تاسیسی و نوبنیاد و دسته ای دیگر امضایی یا ارشادی خواهند بود.
اما همین که اسلام در باره یک یا مجموعه ای از گزاره ها هر چند ریشه دینی یا عقلانی داشته باشند، انگشت گذاشته و آن را تایید می کند، خود به آن هویت اسلامی بخشیده است و چنان نیست که فقط احکام و گزاره های تاسیسی اسلامی باشند.
به بیان ساده از نگاه ما همه احکام امضایی و ارشادی اسلام بسان احکام تاسیسی هم چنان اسلامی اند.
یک مثال به تایید مدعای ما کمک می کند:
یک؛ دانشجویی را در نظر بگیرید که در مقطع دکترا در دانشگاه تهران شرکت کرده و با حضور در تمام کلاس ها و کسب نمرات لازم مدرک دکترا می گیرد. در این فرض روشن است که مدرک او دکترا و از سوی دانشگاه تهران به او عطا شده است. (مدرک تاسیسی)
دو؛ دانشجویی را در نظر بگیرید که پیش از دانشگاه تهران با حضور در دانشگاهی دیگر یا با حضور نزد استاد فرزانه دیگر نیمی از دروس مقطع دکترا را گذرانده و نمره قبولی دریافت می کند. او با ارایه مدارک لازم موافقت دانشگاه با احتساب نمرات را جلب می کند و پس از گذار نیمی دیگر از دروس موفق به اخذ مدرک دکترا می شود. (مدرک تاسیسی و امضایی)
در فرض دوم تنها نیمی از دروس و محتوای آنها توسط دانشگاه تهران ارایه شد و نیمی دیگر پیش از دانشگاه و در جایی دیگر گذرانده شده است. اما همین که دانشگاه بر این دروس مهر تایید می زند، دیگر هویت دانشگاهی پیدا کرده و مدرک دکترا که منتسب به دانشگاه تهران است به او داده می شود.
حال و وضع گزاره های اسلامی با آن چه در گذشته در میان ادیان الهی وجود داشته یا همزمان عقل به آن راه دارد، چنین است که بخشی از آنها تاسیسی و بخشی دیگر همراه با تایید اسلام است و هنگامی که مورد تایید اسلام قرار گرفت کسی حق ندارد بگوید که این گزاره ها دیگر اسلامی نیست! همان گونه که به مدرک از نوع دوم نمی توان گفت که مدرک دانشگاه تهران نیست!
به عبارت دیگر، اگر قرار باشد گزاره های امضایی یا ارشادی اسلام از هویت اسلامی عاری گردند، باید تقریبا همه گزاره های اخلاقی و بخش عمده گزاره های اعتقادی از هویت اسلامی عاری شوند!
آیا با چنین نگاهی دیگر از اسلام چیزی باقی می ماند!؟
آیا خود آقای علوی بروجردی می تواند به لازمه مدعای خود پایبند باشد!؟
این همان شیر بی یال و بی اشکم خواهد بود و لا غیر!
این هنر دین است که از روی صداقت و واقع نگری وقتی می بیند که گزاره هایی تحریف ناشده از ادیان گذشته باقی مانده و در مواردی عقل یا سیره عقلا به آن چه او می خواهد بگوید، راه دارد آنها را اعتبار می بخشد و ارزش دینی می دهد. اما پیداست با چنین تعاملی دیگر تمام این دست از گزاره ها رنگ و نشان اسلامی پیدا می کنند.
بر این اساس، وجود گزاره های امضایی یا ارشادی در میان گزاره اقتصادی اسلام، آنها را از هویت اسلامی بودن خارج نمی سازد.
آخرین سخن:
به حضرت آیت الله علوی بروجردی که از یادگارهای ارزشمند بیت مرجع کم نظیر دوران معاصر مرحوم آیت الله بروجردی (اعلی الله مقامه) هستند و قطعا در سالیان عمر خود خدمات فراوانی به شیعه و حوزه داشتند، به عنوان طلبه ای خُرد و ناچیز عرض می کنم که باید شما بزرگان حوزه که بار سنگین هدایت و حمایت حوزه را بر عهده دارید و برگ و بار دادن به شجره طیبه روحانیت در دوران غیبت حضرت حجت (روحی فداه) به امثال شما واگذار شده است، دست بدست هم دهید و از اسلام و کیان آن به عنوان دینی جامع، جاودانی و جهانی دفاع کنید و نگذارید در نگاه جهانیان و مغرضان در این باره اسلام به عنوان سرمایه مانای الهی (عزّ اسمه) و یادگار آفتاب گونه پیامبر اکرم و اهل بیت (سلام الله علیهم) چین و شکنی پدید آید.
خداوند به توفیقات جنابعالی بیافزاید و همه ما را در خدمت بی شائبه به حضرت حجت (روحی فداه) مستغرق سازد.
بمنه و کرمه
علی نصیری
حوزه علمیه قم
موسسه معارف وحی و خرد
نظر شما