استاد محمدعلی انصاری شوشتری مؤلف « موسوعة الفقهیة المیسرة» در حاشیه مراسم رونمایی از این کتاب در باره جزئیات موسوعة الفقهیة المیسرة با خبرنگار خبرگزاری حوزه به گفت و گو نشست که در ادامه می آید.
اکنون پس از مدتها انتظار، خدا را شاکریم که فرصت فراهم شد تا شرح حالی از زحمت و مشقت و جانفشانی را که در طول ۳۶ سال در تدوین « الموسوعة الفقهیّة المیسّرة » کشیده ام به محضرعلما تقدیم نمایم.
اصطلاح موسوعه در عصر حاضر به دو معنی اطلاق می شود: اول – کتابهایی که به طور وسیع و گسترده تدوین شده اند، مانند کتاب های جواهر و غدیر و مانند آنها که آنها را موسوعة الجواهر و موسوعة الغدیر و ... می نامند.دوم – به کتابهایی که به شکل معجم و الفبایی و دائرة المعارفی نوشته میشوند، خواه برای عموم علمها باشد، یا برخی از آنها یا یک رشته خاص از آنها ، این موسوعه از قسم دوم می باشد .
خصائص موسوعه به معنای دوم :
موسوعه بدین معنی دارای ویژگی هایی می باشد که بدانها اشارة می نماییم:
۱- شمولیت :
یکی از خصوصیات موسوعه این است که شمولیت داشته باشد یعنی شامل موضوعات و عناوین هدف باشد. البته این امر سعةً و ضیقاً تابع هدف نویسنده می‌باشد .
۲ – ترتیب سهل و آسان :
این امر به دو نحو قابل طرح است :
اول : اینکه عناوین و اصطلاحات بر حسب مادّه اصلی نگارش شده باشند .
دوم: اینکه بر حسب کیفیت خواندن کلمه نگارش شده باشند .
ترتیب اول در لغتنامه ها به کار می رود و، ترتیب دوم در دائرة المعارف ها استفاده می شود .
۳ – روش نگارش آسان :
کتاب های فقهی غالباً دارای تعقید لفظی و پیچیدگی در اسلوب نگارش دارند که این امر امکان استفاده از آنها را مگر برای طبقه خاص ممکن نمی سازند .
لذا لازم است در نگارش موسوعة از روش های آسانی که بتواند معارف شریف فقهی را در اختیار خواننده قرار دهد، استفاده شود .
۴ – ذکر منابع :
مطالبی که در موسوعه آورده می شوند باید دارای منبع و مدرک باشند تا ارزش خود را داشته باشند و قابل اعتماد باشند .
اینها ویژگی های خاص موسوعه بنحو عموم می باشد .
اما موسوعه فقیّه میسره ویژگیهای خاص خود را دارا می باشد که بعداً بدان اشاره خواهد شد .
اهداف موسوعه علی العموم :
هدف از موسوعه به شکل عموم رساندن علوم به مخاطبان به زبان ساده تر در کمترین زمان ، زیرا اگر کسی بخواهد معنا و احکام یک اصطلاح را بداند در حالیکه فعلا زمان رسیدن به آن و یا منابع و مدارک آن را ندارد، بهترین وسیله برای رسیدن به آن، موسوعه می باشد.
تاریخ موسوعه نویسی:
موسوعه – یا دائرة المعارف – نویسی چه به صورت عموم و چه در علم خاص تاریخ درازی دارد، که اینجا جای تعرض به آن نیست، ولی علامه طهرانی در کتاب ارزشمند خود « الذریعة جلد ۸ صفحه ۳ تحت عنوان دائرة المعارف » مختصری از تاریخ دائرة المعارف های علوم مختلف را بیان نموده اند .
تاریخ موسوعه نویسی در فقه :
در نیمه دوم قرن ۱۴ هجری قمری و نیمه دوم قرن ۲۰ میلادی کوششهایی برای تدوین یک دائرة المعارف فقه اسلامی بوجود آمد که حاصل آن پیدایش دو دائرة المعارف بود :
اول - « موسوعة الفقه الاسلامی » که معروف به « موسوعة جمال عبد الناصر » بود.
این موسوعه متعرض هفت مذهب از مذاهب اسلامی شده که عبارتند از ۴ مذهب اهل سنت و مذهب امامیه و مذهب زیدیه و مذهب اباضیه، که یکی از مذاهب معروف خوارج می باشد .
متاسفانه این موسوعه که در ۲۰ جزء و ۱۰ جلد چاپ شده است و از حرف الف – در مرحله چاپ – نگذشته است،و متوقف شده است .
اولین جزء آن در سال ۱۳۸۶ هـ = ۱۹۶۷ م به چاپ رسید، و در سال ۱۴۱۰ هـ = ۱۹۹۰ م تجدید چاپ گردید .
ایده موسوعه فقهیه در جمهوری اسلامی :
این ایده همچو ایده های کمالی در حوزه علوم اسلامی بعد از انقلاب اسلامی در اذهان علما و اهل فکر جرقه زد، و جسته و گریخته فرهنگ نامه های متعددی در فقه و اصول تدوین و چاپ گردید .
ولی آنچه را که می توان در مقابل موسوعه فقهی کویتی عرضه کرد دو نمونه را می توان نام برد:
اول – موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت علیهم السلام :
این موسوعه به امر رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای ادام الله ایامه و ابقاه، در سال ۱۴۱۱ق مطابق با ۱۳۶۹ ش، زیر نظر عالم فرزانه آیة الله سید محمود هاشمی ( قدس سره ) تاسیس گردید .
و پس از طی مقدماتی جلد اول آن در سال ۱۴۲۳ ه. ق، چاپ گردید، و هم اکنون حدود ۵۲ جلد آن تا حرف « ز » به چاپ رسیده است که آرزوی تکمیل آن را داریم .
دوم – الموسوعة الفقیة المیسرة :
که هدف از انعقاد این مجلس معرفی و رونمایی از آن می باشد، و با مراعات حال حضرات، برای معرفی آن مختصری از سرگذشت تدوین آن را خدمت شما تقدیم می نمایم .
تاریخ شروع تدوین :
از اوائل انقلاب اسلامی این فکر در ذهنم جرقه زد، چون موسوعه موسوم به جمال عبد الناصر را دیده بودم و به خود می گفتم چه خوب بود در فقه امامیه هم، چنین موسوعه ای نوشته شود، حتی بر برخی برادران هم مطرح نمودم، چون این امر نیاز به شرایط بسیاری داشت، لذا در عالم ایده باقی ماند.
ولی در سال ۱۳۶۳ ش عزم را جزم نمودم و مشغول جمع آوری اصطلاحات فقهی و اصولی شدم.
ابتدا چهار هزار اصطلاح فقهی، و یک هزار اصطلاح اصولی را جمع آوری نمودم.
روش کتابت اصطلاح در این بار بر اساس ماده کلمه بود، مثلاً استصحاب در «صحب» یعنی حرف (ص) می‌آمد همان‌گونه که در لغت‌نامه‌ها این روش متداول است.
سپس بر این اساس مقداری از اصول را تدوین نمودم، و در هر مرحله از پیشرفت کار با اهل نظر مشورت می‌کردم، سپس به این نتیجه رسیدم که این روش مخصوص کتاب‌های لغوی و لغت‌نامه‌ها می‌باشد، و اما در دائرة‌المعارف‌ها روش دیگری اتخاذ می‌شود، و آن ترتیب عناوین و اصطلاحات بر حسب چگونگی تلفظ کلمه می‌باشد که این روش خیلی سهل و آسان تر است.
بنابراین دوباره اصطلاحات را بر اساس هیأت کلمه مرتب نمودم، لازمه این کار این بود که کلمه «استصحاب» در حرف الف بیاید و خیلی از عناوین جابجا شوند.
سپس مقداری از اصول را بر این اساس تدوین نمودم.
در سال ۱۳۶۶ش برادر عزیزمان آیت الله اراکی به فکر تأسیس مؤسسه‌ای برای تحقیق و تدوین آثار اسلامی مخصوصاً آنچه که برادران و دوستان دارند شدند.
بر حسب توافق بنا شد ادامه کار موسوعه در ضمن مؤسسه مجمع الفکر باشد.
در این مرحله ادامه کار اصولی را متوقف نمودم، و شروع به کتابت در فقه نمودم.
در حدود سه الی چهار سال توانستم اصطلاحات حرف های الف و ب را در یک جلد به صورت دستی چاپ نمایم و پنج نسخه از آن را خدمت آقایان علماء و أهل فکر تقدیم نمایم.
یکی از نکاتی که دو نفر از آقایان – که تشویق و راهنمایی‌های آنان موجب تشویق بنده شد - مرا بدان راهنمایی نمودند ، این بود که مرا به کتاب «موسوعة الفقه الاسلامی » کویتی هدایت نمودند، که :
یکی حضرت استاد بزرگوارم آیة الله وحید خراسانی دام ظلّه و زاد الله فی عمره ، بود .ایشان فرمودند : آیا موسوعه کویتیه را دیده ای ؟ عرض کردم : نه ، فرمودند : البته آنان با عِدّة و عُدّة این کار را انجام دادند.
دیگری حضرت آیة الله هاشمی شاهرودی – قدس سره- بود ، که ما را به این موسوعه راهنمائی نمود ، که تازه سه جلد از آن صادر شده بود ، و آن سه جلد را به عنوان امانت در اختیارم قرار دادند.
از این به بعد نظرم درباره موسوعة نویسی کاملتر گشت.
برای بار دوم فقه را از اول – بحسب موضوعات نوشتم –البته این بار کار پخته تر و فنی تر شده بود ، تا اینکه در سال ۱۴۱۴ ه ق جلد اوّل آن به چاپ رسید و هر جلدی که بعد از آن چاپ می شد کاملتر می شد .
تا اینکه چند سال قبل جلد اول باز بینی شد ، و با ویراستاری جدید و عناوین بیشتر به چاپ رسید.
ترتیب مدخل ها:
مدخل های موسوعه چند گونه می باشد
اوّل - عناوین کتاب های فقه مانند : صلاة ، زکاة ، بیع ، إجارة ، شرکة ، و مانند اینها :
دراینگونه عناوین کلیّات مربوط به این کتابها نوشته می شود، و عناوین و مسائل زیر مجموعه به محلهای مناسب خود ارجاع می شود.
مثلاً عناوین مانند : رکوع ، سجود ، تشهد ، تسلیم و مانند آن تحت همین عناوین بصورت وسیع‌تر بحث شود.
دوم – موضوعات و یا متعلقات أحکام :
مانند أسماء ، أمکنة ، و أزمنة و أسماء حیوانات ، و...
سوم - حکم و أقسام آن :
مانند تعریف حکم و أقسام آن : از قبیل : تکلیفی و وضعی و اقسام تکلیفی خمسة ، و تقسیم هر یک از آنها به اقسام خودش ، که هر کدام در عنوان مناسب آن بحث می‌شود .
چهارم – عناوین مرتبط با علوم دیگر:
عناوین زیادی وجود دارند که مربوط به علوم دیگر می باشند ، ولی بار فقهی دارند ، مانند :
- عناوین طبی مانند : برص ، جذام و برسام ، جنون ، سفه و رتق و مانند اینها.
- عناوین کلامی مانند : توسّل ، شفاعت و إسلام و إیمان و کفر و مانند آنها.
- عناوین اخلاقی مانند : «إحسان» که ذیل آن قاعده احسان ذکر می شود ، و یا «إهانة » که ذیل آن عنوان «حرمة إهانة المحترمات» آورده می‌شود ویا «تعظیم » که ذیل آن قاعده «تعظیم شعائر» ذکر می‌شود ، و یا إکرام و مانند آن.
ترتیب مقالات :
مقالات موسوعه به چند قسم تقسیم می شوند :
أوّل : مقالات مفصّل :
این مقالات غالباً مربوط به کتابها می باشد ، مانند : زکاة ، بیع ، شرکة ، و...
گاهی هم بعضی ازعناوین مهم که بحث زیادی دارنداین گونه می باشد ، مانند عناوین : تسلیم ، سجدة ، شرط ، إمامت ، زیارت ، اسراف ، إنفاق و مانند آن
از این جمله می‌توان قواعد فقهیه را نام برد، مانند : قاعده «تسامح» و«حرج» و «ضرر» و ...
دوم – مقالاتی که متوسط می‌باشند :
اینها مقالاتی می‌باشند که نه چندان مفصّل و نه مختصر ، بلکه بینابین می‌باشند ، مانند :احتکار ، احتضار ، أب ، أمّ.
سوم – مقالات مختصر:
مقالاتی هستند که نیاز به تفصیل ندارند بلکه در آنها اکتفا به شرح معنی و بیان برخی أحکام می‌شود ، مانند : آجام ، آجن ، إبط ، أبطح ومانند آن.
چهارم – عناوین ارجاعی :
برخی از عناوین چون قبلاً مورد بحث قرار گرفته‌اند ، و یا در آینده مورد بحث قرارخواهند گرفت ، لذا بدانجا ارجاع می‌شود.
خصائص موسوعة فقهیة میسرة
در اینجا به چند خصوصیت موسوعه مختصراً اشاره می‌نمایم:
اول – اشتمال بر ملحق اصولی:
یکی از امتیازات موسوعه فقهیة میسرة اشتمال آن بر ملحق اصولی است.
در این ملحق، آنچه از نظر حروف در قسمت فقه ذکر شده در ملحق اصولی نیز بدان مقدار از مباحث اصولی هم ذکر شده است. مثلاً در جلد اول، فقه آن از عنوان «آباء» شروع تا عنوان «إذن» منتهی می‌شود.
و در اصول از عنوان «آیه» شروع و تا عنوان «أدلّة» ختم می‌شود.
وجه الحاق ملحق اصولی:
علم اصول و علم فقه در هم آمیخته‌اند، و گاهی تفکیک ناپذیرند، بلکه یک اصطلاح ممکن است هم در فقه و هم در اصول با دو لحاظ مورد بحث قرار گیرند که خالی از ارتباط باهم نیستند، و مراجعه کننده ممکن است به دو بحث نیاز داشته باشد.
امثال این امر کم نیستند مانند: اجتهاد، اجماع، تقلید، خبر و مانند اینها.
دوم – اشتمال بر قواعد فقهیة:
امتیاز دومی که موسوعه فقهیه میسره دارد ذکر قواعد فقهیه می‌باشد، مانند قاعده «إحسان» و قاعده «نفی الحرج» یا «نفی السلطنة» و یا ...
سوم – اشتمال بر ملحق تراجم فقهاء:
در موسوعه فقهیه میسره همه فقهائی که از نظر فقهی آنها در هر مجلدی استفاده شده، شرح حال مختصری از آنها در ملحق تراجم فقها ذکر شده است.
چهارم – اشتمال بر مسائل مستحدثة:
سعی شده است‌که مسائل مستحدثه مهم در موسوعه آورده شود، مانند: تلقیح صناعی، تغییر جنسیت و مانند آنها.
پنجم – اشتمال بر برخی از اصطلاحات حدیثی و درایتی:
موسوعه از عناوین درایه‌ای و حدیثی که در فقه به نحو وسیعی مورد کاربرد می باشند غافل نشده است، مانند: خبر، حدیث.
ششم – اشتمال بر مطالب اخلاقی:
تأکید شده است عناوینی که بار اخلاقی دارند مورد بحث قرار گیرند، مانند: «إحسان»، «إکرام»، «إهانة»، «إیذاء»، «تواضع»، «تکبر»، و مانند اینها.
این تنوع در عناوین و مطالب موجب طراوت موسوعة شده و مانع از اکتفاء به مطالب فقهی صرف شود.
نظر شما