به گزارش خبرگزاری حوزه، سرکار خانم زهرا مهرابی، عضو گروه نویسندگی صریر در نوشتاری به یکی از سؤالات پیرامون صوفی ها پاسخ داد که پرسش و پاسخ آن بدین شرح است:

* سؤال

هدف از رفتار ملامتی گری در میان برخی از صوفیان چیست؟ و آیا این رفتار مورد پسند اسلام نیز واقع می‌شود؟ آیا روش ملامتی گری همان جهاد با نفس در اسلام است؟

مقدمه

تصوف یک جریان همراه با معنویت و پرسابقه در کشور ما و برخی از کشورهای اسلامی است که قدمت آن در اسلام به بیش از یک هزار سال می‌رسد. با توجه به اینکه تصوف از"صوف" به معنای پشم گرفته شده، به تدریج این گروه که پشمینه پوشی آنها حکایت از زهدشان داشته با نام صوفیه یا متصوفه شناخته شدند و مکتب فکری آنان تصوف نام گرفت.

این جریان در قرن دوم هجری با هدف تهذیب وکمال نفس، با رفتارهای زاهدانه و بدون ریا شکل گرفت و همراه با آداب سیر و سلوک باطنی بود؛ اما دراثر پیدایش فرقه‌های مختلف و مقیدشدن به آداب و رسوم ذوقی، ترکیبی از رفتارهای صحیح دینی و رفتارهای ناصحیح همچون بدعتها در این فرقه راه یافت. به همین دلیل تعالیم تصوف را نمی‌توان به صورت کامل پذیرفت یا رد نمود.

ملامتیه یکی از این گروه هاست که در اعتراض به موج ریاکاری صوفیه بغداد پیدا شد. نخستین پیشوای این گروه را ابو صالح حمدون قصار دانسته‌اند. با توجه به اینکه این گروه رفتارهای خود را منسوب به شرع میدانند این سوال پیش می‌آید که آیا ملامتی گری ربطی به اسلام دارد و آیا این رفتار همان مجاهدهی با نفس دراسلام است؟! عده‌ای از افراد این فرقه معتقدند که ملامتی گری با جهاد با نفس در اسلام یکی است در حالی که این دو با هم تفاوتهای زیادی دارند.

* پاسخ

برای پاسخ دادن به این پرسش در ابتدا باید معنای چند اصطلاح روشن گردد.

ملامتی

ملامتی از "ملامت" گرفته شده و به معنای سرزنش و نکوهش است. ملامتیان، گروهی از متصوفه اند که مبنای اصلی تفکر آنها، ملامت نفس است. آنها معتقدند که در کنار عمل به شریعت، برای دوری از ریا، خودستایی و مریدپروری، باید نفس خود را مورد سرزنش قرار داد. به همین دلیل آنها میکوشند عبادات خود را نزد مردم بپوشانند و بدیهای خود را علنی کنند؛ لذا به گونه ای رفتار می کنند که دیگران آنها را سرزنش کنند. راهی که اینها برای جهاد با نفس انتخاب کرده اند این است که فعلی را مرتکب شوند تا منجر به تنفر مردم شده و موجبات سوء ظن‌ مردم نسبت به خویش را فراهم آورند.

جهاد با نفس

جهاد با نفس، اصطلاحی است که درعلم اخلاق اسلامی به کار می رود و به معنای کوشش درتهذیب اخلاق و کنترل امیال نفسانی است. در قرآن و روایات بر جهاد با نفس بسیار تاکید شده تا جایی که مبارزه با هواهای نفسانی، به جهاد اکبر تشبیه شده است. چنانکه امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: "أَنَّ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَ سَرِیَّةً فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا اَلْجِهَادَ اَلْأَصْغَرَ وَ بَقِیَ عَلَیْهِمُ اَلْجِهَادُ اَلْأَکْبَرُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَا اَلْجِهَادُ اَلْأَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ اَلنَّفْسِ پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) گروهی را به جنگ با کفار فرستاد و چون بازگشتند، فرمود: خوشا به حال مردمی که جهاد کوچک را به پایان رسانده و جهاد بزرگتر بر ایشان باقی مانده سؤال شد جهاد بزرگتر کدام است‌؟ فرمود:جهاد با نفس ". (بحار الأنوار ج۱۹ ص۱۸۲)

اصل مجاهده با نفس، با هدف تعالی، مورد سفارش دین اسلام قرارگرفته است؛ به همین دلیل جایز نیست که انسان از هر روشی همچون مرتاضان، برای رسیدن به آن بهره ببرد؛ چرا که چنین ریاضت هایی هیچ تاثیری در تعالی نفس انسان ندارد.

عزت نفس

در نگاه اسلام، انسان مومن جایگاهی بلند و ارزشمند دارد. اسلام بین همه موجودات، برای انسان کرامت قائل شده و بر عزیز بودن انسان، هم در بعد فردی و هم اجتماعی تاکید میکند؛ یعنی انسان نه حق دارد خودش به خودش توهین کند و نه حق دارد موجبات توهین دیگران را نسبت به خود فراهم آورد. بنابراین اسلام با هر چیزی که عزت نفس انسان را خدشه دار کند مخالفت نموده وخوار نمودن نفس را مورد مذمت قرار داده است. در روایتی از امام هادی (علیه السلام) آمده: "مَنْ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فَلاَ تَأْمَنْ شَرَّه هر که خود را خوار دارد از شرش آسوده مباش". (بحار الأنوار ج۷۲ ص۳۰۰)

تفاوت ها

با توجه به تعاریفی که از ملامتی گری و جهاد با نفس ارائه شد، تفاوت جهاد با نفسی که در اسلام سفارش شده، با آنچه در گروه ملامتی دیده می‌شود، روشن می گردد. فرق این دو روش در این است که مجاهده با نفس در اسلام، در مسیر اطاعت خدا و همراه با حفظ عزت مومن است؛ ولی در روش صوفیانه، شخص مومن با تظاهر به اعمال خلاف اخلاق و شریعت، خود را در معرض تهمت و سرزنش دیگران قرارداده و در نتیجه عزت خود را خدشه دار می سازد.

اسلام، در عین حال که به مجاهده با نفس و پرهیز از ریا سفارش کرده، عزت نفس مومن را نیز مورد توجه قرار داده است؛ ولی این گروه از صوفیان، برای دوری از ریا، با انجام برخی رفتارها موجبات تنفر مردم را فراهم می آورند؛ به عنوان مثال در جایی که باید از آبروی خود دفاع کنند سکوت میکنند تا مورد توهین دیگران قرارگیرند، یا شراب نمیخورند ولی شیشه شراب به دست گرفته که تظاهر به شراب خواری کنند و به خیال خام خویش اینگونه نفس خود را خوار نموده و از این طریق بندگی خود را تقویت نمایند. در حالیکه در اسلام راه فرار از ریا، خوار کردن و ذلیل نمودن نفس نیست؛ بلکه اسلام راهکارهای متعددی، برای دوری از ریا ارائه نموده است که در عین بهره گیری از آن، نفس انسان به هیچ وجه دچار ذلت نخواهد شد.

نکته قابل توجه این است که نفس انسان یک حقیقت بیشتر ندارد؛ بلکه همان یک نفس است که حالات مختلفی پیدا میکند و در هر حالی نام مخصوصی دارد. وقتی همان نفس، انسان را به بدی دعوت کند اماره بالسوء نام دارد و وقتی انسان را مورد سرزنش قرار دهد لوامه نامیده میشود و چه بسا این نفس درجات عالی را طی کند که به آن نفس مطمئنه می گویند؛ بنابراین نفس انسان، به طور مطلق امر مذمومی نیست که مورد سرزنش قرار گیرد؛ بلکه در نگاه اسلام، نفس انسان در حالت اماره بودن یعنی تنها زمانی که انسان را به بدی دعوت می‌کند، مورد مذمت قرار می‌گیرد.

با توجه به این مطالب روشن میشود که جهاد با نفس در ملامتی گری نیز همانند جهاد با نفس در اسلام مورد اهمیت واقع شده است؛ با این تفاوت که در اسلام به جهت محترم دانستن نفس انسان، فقط جهاد با نفس اماره سفارش شده است؛ ولی در ملامتی گری بدون توجه به جهت عزتمندی نفس، به جهاد مطلق با آن پرداخته میشود. ملامتی ها نفس انسان را فقط در اماره بودن خلاصه میکنند در حالیکه نفس انسان حالات مختلفی میتواند داشته باشد و سرزنش مطلق آن جایز نیست.

نتیجه

ملامت به معنای سرزنش و روش ملامتی، روشی است که از سوی برخی صوفیه، با هدف رهایی و دور شدن از ریا، شکل گرفت. این روش نوعی مجاهده با نفس است که، صوفیان برای سرزنش شدن در میان مردم و در نتیجه تحقیر نفس، به کار می برند. در حقیقت سالک هنگامی که در مسیرکمال قرار می گیرد به جهت انحراف ذهن دیگران و برای دوری از ریا و شهرت، با تظاهر به انجام اعمال خلاف اخلاق و شریعت در بین مردم، خود را در معرض تهمت و سرزنش قرار می دهد، با این تصور که ظاهرا پرهیزکاری را از خود سلب کند بدون اینکه مرتکب این اعمال گردد و با این اعتقاد که از این طریق نفس خود را شکسته و باعث کمالات آن شود. البته یادآوری این نکته لازم است که، روش ملامتی در ابتدا با نیت خوبی که همان ریاضت نفس و اخلاص بود، انجام میگرفت؛ اما کمکم روشی شد در بین برخی صوفیان که پستی نفس را نیز، به همراه داشت و این همان است که مورد پسند اسلام نیست. زیرا در اسلام گرچه سفارش به جهاد با نفس شده است ولی منظور اسلام نفس اماره بالسوء میباشد که امر به بدیها میکند و نه مطلق نفس.