خبرگزاری حوزه/ معاونت تهذیب متکفل تهذیب و تربیت جامع و متوازن و رسالت مدار طلاب علوم دینی است و در این میان، اخلاق و تربیت بالاترین و چه بسا مهم ترین عرصه فعالیتی این معاونت به شمار می آید. برای آشنایی هرچه بیشتر مخاطبان خبرگزاری حوزه، گفت و گویی انجام داده ایم با حجت الاسلام مجید رهنما، مدیر اخلاق و تربیت معاونت تهذیب حوزه های علمیه که ماحصل این نشست که دربردارنده گزارشی از فعالیت های این مدیریت و همچنین موضوعات پیرامونی آن است.

تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری حوزه در راستای انعکاس فعالیت ها و عملکرد اداره اخلاق و تربیت حوزه های علمیه قرار دادید؛

سوال: لطفا در ابتدا درباره اخلاق و تربیت و اهمیت آن توضیح دهید.

پاسخ: بنده هم از شما تشکر می کنم. اخلاق مقوله زنده و نو و مؤثر و فراملی و شاید از یک منظر فرا دینی است. امروز یک زبان گفت و گو و تبلیغ و تعامل با دنیا زبان اخلاق است. اگر بخواهیم در حوزه، خود و رسالت های خود را ممیزی (سانسور) نکنیم و در دیوارهایی محصور نکنیم و پیام هایمان را به مخاطبانمان در سراسر دنیا برسانیم، لازمه‌اش این است که ذائقه اخلاقی ای که برای طلاب حوزه تصویر می کنیم، یک ذائقه تراز باشد.

ما تجربه انقلاب اسلامی و بالا آمدن حوزه به عنوان یک رسانه فعال پیام رسان دین مدار را داریم که اقتضا می کند که در پیام ها و نوع نگاه هایمان به روز رسانی ای با تأکید بر اصالت ها و تراث حوزوی خود داشته باشیم.

در اداره اخلاق و تربیت، وقتی که تیم جدید وارد کار شد و کارها را ارزیابی کرد، یک سابقه خیلی درخشان و قابل دفاعی از گذشته وجود داشت که باید با رویکردهای جدید ترمیم می شد تا بتواند خیزهای بلندی را بردارد.

نظام نامه جامع تهذیبی مدارس علمیه و حوزه های علمیه در دوره گذشته حاصل زحمات دوستان در معاونت تهذیب بود که در مدارس اجرا می شد که این نظام نامه در دوره جدید مورد بازبینی ای قرار گرفت.

نظام نامه جامع تربیتی حوزه در گذشته در سه ساحت تربیت الهی، تربیت اجتماعی و تربیت خانوادگی تدوین و منتشر شده بود ولی احساس نیاز روز افزون می شد که مجموع ساحت هایی که نیاز است طلبه از نقطه اول تا نقطه دوم حرکت کند را با یک نگاه منسجم احصا شود. این کار در کارگروهی متشکل از نخبگان و هدایت های استاد عالم زاده نوری در طی یک دوره یک ساله جلسات مستمری بررسی شد تا این ساحت ها به درستی احصا شود.

ما مجموع تعاملات و تمایلات یک طلبه با خود، آسمان، و افراد و دنیای پیرامونی اش را در سه رده کلی تربیت الهی، تربیت فردی و تربیت اجتماعی در نظر گرفتیم. بر اساس این سه محور اصلی، ۱۴ ساحت تعیین شد. این ساحت ها نگاهی منسجم جامع و متوازن به تربیت طلبه خواهد داشت که شامل: ساحت های: تربیتی و اعتقادی، ایمانی، عبادی و سلوکی، فکری و ذهنی و عقلانی، خِلقی و شخصیتی، زیستی و بدنی و جسمی، هنری و زیبایی شناختی، اجتماعی و فرهنگی، خانوادگی، اقتصادی و معیشتی، جمعی و تشکیلاتی، صنفی و رسالتی، سیاسی و انقلابی و تمدنی، محیطی می شود. معاونت تهذیب خود را مسئول می داند که تمامی برنامه هایش در این ساحت ها امتداد پیدا کند.

سوال: لطفا درباره کارگروه نخبگانی که در تدوین نظام نامه تربیتی کار کرده اند، توضیح دهید.

پاسخ: در معاونت تهذیب به دلیل پیشینه ای که از گذشته بوده و همه طلاب خود را متعلق به تهذیبی می دانند و کنش تهذیبی دارند، منجر شده بود که نگاه عام وکلی به تهذیب ایجاد شود و نیروهایی که در فضای تهذیب وارد شده بودند، در عین گرایش ها و حسن اخلاقی که داشتند، به شاخصه دانش بنیان بودن در عرصه تهذیب و اخلاق کمتر توجه داشتند؛ یعنی اجتماع دغدغه مندان تهذیبی در دوره های قبل این گونه بود.

اگر می خواهیم در عرصه تهذیب کار عالمانه و دانش بنیان داشته باشیم، یعنی در این عرصه کسانی باشند که هم دغدغه تهذیب را دارند و هم کسانی باشند که در این عرصه به مبانی و محورهای تهذیب اشراف دارند و مبتنی بر یک دانش اصیل می توانند مسائل را از مبانی استخراج کنند و برای آن برنامه ریزی کنند.

اتفاقی که در این دوره افتاد -ضمن زحمتی که پیشینیان کشیده بودند- تهذیب یک گام به سمت دانش بنیان شدن حرکت کرد و تیمی از عزیزانی که دانش آموخته رشته های اخلاق و علوم تربیتی و شاخه های مرتبط با تهذیب بودند، سعی کردیم از اینها استفاده ویژه داشته باشیم. حوزه های علمیه از گذشته دور خصوصا بعد از انقلاب اسلامی در عرصه تهذیب ظرفیت های علمی و فکری را فراهم کرده بود و انباشتی از نرم افزار های فکری و انسان افزار وجود داشت که باید با یک ریگلاتوری جهت بهره برداری به سمت سازمان تهذیب حوزه ها یعنی معاونت تهذیب و تربیت هدایت می شد

حضور حجت الاسلام والمسلمین استاد عالم زاده نوری به عنوان شخصیتی که هم در عرصه دانشی وهم در تجربه میدانی حشر ونشر زیادی با نخبگان و فعالان تهذیبی داشته اند، به ایجاد پیوند نسلی دغدغه مند و با نگاه دانشورانه به عرصه تهذیب منجر گشته. این ظرفیت در قالب کارگروه ها و میزهای تخصصی در عرصه تهذیب فعال شدند و مقیاس مسائل تهذیبی از مرزهای فردی تربیت فراتر رفته و با یک نگاه جامع و چند ساحتی ومتوازن نمود پیدا کرد به عنوان نمونه میز تخصصی ساحت های اخلاق و تربیت با حضور افراد متخصص و کارآزموده در عرصه اخلاق و تربیت، اساتید اخلاق و برخی مدیران کارآزموده و موفق مدارس علمیه در قالب جلسات و نشست های مستمری نظامنامه تهذیبی حوزه های علمیه را از سه ساحت فردی به ۱۴ ساحت تربیتی ارتقا داده و ویرایش و ترمیم نمودند. این به معنای این است که مقیاس تهذیب حدودا ۵ برابر شده و شامل بسیاری از نیازهای بدون متولی طلبه خواهد شد.

سوال: در این عرصه از ظرفیت های اساتید اخلاق مطرح هم بهره مند شدید؟

پاسخ: یک شبکه حدودا ۲۵۰ نفره از مجموع نخبگان و اساتید اخلاق و معنویت که از مقررین مکتب نجف، مانند شاگردان مرحوم سعادت پرور و همچنین کسانی که با بحث های آکادمیک علم اخلاق علوم تربیتی آشنا بوده و کار کرده اند، همچنین در جمع پژوهشگران، اولویت با کسانی بود که سوابق فعالیتهای تربیتی و فرهنگی اصیل در سطح مدارس علمیه داشتند و از مجموعه هایی که در این عرصه آثاری داشتند، ایجاد شد و جبهه متراکم و گسترده تهذیبی شکل گرفت.

مثلا در عرصه تربیت ایمانی طلاب، احتیاج داشتیم که تجربه کسانی که در زمینه فعالیت هیئتی، نظریه پردازی کرده حتی در راه اندازی و اجرای الگوهای موفق هیئت های طلبگی شاخص بودند، استفاده کنیم. آنهایی که نگاه عمیق و اصیلی در عرصه توسل و مناجات داشتند همچنین برای مباحث اندیشه و معرفت با کسانی که در این عرصه کارهای قابل دفاعی داشتند مانند نخبگان و فعالان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و برخی تشکل های فعال همچون بنیاد نهضت، موسسه فتوت در عرصه رسالت های اجتماعی با مجموعه های موفق جهادی و شبکه سازی وجبهه سازی طلاب مثلا موسسه میقات و خانه طلاب جوان و بسیاری از مجموعه های دیگرکه در مجموع حدود ۲۵۰ نفر از نخبگان و فعالان در زمینه های مختلف اخلاقی و تربیتی با تعریف جدید در ساحت های مختلف، برای ما نقش مشاوره ای و مستشاری داشتند.

سوال: در مسیر اجرایی شدن دانش نامه تربیتی حوزه های علمیه چه اقتضائات و نیازهایی لازم است؟

پاسخ: وقتی به ساحت ها رسیدیم، وارد این مرحله شدیم که این ساحت ها احتیاج به تبیین و گفتمان سازی و فرهنگ سازی دارد و در ادامه به این احتیاج دارد که کارگزاران و متولیان برنامه های تهذیبی در این عرصه مشخص شوند.

در گذشته مدیر، معاون تهذیب و استادی که در خود رغبت تهذیبی می دید بدون این که آموزش ویژه تخصصی ببیند، در مراودات خود رعایت شئون اخلاقی و تربیتی را داشت و اساتید اخلاق هم در برخی موارد تجربی وارد این عرصه می شدند.

اما در مواجهه با چالش های امروز ما نیازمند این بودیم که مفهوم مربی را به نوعی مبتنی بر دانش تولید کنیم و این مفهوم از لفظ و واژه ها باید تبدیل به واقعیت شود. برای این کار موثر ترین افرادی که حس کردیم در تعامل با طلاب لازم است تقویت و توان افزایی شوند و می توانند نبض اخلاقی طلاب را در دست بگیرند و تریبون هم دارند، اساتید هستند.

اساتیدی که با طلاب محشور هستند چند ویژگی دارند: نخست این که به دلیل تفوق علمی که دارند، همیشه در میان طلاب هستند و در آنها نفوذ داشته و محبوبند. نکته دیگر این که دریچه ارتباطی آنها با طلاب دریچه علمی است. ویژگی دیگر این که با توجه به این که اساتید روحانی هستند و در این عرصه دغدغه مندند و نسبت به تربیت طلاب اهتمام دارند.

ما با سرمایه بزرگی مواجهیم که در بازه سال تحصیلی ۱۸۰ ساعت به صورت میانگین با طلاب ارتباط دارد و قبل و بعد از کلاس هم معمولا مراودات و ارتباطاتی با طلاب دارد. شما این را ضرب کنید در تعداد اساتید حوزه و تعداد طلبه هایی که این اساتید با آنها مراوده دارند. ما چنین تریبونی که بهره ای از فخامت و نخبگی و همچنین شمول بالایی داشته باشد، در جای دیگری از حوزه ها نداریم.

اساتید اخلاق ما فرصت محدودی برای طلاب دارند، مدیر هم به نوعی ارتباط مجموعی با کلان مدرسه دارد، معاونت تهذیب هم درگیری گسترده با مسائل تهذیبی و تربیتی و اخلاقی ممکن است او را محدود نماید. ما احتیاج به یک شبکه پایدار و منسجمی داریم که مبتنی بر سنت ها و تراث حوزه باشد و به نوعی استاد تصویر آینده طلبه باشد.

اگر شما این منبع لایزال را غنی سازی کرده و استادها را پوشش دهید و این بخش را تقویت کنید، در ذیل مدیریت کلان مدیر و مدیریت جزئی معاون تهذیب، استاد شبکه کنش تربیتی برای طلاب باشد. از این رو طرح تعالی اساتید را در این عرصه شروع کردیم.

اینکار بیش از ۳۰۰ نفر ساعت با حضور نخبگان و مدیران مدارس مؤثر قم انجام شد تا توانستیم به یک مدل اجرایی و عملیاتی و آموزشی این ایده تربیت مربی از جامعه اساتید در قالب شعار «هر استاد یک مربی تربیتی» برسیم . این ایده تبدیل به طرح و تبدیل به سرفصل هایی شد که بتوانیم دوره هایی را برگزار کنیم تا اساتید را برای آن جایگاه منسجم و جامع خود آماده سازیم.

در این طرح در هر سه مقطع طلاب ورودی فارغ التحصیل دانشگاه، دیپلمه و سیکل برنامه ریزی شد و مدیران موفق این عرصه در مراحل برنامه ریزی حضور یافتند و نقادی جدی داشتند که این طرح در مرحله اجرا آماده شود. اندیشمندانی داشتیم که این جزئیات و نگاه های اتمیک را تبدیل به نگاه جامع می کردند و سعی می کردند جنبه محتوایی کار را برای ما عرضه کنند.

در تابستان در راستای اجرای دوره آموزشی، مراحل ثبت نام و گزینش اساتید در یک دوره ۸۰ نفره با حضور اساتید حوزوی منتخب انجام شد تا کارگزاران تهذیبی در ذیل جدول ساحت های ۱۴ گانه قرار گیرند.

اتفاقی هم در کنار این طرح تعالی به وقوع پیوست، عنایت ویژه شورای عالی برای به رسمیت شناختن این طرح بود. در این راستا آیین نامه اساتید راهنمای تهذیبی و تربیتی در شورای عالی حوزه های علمیه در ماه گذشته به تصویب رسید که بر اساس آن، هر استاد بعد از هر یک ساعت تدریس خود دو ساعت فرصت خواهد داشت که به امورات طلبه رسیدگی کند و امور طلاب را در ذیل آن ساحت ها عهده داری کند. این سند پشتیبان و حمایت کننده ماست که جایگاه قانونی این کار و حمایت هایی که از این خواهد شد امورات را با جدیت و سرعت بیشتری پیش می برد.

ما باید در یک فرایند معقولی بتوانیم این لشکر مورد نیاز از اساتید را تأمین کنیم. در این راستا استقبال خوبی از سوی اساتید شد، به گونه ای که در اولین فراخوان بیش از ۶۰۰ نفر ثبت نام کردند که از میان آنها گزینش به عمل آمد. برای این کار در دو مرحله مصاحبه مکتوب و شفاهی انجام شد که بر اساس شروطی که داشتیم همه افراد باید استاد مؤثر بر طلاب باشند، دایره تأثیر آنها گسترده باشد و فراغت کافی برای وقت گذاشتن برای طلبه داشته باشند. بعد از انجام مراحل مختلف، این تعداد به ۸۰ نفر رسید؛ البته قرار است این دوره ها به گروه های ۸۰ نفری به صورت متناوب برگزار گردد.

ما در عین حالی که دوره های ابتدایی نگرش سازی برای آنها برگزار می کنیم، به صورت متناوب دوره های کارورزی را نیز برگزار می کنیم تا اساتید در میدان ارتباطی با طلاب، در مسائل جدید، با سرگروه های خود در ارتباط باشند. بر اساس آنچه برنامه ریزی شده است، سطح اساتید حوزه در امور تربیتی و ارتباط با طلاب در یک بازه زمانی چهار یا پنج ساله به حد قابل قبول می رسد. اگر تا ده سال آینده این طرح اجرایی و عملیاتی شود، نسلی را در حوزه خواهیم داشت که می توانند نیازهای اخلاقی و تربیتی طلاب را مرتفع نمایند.

بر اساس کارهای انجام شده، از شروع مهرماه در چهار مدرسه علمیه در قم و چند استان که نصاب خوبی در معرفی اساتید مربی داشتند، مانند استان خوزستان و چند استان دیگر، این برنامه به صورت آزمایشی طبق آیین نامه و دستورالعمل هایی که به آنها دادیم شروع شود.

لازم به ذکر است عنوان «راهنمایان تهذیبی و تربیتی» در شورای عالی حوزه های علمیه جعل شده است و عنوان طرح تعالی ،طرح تربیت افرادی است که برای این عنوان قرار است مشغول به کار شوند.

البته با توجه به ضرورت های پیش رو، با بخش امور اساتید معاونت آموزش حوزه های علمیه در حال رایزنی هستیم تا بتوانیم برای اساتید جدیدی که به سیستم آموزشی حوزه اضافه می شوند، یک فیلتر تهذیبی و تربیتی داشته باشیم. بر اساس این طرح، به دنبال این هستیم تا افرادی که می خواهند در مدارس علمیه تدریس کنند، در یک دوره فشرده، با مباحث تربیتی و تهذیبی آشنا شوند. این برنامه ها و طرح ها منتج به این خواهد شد که در آینده اساتید از بحث آموزشی و مهارتی صرف خارج شده و در عرصه تهذیبی و تربیتی هم حضور فعال داشته باشند. در کنار این بحث دانش افزایی اساتید در زمینه های تربیتی و تهذیبی هم خواهیم داشت تا در این مسیر، حرکتی رو به جلو داشته باشیم.

سوال: برای مخاطبانمان توضیح دهید که این اداره از چه بخش ها و شاخه هایی تشکیل شده و هر کدام چه وظیفه ای را دنبال می کنند.

پاسخ: ما متناسب با فراوانی فعالیت ها و مأموریت ها و خدمات تهذیبی که به طلاب باید ارائه کنیم، اداره اخلاق را به چهار دسته تقسیم کردیم. دسته اول تربیت است که برنامه جامع تهذیب و تربیت است که هرآنچه مرتبط با فعالیت ها و کنش تهذیبی و تربیتی یک طلبه در فضای مدرسه و محیط‌های حوزوی است را شامل می شود.

ما در عرصه تربیت، برنامه جامع تربیتی را که به نوعی منظومه و هندسه هر نوع فعالیت تهذیبی و تربیتی طلبه است را مد نظر قراردادیم و طلبه از مسائل معنوی گرفته تا مسائل اخلاق فردی و حجره داری و کنش های اجتماعی و فعالیت های تشکلی و هر آنچه به مسائل خانوادگی و... ربط دارد را باید در یک بسته جامعی به صورت متوازن در ساحت های چهارده گانه دریافت کند.

طلبه در شش سال ابتدایی زندگی طلبگی نسبت متوازنی با همه این فعالیت ها دارد تا بعد از این دوران، یک طلبه به درونگرا و منزوی و با عنایت به برنامه های معنوی صرف بار نیاید یا این که صرفا کنشگر بی ارتباط با امور مقدس و معنوی بار نیاید. یک طلبه نباید صرفاً نگاه دانشی داشته و به مسائل اجتماعی و خانوادگی بی توجه نباشد و ... .

برنامه های اخلاقی در مدارس علمیه باید ساری و جاری باشد، نه مقطعی

به دنبال بسته ای هستیم که گام اول آن میثاق طلبگی است.و گام آخر آن تلبس است ما نباید نگاه نقطه ای به این عرصه داشته باشیم، بلکه طلبه در تمام دوران رشد و بالندگی خود مرحله به مرحله نیاز به میثاق های متعدد دارد و به نوعی برنامه های تهذیبی در این عرصه، یک جریان ساری و جاری است. به تعبیری اگر بخواهیم برای این برنامه نامی انتخاب کنیم، شامل سه دوره میثاق، منهاج و میعاد خواهد بود که طلبه از ابتدای ورود به حوزه علمیه تا مرحله تلبس باید مسئله های ذهنی و عملی اش در قالب طراحی های تربیتی این سه مرحله باشد. مراحل بعدی در حال طراحی و تدوین است که زحماتی را در دوره قبل کشیدند و ما از آن بهره می بریم تا بتوانیم تکمیل کنیم و اجرا سازیم.

عرصه دیگر که در عرصه تهذیب معروف است، بحث اخلاق و معنویت است، با توجه به جایگاه اخلاق و معنویت در جامعه و مخاطراتی که این عرصه را تهدید می کند، باید این دو مقوله بر اساس اصول اصیل دینی ترویج شود که متولی آن حوزه های علمیه است.

در عرصه معنویت باید الگوی درستی را به جهانیان معرفی کنیم

امروزه معنویت مقوله ای فرا ملی و فرا دینی تلقی می شود و تا جایی اهمیت دارد که حتی سازمان های بین المللی هم متولی ورود و تربیت معنویت -با قرائت های خاص خود- هستند. ما باید قرائت صحیح و درست و بدور از افراط و تفریط را در زمینه معنویت در درون حوزه جاری و ساری کنیم تا پژواک آن به جهان برسد.

برای این کار ما نیاز به نظریه مادر و پشتیبان در عرصه اخلاق و معنویت داریم که سلایق متنوع را در چارچوب مبانی محکم شریعت در برگیرد.

تجربه اخلاق و معنویت در حوزه مملو از شیرینی ها و گاهاً تلخی هاست؛ در این شرایط نظریه ای که بتواند همه این سلایق را در یک قرائت جدی جمع کند، در عصر حاضر، مبتنی بر اندیشه حضرت امام و رهبری است. این بزرگواران با بهره گیری از تراث مکتب نجف که در عرصه اخلاق و معنویت فردی تابناک است و پیوند آن مکتب به مسائل اجتماعی به نوعی یک اکوسیستم تهذیبی جاری در طول زندگی اجتماعی و فردی را بنیان می نهند.

اگر بعضی مکاتب صرفا به انزوا دعوت می کنند و صرفا توحید را برجسته می کنند، مکتب امام خمینی(ره) توحید را تا تمدن و مسائل اجتماعی امتداد می دهد؛ چیزی که مقام معظم رهبری از آن به کارخانه انسان سازی تعبیر می کنند.

اندیشه اخلاقی مقام معظم رهبری ریشه در تراث معنوی و مبانی دینی دارد

این اندیشه حضرت آقا اندیشه مترقی است که ریشه در تراث معنوی و مبانی ما دارد. علامه طباطبایی، مرحوم آیت الله قاضی، مرحوم آیت الله بهجت و... در این زمینه ها حرف های خوبی دارند. حضرت امام خمینی(ره) این معارف را مقداری جلوتر آورده و تبدیل به نگرش های اجتماعی کرده است.

ما مبتنی بر این نگرش ها باید آرایش اخلاقی معنوی مان را سازمان دهیم، یعنی باید از اساتید اخلاقی که این رویکرد و نگاه را مبتنی بر مبانی با نگرش های اجتماعی دارند، درخواست کنیم که فعلیت بیشتری داشته باشند و کرسی های عام اخلاق را با این رویکرد ها برپا کنند.

در این ماجرا با توصیه آیت الله اعرافی، مدیر حوزه های علمیه به این سمت حرکت می کنیم که حداقل ده درس اخلاق ملی و شامل در قم داشته باشیم. در این راستا خدمت آیت الله شب زنده دار به عنوان فردی تراز در عرصه اخلاق رفتیم و تقاضا کردیم که در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها درس اخلاق داشته باشند که چند جلسه برگزار شد ولی متأسفانه به دلیل کسالتی که بر ایشان حادث شد، فعلا این مجلس تعطیل شد.

آیت الله محمود رجبی نیز در این راستا در پردیسان درس اخلاق و کرسی خود را دایر کردند. برخی آقایان هم هستند که در فیضیه و مدرسه امام کاظم علیه‌السلام و مساجد مهم شهر کرسی های درس اخلاق خواهند داشت تا شبکه عام اخلاقی شکل بگیرد.

همچنین جلسات اخلاق مدرسه ای را هم دنبال می کنیم تا به این شبکه بپیوندند. ما نیاز داریم که در مدارس علمیه ای که زمینه و ظرفیت این کار را دارند، برخی اساتید اخلاق حوزه در آنجا حضور یابند و در حجره ای مستقر باشند و حداقل یک روز در هفته در آنجا محل مراجعه طلاب باشند. اساتید در این مدارس علاوه بر این که وعظ و بیان روایتی دارند، در این عرصه راهنمای طلاب باشند و طلاب در روز مشخص به او مراجعه کند.

در کنار اینها، در شهرستان ها و استان ها هم به دنبال کرسی اخلاق هستیم که در هر استانی و شهری مأمنی برای طلاب به وجود آوریم که نیازهای عمومی اخلاقی را از آنجا تأمین کنند. متأسفانه در حال حاضر بین قم و شهرستان ها توازنی در این عرصه وجود ندارد؛ برای حل این آسیب، استان ها برای برپایی کرسی های اخلاق اعلام نیاز کرده اند و ما باید برای کارهای حمایتی آن اقدام کنیم که این توازن شکل گیرد.

توجه به اخلاق موضوعی

مسئله دیگری که در این اداره به دنبال آن هستیم، بحث اخلاق موضوعی است. الآن در فضای طلبگی اصناف مختلفی داریم. ما در میان قضات که خروجی‌های حوزه هستند احتیاج داریم که در موضوع تخصصی شان مسئله یابی کنیم و اساتید اخلاق بیایند و در آن موضوعات برای آنها موعظه داشته باشند.

بر اساس گفت وگو هایی که با مرکز قضا داشتیم، یکی از مسائلی که به چشم می آمد، این بود که اگر در یک مدرسه علمیه درباره تقوای زبان حرف می زنید و به معصیتی در این عرصه اشاره می کنید، یک قاضی با یک امضای خود می تواند هزاران مسائل را جابجا کند. این ها مسائلشان با مسائل مدرسه متفاوت است. تبلیغ بین الملل هم به این شکل است که ممکن است مسائلی داشته باشد که باید احصا و درباره آن سخن گفته شود.در عرصه خانواده هم همینطور. شاید ۸ یا ۹ مورد است که آنها رصد کردیم و در گام اول قرار است کرسی های ارائه اخلاق کاربردی را برای حل این مسائل، مبتنی بر مسئله شناسی دقیق ارائه کنیم. برای این کار پژوهشگر ما می رود با فعال این عرصه گفت وگو می کند، مسائل اخلاقی را احصا می کند و از یکی از اساتید می خواهد که این مسئله را تبیین کند.

کار دیگر در عرصه اخلاق و معنویت، اعزام اساتید اخلاق است. ما شبکه ای از اساتید اخلاق داریم که این بزرگواران بر خود وظیفه می دانند که به مدارس علمیه سراسر کشور بروند و انگیزه های ایمانی طلاب را تقویت کنند.

در این میسر یک سری کارهای زیربنایی در حال انجام است که از جمله آنها ثبت و ایجاد شناسنامه اساتید اخلاق است که در این راستا مشرب ها و رویکردها و فضاهای اخلاقی آنها را ثبت کنیم و در ادامه بر اساس معیارهایی، آنها را ارزیابی و رتبه بندی می کنیم. البته این کار نیازمند بحث های دقیقی هست و باید اهلش در این عرصه نظر بدهند. ما کارگروهی از بزرگان را در این ماجرا وارد میدان کردیم، افرادی که حرف هایشان در این عرصه معیار است. با این کارها امید است بتوانیم غربالی خوبی برای ارزیابی اساتید اخلاق داشته باشیم.

اخلاق و تربیت از ریل معرفت، اندیشه و فکر می گذرد

یک ضلع دیگر هم بحث اندیشه و معرفت است. شاید بتوان گفت که بسیاری از بزرگان در حوزه مانند علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیت الله مصباح یزدی قائل به این هستند که تربیت از ریل معرفت و اندیشه و فکر می گذرد. ما برای این که بتوانیم نگاه و نگرش طلاب نسبت به مسائل را عمیق و به تربیت نزدیک کنیم، ناچاریم اندیشه و تفکر ترازی به آنها عرضه کنیم.

در گذشته بر اساس توصیه ای هم که مقام معظم رهبری داشتند، برداشتمان این بود که سیر مطالعاتی آثار شهید مطهری می تواند مشکلات ما را حل کند. ما معتقد به این هستیم که در عین این که شهید مطهری نگاه و نگرشش در تربیت فکری و اندیشه حوزه رکن است، اما از اندیشه افراد تراز دیگری هم می توانیم بهره ببریم. ما برای این که بتوانیم در این عرصه اثرگذار باشیم، باید بازار اندیشه ای داشته باشیم؛ علامه مصباح یزدی، حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری، شهید صدر، علامه طباطبایی و... از بزرگانی هستند که می توان اندیشه های آنها را درمیان طلاب ترویج داد.

در این عرصه گام هایی برداشته ایم و ما در شورای سیاست گذاری امور معرفتی که از نخبگانی در این عرصه تشکیل شده اند، ریلی را قراردادیم که یک طلبه برای این که به درستی کلیت دین را بشناسد و از همان ابتدا در مواجهه های اجتماعی با اندیشه های انحرافی، عملکردی صحیح داشته باشد، باید یک اندیشه بنیادین از انسان شناسی و هستی شناسی بداند تا مسائل پشتیبان در بحث های نگاه های مضاف به دین تا بحث های اندیشه های اقامه و نگرش های رهبری را همراه داشته باشد.

این هسته باید تکمیل باشد، برای این کار رویکردمان این است که به هر گروه و مجموعه ای که در این زمینه تفکر ترازی ارائه داده، میدان دهیم. هیچ مجموعه ای رقیب معاونت تهذیب نیست، ما ریل گذاری و سیاست گذاری کار را انجام می دهیم و هر که بتواند در این ریل افراد بیشتری را به این قافله ملحق کند، با او پیمان و قرارداد می بندیم. امروز غیر از طرح ولایت به صورت آزمایشی طرح مطالعاتی آثار علامه مصباح یزدی نیز در این تابستان به صورت مجازی اجرا می گردد و همچنین با چند گروه دیگری در حال مذاکره هستیم که در مرحله امضای تفاهم نامه با آنها قرار داریم.

به دنبال ایجاد بازار مطالعاتی جامعی برای طلاب هستیم

معاونت تهذیب در عین این که به اندیشه های بنیادین توجه دارد، می دانیم که طیف عظیمی از طلاب حوزه با ذائقه های متنوع نیاز به سواد عمومی و ذائقه مطالعاتی دارند، از این رو باید این بستر را متنوع کنیم. از میان طلاب گرایش های مختلفی نسبت به شعر، هنر، فضاهای اجتماعی و... وجود دارد که معاونت تهذیب برای این مخاطبان مجموعه ای جذاب و جامعی از عرصه ها را با محوریت بحث های مبنایی در حال آماده کردن است.

کار دیگری که در این اداره دنبال می شود، بحث رسالت های اجتماعی است. ما قائل به این هستیم که طلبه از نگاه های تربیتی درون‌گرا به نگاه های تربیتی برون گرا برسد. یعنی در عین این که طلبه باید به خود بپردازد و خود را مخاطب برنامه های اخلاقی و تربیتی بداند، باید در یک مرحله کارگزار این برنامه ها باشد.

آموزه های اخلاقی طلاب در میدان عمل محک می خورد

اگر طلبه در میدان آموزه های اخلاقی محک نخورد، ممکن است از برخی از آسیب ها در امان نباشد. اعتقاد ما این است که بخشی از رشد طلاب در تعاملات اجتماعی آنها تحقق می یابد؛ طلبه در عین این که باید موعظه بشنود، در تعاملات هم باید فعال باشد، چراکه بسیاری از عیوب و ظرفیت های اخلاقی او در این تعاملات شکل می گیرد.

برای تحقق این مهم، چند فعالیت و خدمت تهذیبی در دستور کار قرار گرفت؛ یکی این که به تشکل های طلبگی هیئات و گروه های جهادی و تبلیغی -از منظر درون مدرسه ای، نه از منظر خدمتی که می خواهند ارائه دهند- و آنچه بر تربیت آنها اثر دارد بها خواهیم داد و طرح آن هم در حال انجام است.

تشکل ها و گروه های مردم نهاد کمک تهذیبی در قم زیاد هستند و چیزی بالغ بر ۳۰ تشکل تهذیبی تاکنون رصد شده که این ها می توانند به نوعی پشتیبان فعالیت های طلاب باشند. در حال گفت و گو با این تشکل ها و تشکیل شناسنامه برایشان هستیم و امید است در آینده ای نزدیک به وحدت رویه با آنها برسیم. ما با استفاده از ظرفیت های این تشکل ها، می توانیم با الگوهای متنوع تنور تهذیب را گرم نگه داریم و جبهه تهذیب را تشکیل دهیم.

سوال: ممکن است برخی افراد درکشان از اخلاق دینی اشتباه باشد، این که طلبه فکر نکند منظور از اخلاق صرفاً یک رفتار حسنه ظاهری باشد. در زمان رهبری امام خمینی جلسه اخلاق خاصی برگزار نشد، فراخوانی داد و همه به جبهه ها آمدند و اخلاق دینی به صورت موج خروشانی همه را در برگرفت. بر اساس روایات و تعالیم اسلامی این اخلاق، اخلاق دینی است نه این که با گوشه نشینی به دنبال آن باشیم. برای این که طلاب در این مسیر به اشتباه نروند، برنامه ای دارید؟

پاسخ: این موضوع، حرف جدی و مبنایی هست و ما حاضریم برای این کار هزینه هم بدهیم و در این مسیر ایستادگی کنیم. ما طبق بیان امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری باید طلبه را مبتنی بر اصالت ها و رو به مأموریت ها تربیت کنیم. طلبه باید سیبل و دشمن روبرویی داشته باشد، شیطانی را در مقابل خود مجسم کند و با آن مبارزه کند. این شیطان در مرحله اول در درون نفس اوست و در مرحله دوم در جبهه کفر و الحاد است. طلبه ای که از مأموریت خود آگاهی داشته باشد، اخلاق و معنویتش کنج محرابی نیست، او سرتاسر زندگی خود را محل حرب و محراب می بیند. لذا علت این که ما مبتنی بر نگاه بزرگانمان در حوزه معتقدیم که طلبه آمادگی های روحی و فردی اش را باید در عینیت ها و در مواجهه های اجتماعی بیاورد، از این جهت است که این نگاه را دنبال می کنیم.

مثلا در چند متری مدرسه علمیه طلاب ممکن است فروشگاه زنجیره ای بزرگی که سبک زندگی مردم محل و شهر و حتی سبک زندگی کشور را به سمت مصرف گرایی می برد، فعال باشد. آن معنویت و اخلاقی که طلبه آموخته است آیا طلبه را هدایت می کند به سویی که برای این مسئله کنشی داشته باشد و هزینه ای بدهد؟

مدارس علمیه ما به عنوان جایی که اندیشه پالایش شده دین را ارائه می دهند، باید مرجعیت علمی و دینی داشته باشند. مثل گذشته که مدرسه ای که در بازار بود، به کاسب ها رسم انصاف و تدین و وابسته نشدن به دنیا ر می آموخت.

برای مثال ما در پردیسان دو مدرسه علمیه داریم؛ متأسفانه شاهدیم که در این منطقه آسیب هایی وجود دارد، آیا مدارس علمیه ما طلبه ای که پرورش می‌دهند، به این بلوغ می رسد که وقتی به فعلیتی رسید، نسبت به محیط خود دغدغه داشته باشد یا نه؟ این مسئله مهمی است که باید برای آن تلاش کرد و اگر نگاه حضرت امام مبتنی بر این هست که اصالت ها و تراث معنوی را در عرصه اجتماعی جاری کنیم، یعنی مبانی امتداد یابد.

ما قائل به این هستیم که طلبه اصیل و مأموریت گرا تربیت شود. این باید در غالب دوره های آموزشی و مدل های تربیتی داخلی مدارس ترجمه شود.

سوال: بر اساس آنچه شنیده ایم یا خوانده ایم، سنت حوزه در این بود که استاد اخلاقی که طی طریقی داشت، طلاب به دور او جمع می شدند و استاد هم بدون سازمان دهی خاصی، شاگردان را با خود همراه می ساخت. احساس نمی کنید که یک موقع این همه ساختار و اداره و... خللی در اصل اخلاق داشته باشد. احساس نمی کنید این اصل که اخلاق آموختنی نیست، بلکه رفتنی است، دچار آسیب شود؟

پاسخ: بنده کلیت صحبت شما را قبول دارم، ولی باید در یک بستر زمانی خاص خود این مسئله را تحلیل کنیم. احتمالا شما حوزه پیش از انقلاب و اوایل انقلاب را تصویر می کنید، حوزه کوچک با جمعیت کم و افراد مؤثر... پیش از انقلاب افرادی که انگیزه طلبگی داشتند، کم بودند، بخشی از این ها کسانی بودند که از خاندان طلبگی، متناسب با یکسری سنت ها و هنجارهایی که در خانواده می آموختند، وارد این عرصه می شدند که سابقه تربیتی قدیمی و خلوص تربیتی بالاتری داشتند؛ آدم هایی خاص در خانواده های خاص، آن هم بعد از این که از موانع سنگین اجتماعی و معیشتی که حکومت وقت تحمیل می کرد، عبور می کردند وارد حوزه می شدند. این طلاب افراد خالصی بودند که تحت هیچ شرایطی نمی شد آنها را از حوزه جدا کرد، این ها حوزه را بدون هیچ جذابیت بیرونی متناسب با خواست درونی خود انتخاب کرده بودند.

بعد از انقلاب با توجه به بروز نیازهای کلان مبتنی بر یک سری آموزه های عمومی حضرت امام(ره) که پیام های عمومی صادر می کردند و بر اساس این پیام، در داخل و خارج کشور، اقبال زیادی ایجاد می شد و یکی از این عرصه ها، ورود به حوزه بود که به یکباره حجم زیادی از افراد وارد این عرصه شدند.

اما باید توجه داشت که با این سیل گسترده داوطلبان، در میدان عمل چه اتفاقی می افتد؟ افرادی که ممکن بود آن خلوص و یکدستی تربیتی را تجربه نکرده اند ، وقتی پیام حضرت امام(ره) را شنیدند، متحول شدند ولی اندیشه هایی از گذشته در آنها رسوب کرده بود که پی رنگ ذهنی آنها شده بود.

این آمار ورود به حوزه به شدت رشد یافت و برخی که تحول انفسی به آنها رخ داده بود، برخی نگاه های روشن فکری داشتند ولی تحت تأثیر این پیام بودند، ولی تا دگرگونی ریشه ای عمیق هنوز راه زیادی برای پیمایش بود. گرایش های روبنایی آنها پیوند خورده و تحت تأثیر پیام انقلاب آنها را وارد حوزه کرد. اما زیربناها احتیاج به توان و نیروی سنگین معنوی بود . حوزه های ما خیلی زود در معرض اقبال گسترده قرار گرفت و بدون این که برای استقبال از این همه طلبه، نیروهای انسانی به اندازه کافی تربیت شده باشند.

سوال: موضوعی که طرح کردید، آسیبی در حوزه است؟

پاسخ: این موضوع هم می تواند آسیب باشد و هم فرصت. ما یک سخت‌هسته حوزوی داریم که همیشه این سخت هسته با کمترین آسیب کار خود را دنبال می کند و جلو می رود، بعد از آن دوایر متحد المرکز پیرامون آن شکل گرفت. مثالی را برای شما نقل می کنم: در لبنان طلبه شیعه ای را دیدم که پیراهن آستین کوتاه با مارک پرچم امریکا بر روی آن، بر تن کرده بود. اگر بخواهیم این طلبه را به سخت‌هسته که می خواهد تحول معنوی جامعه را به دوش بکشد، ملحق کنیم، صلاحیت ندارد، ولی این که به عنوان کسی که آمده در مسیر حق و چند پله نزدیک شده و ما می توانیم از این در لایه های روبنایی اثرگذاری فرهنگی و دینی نگاه کنیم، ظرفیت است.

ما شبکه ای از آدم های متعهد به انقلاب داریم که هنوز در کوره تربیت زیربنایی آبدیده نشده اند و می خواهیم برای آنها برنامه ریزی داشته باشیم. بله، این هسته سخت هنوز در حوزه است و آسیبی به آنها نمی رسد و حوزه در این سخت هسته در این صد سال گذشته هیچ تغییری نکرده است، اما حوزه در لایه های جدیدی که به آن اضافه شده، احتیاج به تقویت دارد. در این عرصه باید از همه ابزارها استفاده کنیم؛ آموزش، ابلاغ و... از ابزارهای این عرصه است.

در بسیاری از شهرستان ها بضاعت ایجاب می کند که از ما دستور بگیرد تا این که با آنها همفکری کنیم ولی در قم مسئله برعکس است. ما مجموع یک سری اتفاقات خاص در این سخت هسته را با نگاه تراث حوزوی و همچنین با نگاه های حمایتی، صیانتی و راهنمایی و در جاهایی هم برخورد در لایه های بیرونی تر باید داشته باشیم. این تحلیل است و من مدت ها به آن فکر کردم و باید همه این ها را مد نظر قرار دهیم.

سوال: بیشتر توضیحات شما شامل برنامه هایتان برای طلاب سطح یک است، در حالی که شما مدیرت اخلاق و تربیت حوزه های علمیه را عهده دار هستید؛ آیا برای سطوح دیگر هم برنامه ای دارید؟

پاسخ: در گفت و گویی که با جمع دوستانمان داشتیم، گفتیم که ما در عمل از نظر سازمانی معاونت تهذیب سازمان روحانیت نیستیم؛ چراکه سازمان روحانیت مجموع هرآنچه که دل در گرو طلبگی داشته و به اصطلاح کد طلبگی دارد را شامل می شود که برای مدیریت آنها، ظرفیت های متفاوتی را باید داشت. ما در راهبری سازمان روحانیت هنوز مسلط نیستیم، یعنی یک سری واحدهای حوزوی را داریم که در آنها اداره آموزشی، علمی، پژوهشی، تبلیغی و تهذیبی را پیش می بریم. زمانی که اینها در مرز خروج از واحدهای حوزوی می رسند، متصل به بدنه اجتماع می شوند؛ شاید ارگانهای دیگری آنها را در آغوش می کشند، مانند سازمان تبلیغات، نیروهای مسلح و... . شاید آنجا این خلوص لازم برای راهبری فکری و معرفتی آنها را نداشته باشیم. آنها وارد چرخه واقعیت های تلخ زندگی می شوند که ممکن است آسیب هم ببینند.

ما آمادگی لازم برای سازمان روحانیت را نداریم، برای مدارس هم با توجه به این که مدارس علمیه سطح یک برنامه پذیرتر هستند، انضباط و در اختیار بودن طلبه بیشتر است، بیشتر تمرکز در آنجاست ولی در مراکز تخصصی و عالی، طلبه درگیر سیر نیست، بلکه خدمت رسانی اخلاقی و تهذیبی به آنها ارائه می‌شود.

ما باید خدمات متنوعی ارائه کنیم و افرادی را در معرض دید این طلاب قرار دهیم و انتخاب های متنوعی را در مقابل طلبه بگذاریم که به انتخاب خود آنها را برگزیند. ما باید در این عرصه تلاش بیشتری کنیم و در برنامه های ما هم این را دنبال می کنیم.

سوال: این که گفتید طلبه خارج از حوزه وارد واقعیت های جامعه می شود، این سؤال پیش می آید که مگر آموزه های شما بر اساس واقعیت های جامعه نیست که در جامعه آسیب هایی در کمین طلاب است؟

پاسخ: هم هست و هم نیست. یعنی حوزه مثل یک استخر و حوضچه ای است که اگر در آن شخص شنا بیاموزد، مشکلی ندارد ولی در چالش های طوفان و دریا ممکن است آسیب ها او را دچار چالش کند. ما می توانیم ابتدائاً طلبه را وارد اقیانوس کنیم؟ نه؛ طلبه باید اصل تدریج را رعایت کند و به تدریج آمادگی ها را به دست آورد، یعنی حوزه باید به تدریج زمینه های فکری و گرایش های و معنوی را در او به وجود بیاورد.

حوزه قدیم چون در اقلیت به سر می برد و به نوعی حکومت او را به کنج انزوا هدایت کرده بود، در این زمینه خیلی محک نمی خورد. یعنی ذائقه عمومی حوزه این گونه بود، چراکه میدان واقعی کمتر به او سپرده شده بود. در عرصه فقه هم این گونه بود وقتی که اهل سنت حکومت داشتند، فقه شیعه اجازه حکومتی فکر کردن را کمتر داشت. لذا تبویب و تطور فقه ما به نسبت به اهل سنت که اجازه حکومتی فکر کردن را داشتند، کمتر فکر کرده است. بعد از انقلاب بود که فقه شیعه توانست حکومتی تر تولید داشته باشد.

درست است که فقه ما مبنی بر مبانی است ولی بخشی از آن اندیشه بزرگانی است که بر طبق ظرف زمان و مکان اجازه یافتند که بر طبق مبانی، چیزهای جدیدی اضافه کنند. در این عرصه اندوخته های اجتماعی و حکومتی قبلی ما از اهل سنت کمتر است چون اجازه این کار را به ما نمی دادند. حالا امثال محقق کرکی ها (علی بن عبد العالی) در این عرصه جسته و گریخته به موضوع حکومت پرداخته اند و این پررنگ است، ولی فرصت و جلوه نیافته است.

در مسائل اخلاقی هم اینگونه است، عرصه هایی روحانیت در معرضش قرار گرفته که این عرصه ها قبلا پرخطر نبودند. لذا ما مقداری در حال خودآگاهی هستیم و آرایشی جدید داریم می گیریم که حوزه به صورت نسلی دارد خود را بازیابی معنوی و اخلاقی می کند که در عرصه های مختلف چطور مواجهه داشته باشد.

این اراده در حوزه وجود دارد که خود را بازیابی کند ولی هنوز در حال حرکتیم و به نقطه ایده آل نرسیدیم.

سوال: درباره اجرای طرح های معرفتی برای طلاب گفتید؛ آنها را نام ببرید.

پاسخ: معاونت تهذیب حوزه های علمیه یک سری سیر ها و دوره ها را در اندیشه های بنیادین اجرا می کند. بازار مطالعه کتاب و اندیشه در حوزه فعال است که این بازار باید با همه ذائقه هایی که در مدار حوزوی است، شامل شود. ما دوره طرح ولایت و نظام اندیشه و دوره اسلام ناب را به صورت آزمایشی در این تابستان برگزار می کنیم. دوره طرح ولایت که دوره مشهوری است و ۴۵۰ نفر در دوره طرح ولایت شرکت می کنند. در کنار آن دوره نظام اندیشه را دنبال می کنیم که یک نگاه یکپارچه به نظام فکری اندیشمندانی است که صاحب نظام فکری هستند و نگاه اتمیک و نقطه ای به دین ندارند، بلکه نگاهشان در این عرصه، نگاه به نظام کلیتی دین است.

این دوره اخیرا در عرصه نظام اندیشه اسلامی مقام معظم رهبری است که دوره در حال ویرایش و بازبینی است و امسال تابستان قریب به ۱۲۰ نفر در این دوره شرکت می کنند. دوره اسلام ناب، دوره دیگری است که ثبت نام آن تازه آغاز شده و ناظر به اندیشه حضرت امام(ره) است. سیر مطالعاتی شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی هم در حال اجراست که در حال رایزنی برای برگزاری دوره های موضوعی و شخصیت محور جدید هم هستیم.

البته باید بگویم که طرح بینش مطهر که طرح بومی دانشگاه امام صادق علیه السلام است که به صورت موضوعی تر با رویکردی جدید به اندیشه های شهید مطهری می پردازد. این طرح منتقدینی داشت ولی مورد تأیید بزرگان حوزه شناخته شده و ما داریم این طرح را از حالت دانشگاهی می بریم به حالتی که بتوانیم استادهایی برای این طرح در حوزه تربیت کنیم که روح کلی حاکم در این عرصه حوزوی باشد.

سوال: اگر صحبتی باقی مانده بفرمایید.

پاسخ: نکته آخر این که ما در عرصه مسائل تهذیبی با تعارفی مواجه هستیم. همه در بیان و لفظ اولویت را به تهذیب می دهند، ولی ساختارهای آموزشی، پژوهشی و تبلیغی و... حوزه به نوعی به جهت عملگرایی ای که در وجودشان است، عمده اوقات یک طلبه را قبضه کرده اند. حتی در نیروی انسانی ساختار و بودجه هم تهذیب به دلیل این که گفته می شود که تهذیب هست و... و بر همین اساس بودجه و منابع انسانی را تخصیص می کنند، در حالی که ما به این سمت در حرکت هستیم که تهذیب دانش بنیان شود و برای آن هزینه شود. این سرمایه گذاری است که باید این نگاه تقویت شود. رسانه حوزه اگر بتواند این نگاه را که تهذیب باید حرفه ای و مبتنی بر نگرش های دانشی و سرمایه گذاری دقیق پیش برود، در مسیر ساختارها و بودجه ها می تواند به مدیران آینده حوزه جهت دهد.

گفت و گو: علیرضا سهلانی