به گزارش خبرگزاری حوزه، برخی از اساتید حوزه و دانشگاه به بیان دیدگاه خود پیرامون «اقتصاد اربعین» پرداختند که در شماره‌های گوناگون، به انتشار این نظرات خواهیم پرداخت.
* حجت الاسلام دکتر مجتبی شیخی، کارشناس اقتصاد اسلامی
بررسی گوشه‌ای از نقش‌های اقتصادی پیاده‌روی اربعین
پیاده‌روی اربعین دارای نقش‌های گوناگونی بر جامعه اسلامی[۱] می‌باشد که یکی از آنها، نقش اقتصادی این مراسم مذهبی است. یکی از قلمروهایی که توان جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و به پیروی از آن، پیشرفت اقتصادی را در خود دارد، گردشگری است. در این بین، گردشگری زیارتی و دینی از اولویت‌ها و سیاست‌های مهم جامعه مذهبی است که میتواند نقش بسیار آشکاری را در گردشگری حلال و همگرایی فرهنگی داشته باشد. ایران در پنج استان ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی و خوزستان از ۱۴۵۸ کیلومتر مرز با عراق برخوردار است. سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان و ... برای سفر به عراق گام برمی‌دارند[۲] که این حجم از مسافرت بر اقتصاد حمل و نقل و نیز بسیاری از بخش‌های اقتصادی شهرهای بین راهی در ایران و عراق تاثیرگذار است.
با نگاهی به جمعیت زائران ایرانی در راهپیمایی اربعین پی خواهیم برد که این نماد تا چه میزان در افزایش وزن شیعیان به رهبری ایران، نقش محوری داشته است به‌طوری که در سال ۱۳۹۰ تعداد زائرین ایرانی در راهپیمایی اربعین به ۵۰ هزار تن می‌رسید؛ ولی این تعداد در دو سال بعدی، به ترتیب به ۲۴۰ و ۴۸۰ هزار نفر افزایش یافت. در سال ۱۳۹۳ شاهد رشد بسیار بالای این جمعیت بودیم تا جایی که ۱.۵۰۰.۰۰۰ نفر در این راهپیمایی شرکت داشتند و در سال ۱۳۹۴ این جمعیت به ۱.۶۰۰.۰۰۰ تن رسید. در سال بعد با رشدی دوباره، جمعیت زائران ایرانی اربعین به ۲.۰۵۰.۰۰۰ نفر می‌رسد و در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در روند افزایشی خود، به ترتیب، ارقام به ۲.۳۲۰.۰۰۰ و ۲.۵۰۰.۰۰۰ به ثبت می‌رسد و در سال ۱۳۹۸ این رقم به بیش از سه میلیون می‌رسد. این آمارها، جایگاه ایران (به عنوان پرچدار شیعه در جهان) را، در میان زائران خارجی اربعین بی‌نظیر نشان می‌دهد.[۳] نمودار زیر نشان می‌دهد که نرخ رشد تعداد زائران تا سال ۱۳۹۳ فزاینده بوده است و در سال‌های بعد هر چند سیر نرخ رشد فزاینده نبوده است؛ ولی عدد مطلق زائران در این سال‌ها، همواره افزایشی بوده است.[۴]
از طرفی، تمایل کشورها برای به دست آوردن موقعیت‌های بهتر اقتصادی را میتوان یکی از مهمترین دلایل توجه به ایجاد چهره مثبت از یک کشور در جهان دانست. برای نمونه، کسانی که تمایل به سرمایه‌گذاری خارجی در کشوری دارند، به فضای فرهنگی و میزان دوستی یا خصومت جامعه مورد نظر با مخاطبان خارجی (و نیز امنیت حاکم بر آن جامعه) توجه می‌کنند. در این رابطه باید به مسئله جذب گردشگر توجه نمود. امروزه یکی از مهمترین منابع درآمد کشورها صنعت گردشگری است که نیاز به معرفی مناسب یک کشور در جهان دارد. چنانچه کشوری بتواند چهره‌ای مناسب از جذابیت‌های گردشگری و نیز امنیت و رفاه قابل قبول خود ارائه دهد، در این زمینه موفق خواهد بود.[۵]
مطالعات نشان می‌دهد که پیاده‌روی اربعین با این حجم از زائر، از ظرفیت‌های اقتصادی فراوانی برخوردار است. گردشگری زیارتی اربعین حسینی مزایای اقتصادی گوناگونی با خود به همراه دارد که برخی از آنها عبارتند از: ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری در منطقه، افزایش سرمایه‌گذاری در استان‌های مرزی، توسعه زیرساخت‌ها از جمله شبکه‌های حمل‌ونقل، توسعه در اقتصاد بازاری استان‌های مرزی، افزایش درآمدهای مالیاتی، ایجاد تنوع در فعالیت‌های اقتصادی، ایجاد فرصت فروش برای افراد کم درآمد با سرمایه پایین، ایجاد فعالیت‌های جنبی درآمدزا مانند تأسیسات اقامتی، رستوران‌ها، عرضه و فروش مناسب صنایع دستی و پیشرفت شرکت ها و مؤسسات حمل و نقل استان‌های مرزی. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که تنها در بخش حمل و نقل زمینی در اربعین ۱۴۰۱ حدود ۸ هزار اتوبوس برای جابجایی زائرین در ایران در نظر گرفته شده است. در عراق نیز این فرصت ویژه کسب درآمد برای سیستم حمل و نقل فراهم شده است.[۶] مسئولان و نیز نهادهای مردمی دو کشور ایران و عراق بایستی با برنامه‌ریزی‌های دقیق و موشکافانه، به پیاده‌روی اربعین (این ظرفیت بزرگ خدادادی و میراث سنتی شیعیان) توجه ویژه نموده تا از ظرفیت های اقتصادی اربعین در کنار سایر ظرفیت های این مراسم معنوی بهره بیشینه برای مردم دو کشور شیعه ایران و عراق برده شود. همچنین چنانچه با برنامه ریزی دو کشور از فرصت ده روز بعد از اربعین (تا آخر ماه صفر) نیز بهره برده شود، موجب می شود که هم مدیریت جمعیتی بهتری صورت پذیرد و هم افراد بیشتری از این سفر معنوی دارای برکات مادی بهره مند گردند.
منابع:
- امامی میبدی، ابوالفضل، زبرتفقه نظام اسلام (بنیاد نظام ایرانی اسلامی در گام دوم)، تهران: انتشارات میبد، ۱۴۰۰، اول.
- شیخی ده‌آبادی، مجتبی، معیارها و شاخص‌های تولید در اقتصاد مقاومتی و راهبردهای ارتقای آن (با مطالعه موردی تولیدات استان قم)، رساله دکتری، راهنما: سید محمد کاظم رجایی، قم: موسسه امام خمینی (ره)، تیر ۱۴۰۰.
- قربانی سپهر، آرش، احمدی نوحدانی، سیروس و زارعی دارامرودی، هوشمند، بررسی و تحلیل جایگاه پیاده‌روی اربعین در افزایش وزن ژئوپلیتیکی شیعیان در مناسبات جهانی، مجله اسلام و ارتباطات میان فرهنگی، پاییز و زمستان ۱۳۹۸، ش ۱، ص ۱۳-۳۸.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دار الذخائر، اول، ۱۴۱۰ق.
- مرادی کلارده، سجاد، بررسی پیاده‌روی اربعین از منظر اقتصاد سیاسی، خبرگزاری مهر، ۱۳/۶/۱۴۰۱.
- مرادی کلارده، سجاد، دیپلماسی عمومی و ظرفیت‌های پیاده‌روی اربعین، خبرگزاری فارس، ۲/۹/۱۳۹۵.
- مشرق، آمار زائران ایرانی اربعین در شیب تند صعود به صفر رسید، ۹/۷/۱۳۹۹.
- هادیان، ناصر و احدی، افسانه، «جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی»، فصلنامه روابط خارجی، سال اول، ش ۳، پاییز ۱۳۸۸، ص ۸۵-۱۱۷.
* دکتر بیژن عبدی، اقتصاددان و تحلیل‌گر مسائل اقتصادی
ارزش اقتصادی سفرهای زیارتی اربعین
شاید در نگاه منتقدان، هزینه کردن برای سفرهای زیارتی مانند سفرهای زیارتی اربعین و موارد مشابه، هدر دادن امکانات محدود مالی، برای رفع نیاز گوشه ای از نیازمندیهای داخلی تلقی شود...!
اینجانب، فعلا درصدد پاسخ نقضی، یا تحلیل آمار و ارقام ارائه شده در تحلیل های اقتصادی نیستم...،که این خود مقوله مستقلی است که بحث جداگانه ای را می طلبد...!
غرض من از نوشتن این چند سطر، اشاره به آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سفرهای زیارتی امثال اربعین است ...
۱- گمان میکنم یکی از مهمترین آثار و برکات اقتصادی اینگونه سفرها، گسترش و تعمیق فرهنگ ایثار، گذشت از مال، خدمت به دیگران، کنار گذاشتن منیت ها و برتری طلبی های قومی، نژادی و حتی مالی میان مردم باشد...
شاید اینگونه سفرها، از مصادیق بارز:
وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَیٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَـٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿الحشر: ٩﴾ باشد.
آنچه در الگو های اقتصادی جهان سرمایه داری امروز، فراوان تبلیغ می شود، پیگیری نفع شخصی و ترجیح منافع شخصی بر منافع دیگران است ...
اساسا مبنای حرکت اقتصادی در تئوری های اقتصادی لیبرالیسم اقتصادی، نفع شخصی است...
به گمان من، حرکت اقتصادی مورد نظر خداوند، دقیقاً عکس این آموزه اقتصادی است و برکت اقتصادی، ماحصل گذشت از مال و ترجیح منافع دیگران بر خود است...!
تصور میکنم اصل اولیه در تعریف انسان اقتصادی از دیدگاه قرآن، « یقیمون الصلوه»، در کنار « یؤتون الزکاه» است...!
یعنی در کنار یک رابطه فردی که مبتنی بر عشق و محبت میان انسان با خالق خود است، یک رابطه اجتماعی مرتبط با پرداخت مالیات و رسیدگی به زندگی دیگران نیز مطرح میشود، و این دو بال، قابل تفکیک از یکدیگر نیست...!
گمان می کنم یکی از فضاهایی که میتواند این خصلت پسندیده، ظهور و بروز پیدا کند، سفرهای زیارتی مانند اربعین باشد...!
۲- یکی دیگر از آثار و برکات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی اینگونه سفرها، کنار گذاردن کدورت هایی است که به واسطه خباثت های دشمنان شیعه، میان دو ملت عراق و ایران ایجاد شده است...!
هر چقدر اینگونه سفرها، گسترش بیشتری یابد، فضا برای افزایش مبادلات اقتصادی بین دو کشور ، بیش از پیش گسترش می یابد...!
فراموش نکنیم که اینگونه سفرهای زیارتی ، مختص به شیعیان ایران و عراق نیست، بلکه شیعیان همه کشورها، از جمله افغانستان، پاکستان، هند، لبنان، کشورهای آفریقایی، کشورهای اروپایی، کشورهای قاره آمریکا و همه جهان، از آن استقبال می کنند، حتی برادران اهل سنت و تعدادی از مذاهب دیگر الهی نیز، به استقبال اینگونه سفرهای زیارتی می روند...
اینگونه سفرهای زیارتی، همانند حج، علاوه بر آثار معنوی، میتواند در برگیرنده آثار اقتصادی عظیمی بر جامعه اسلامی داشته باشد...
۳- خاطرات خوش این سفرها، میتواند مقدمه گسترش مبادلات تجاری، فنی و اقتصادی میان کشورهای منطقه، به ویژه دو ملت ایران و عراق باشد...!
اینگونه سفرهای زیارتی را میتوان به منزله نوعی دیپلماسی عمومی تلقی کرد، که مردم دو کشور را، بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک کرده و عقبه اقتصادی لازم (عمق استراتژیک اقتصادی) را برای رونق اقتصادی دو کشور، بیش از پیش فراهم می سازد....!
افزایش مراودات میان مردم دو کشور، دولتمردان و بازرگانان و صنعت گران دو کشور را تشویق خواهد کرد تا اولویت های تجاری و اقتصادی خود را در گسترش روابط بیشتر با همسایه هم مسلک خویش جستجو کنند...!
در این مقولات، صحبت فراوان است که ان‌شاءالله در فرصت مقتضی، ابعاد و زوایای مختلف آن، تشریح خواهد شد...
«...کاین هنوز از نتایج سحر است...»
* حجت الاسلام دکتر سید ناصرعلم الهدی، کارشناس اقتصاد اسلامی
اربعین نمایش جامعه تراز اسلامی
اربعین در واقع یک نمایش از یک جامعه تراز اسلامی است. مهمترین زیربنای این جامعه اربعینی مساله ایثار و مقدم نمودن نفع دیگران بر نفع شخصی است. دقیقا بر خلاف زیر بنای اقتصاد سرمایه داری که پیگیری نفع شخصی در نظر گرفته شده. به هر میزان که ما بتونیم این فرهنگ را در جامعه اسلامی نهادینه کنیم، پیاده سازی اقتصاد اسلامی در جامعه راحت‌تر خواهد بود.
* حجت الاسلام محمدجواد محقق نیا، رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه قم
اربعین؛ تجلی اخلاق در اقتصاد
اگر اقتصاد را تلفیقی از مرزهای حقوق و اخلاق بدانیم اربعین و آنچه در بعد اقتصادی آن می گذرد به شدت به پررنگ شدن گزاره‌های اخلاقی در اقتصاد کمک می کند.
مسئله ای که امروز نیاز اصلی جامعه ی بشریست تقویت اخلاق در همه ی ابعاد جامعه است و اربعین به تنهایی بار مهمی در این کارزار را بدوش می کشد.
مگر میشود خانواده ای که خود به شدت نیاز دارد یکسال مداوم از نان شب خود بزند تا در مراسم اربعین و پذیرایی از زوار اباعبدالله سهمی داشته باشد.
آری میشود به شرطی که پای نام حسین در کار باشد.
* رضا محمودی، نویسنده
اربعین حسینی ظرفیت عظیم جنبش مردمی
اربعین حسینی جلوۂ یک جامعه الهی بر ریل ثقلین با استفاده از ظرفیت جنبش مردمی ست.
بی شک یکی از ارکان این جامعه اقتصاد اربعین است.
مهمترین نکته اقتصادی اربعین همان "ظرفیت جنبش مردمی" برای "انبوه تولید" و "انبوه خدمات" به دست "انبوه مردم" به قصد "قربة الی الله" است که جای تولید انبوه و خدمات طبقاتی به دست سرمایه دار بر پایه اصالت سود را گرفته است.
رانت ، احتکار ، دزدی ، کم فروشی ، ربا و غش در معامله در اقتصاد اربعین جایی ندارد و همین امر مانع پیدایش هرم و قطب اقتصادی و طبقه اشرافیت میشود.
همه در حد توان خود بدون توقع زحمت می کشند و همه بهره مند میشوند بی هیچ منت
اصالت این بازار احسان و انفاق فی سبیل الله است و مشتری این بازار همه مردم فارق از هر درجه اعتقادی و اجتماعی و نژاد و غیره
دوگانگی های فقیر و غنی ، مصرف زدگی و بی بهرگی ، تفاخر و ذلت ، تبرج و حسرت ، ویژه خواری و محرومیت همه در این جامعه بی معنی هستند.
و در این سیل عظیم جمعیت به جای تنش و خشونت و غارت بین انسانها هر چه میبینیم ادب و فداکاری و احترام و کمک به همنوع و گذشت و مهربانیست.
بی شک اربعین یک تمدن است که روزی به دست صاحب الامر جهانی میشود و چه میدانیم شاید سال ۶۱ زینب کبری سلام الله علیها در امتداد آن واقعه عظیم این تمدن را میدید که گفت : جز زیبائی چیزی ندیدم...
پی نوشت ها:
[۱]. نقش‌های گوناگون اربعین بر جامعه اسلامی را میتوان در پنج لایه روبرو برشمرد: ارتقای بصیرت و ولایت‌مداری جامعه اسلامی، ارتقای علم و دانش جامعه اسلامی، ارتقای انگیزه‌های مادی و معنوی جامعه اسلامی (ابعاد فرهنگی و اجتماعی)، ارتقای ارتباطات بهینه جامعه اسلامی و ارتقای اقتصاد و امنیت جامعه اسلامی. برای آشنایی بیشتر با نظام پنج لایه که هسته بنیادین آن در فرمایش امیرالمؤمنین (ع) آمده است: «العُقولُ أَئمَّةُ الأفکارِ و الأفکارُ أَئمَّةُ القُلوبِ و القُلوبُ أَئمَّةُ الحَواسِّ وَ الحَواسُّ أَئمَّةُ الأعضاء» (کراجکی، محمد، کنزالفوائد، ۱: ۲۰۰)، ر.ک: امامی، ابوالفضل، زِبَرتفقه نظام اسلام، ۱۴۰۰ و نیز برای آشنایی با شیوه کاربست این نظام در موضوع اقتصاد مقاومتی، ر.ک: شیخی ده‌آبادی، مجتبی، معیارها و شاخص‌های تولید در اقتصاد مقاومتی و راهبردهای ارتقای آن (با مطالعه موردی تولیدات استان قم)، تیر ۱۴۰۰.
[۲]. سجاد مرادی کلارده، بررسی پیاده‌روی اربعین از منظر اقتصاد سیاسی، ۱۳/۶/۱۴۰۱.
[۳]. قربانی سپهر، آرش، احمدی نوحدانی، سیروس و زارعی دارامرودی، هوشمند، بررسی و تحلیل جایگاه پیاده‌روی اربعین در افزایش وزن ژئوپلیتیکی شیعیان در مناسبات جهانی، ص ۳۲؛ مشرق، آمار زائران ایرانی اربعین در شیب تند صعود به صفر رسید، ۹/۸/۱۳۹۹.
[۴]. البته در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به دلیل کرونا این آمار کاهشی شده است.
[۵]. ناصر هادیان و افسانه احدی، جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی، ص ۹۴.
[۶]. سجاد مرادی کلارده، بررسی پیاده‌روی اربعین از منظر اقتصاد سیاسی، ۱۳/۶/۱۴۰۱.
