به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «دانستنی های اربعین» به قلم مجید جعفرپور به چهارده پرسش و پاسخ معرفتی دربارۀ اربعین پاسخ داده که در شماره های گوناگون به انتشار آن خواهیم پرداخت.
سؤال دوازدهم:
احیاگران پیاده روی اربعین در عصر حاضر چه کسانی هستند؟
پاسخ:
حوزۀ علمیۀ نجف اشرف پس از پیدایش توسط شیخ طوسی، دارای دوره های تاریخی متعدد است؛ به گونه ای در زمانه حمله مغول تحت الشعاع حوزه علمیه شهر حلّه عراق است و در دوران صفویه تحت الشعاع حوزه اصفهان است و پس از سقوط صفویه موقتا تحت الشعاع حوزه علمیه کربلا است و در نهایت در قرن ۱۳ هجری قمری با مهاجرت تدریجی علمای بزرگ از ایران دوباره تقویت و احیا می گردد.
سرآمد احیاگران حوزه در دوره جدید و از نظریه پردازان بزرگ شیعه (در نیمه های قرن ۱۸ میلادی) شیخ انصاری است که (پس از زعامت کاشف الغطا و صاحب جواهر)[۱] به زعامت و مرجعیت شیعه میرسد و شهر نجف را پایگاه تشیع قرار می دهد.
از این زمان به بعد است که اولین گزارش ها درباره پیاده روی اربعین ثبت شده است و از این تاریخ است که تاریخ ۱۵۰ ساله فرهنگ پیاده روی اربعین در جامعه شیعه (با تمرکز بر پیاده روی علما و طلاب حوزه از نجف به کربلا) شکل می گیرد. در این ۱۵۰ سال، هر گاه خلافت عثمانی و یا حکومت های سکولار پس از آن که در عراق، در ضعف باشند، شاهد رشد و شکوفایی فرهنگ پیاده روی و خصوصا پیاده روی اربعین هستیم و در غیر این صورت کمرنگی آن بوده و بلکه گاه شاهد مقابله و مواجهه مستقیم ویا غیر مستقیم دشمنان تشیع با آن هستیم.
گاه شمار فرهنگ سازی پیاده روی اربعین
گزارشی اجمالی از تاریخ ۱۵۰ ساله فرهنگ سازی اربعین توسط حوزه علمیه نجف و با محوریت مراجع ایرانی این حوزه (و رویدادهای موازی موثر بر آن) چنین است:[۲]
| سال / وضعیت سیاسی |
عالم و مرجع زمانه |
رویداد |
| نیمه دوم قرن ۱۳ هجری در خلافت عثمانی |
شیخ انصاری |
ترویج پیاده روی به کربلا |
| اواخر قرن ۱۳ و اوائل قرن ۱۴ |
محدث نوری |
تضعیف پیاده روی به علت انتقال حوزه از نجف به سامرا در زمان میرزای شیرازی، بدین جهت پس از رحلت میرزا، محدث نوری سعی در احیا و تقویت آن نمود. |
| اوائل قرن ۱۴ قمری |
آخوند خراسانی |
مرجع بزرگ مشروطیت که گاه همراه شاگردان پیاده به کربلا می رفت |
| نیمه قرن ۱۴ قمری (سقوط امپراطوری عثمانی) |
میرزای نائینی آیت الله غروی اصفهانی (کمپانی) و ... |
تلاش رضا خان برای محو فرهنگ حسینی در ایران و در مقابل تلاش علمای ایرانی در نجف برای رواج پیاده روی به کربلا برای نشان دادن جایگاه نمادین کربلا در فرهنگ شیعه، و گزارشهای متعدد از حضور مراجع بزرگ در پیاده روی به کربلا جهت حفظ شعائر تشیع |
| اواخر قرن ۱۴ قمری (دهه چهل شمسی معاصر حاکمیت پهلوی دوم در ایران و کمونیست ها در عراق) |
آیت الله سید محسن حکیم |
فراگیر شدن و فرهنگ شدن اربعین در میان جامعه شیعه جنوب عراق و نقش ان در خنثی سازی تبلیغات کمونیست ها و ملی گراهای بعثی در میان جامعه شیعه |
| ۱۳۸۷ قمری ۱۹۶۸ میلادی قدرت گیری و کودتای بعثیها در عراق[۳] |
آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی؛ آیت الله مرعشی نجفی؛ علامه سید محسن امین عامِلی و علامه امینی |
اهتمام ویژه آیت الله شاهرودی به پیاده روی کربلا تا بدان حد که گفته شده تا ۴۰ مرتبه پیاده به کربلا رفت+فراگیری پیاده روی اربعین در حوزه نجف تبدیل شدن اربعین به یک جریان اجتماعی و گاه تجمع یک میلیونی از زائران شیعه در کربلا |
| تثبیت حکومت بعثی ها |
آیت الله العظمی خویی آیت الله العظمی سید باقر صدر |
اربعین تبدیل به مهمترین حضور اجتماعی شیعی با محوریت حوزه علمیه نجف شده بود. بدین جهت بعثیها به سرعت به مصاف آن آمدند تا با جلوگیری از پیاده روی اربعین شروع به محو تدریجی شعائر و شعارهای و هویت شیعی عتبات عالیات و شیعیان جنوب عراق بپردازند. |
دشمنان پیاده روی اربعین در قرن بیستم میلادی
پس از به قدرت رسیدن بعثیها و تثبیت قدرت به کمک ابرقدرت های شرق و غرب در آن دوره، آنان قصد تبدیل عراق به کشوری با ارزشهای عربی داشتند. مهمترین مانع در برابر آنها، جامعۀ شیعه بود که دارای هویت فرهنگی مستقل و غنی بود و نه زیر بار چپ گرایی و نه غرب زدگی و حتی زیر بار عربیت گرایی نمیرفت... در نهایت بعثی ها برای نابودیِ پیاده روی اربعین با تمام قوا وارد میدان شدند.
گزارش اجمالی رویدادهای آن دوران که در نهایت بستر ساز تجاوز ظالمانه بعثیها به شیعۀ عراق و ایران شد، چنین است:
| بعثیها و سیاست های شیعه زدایی در عراق تا استانه جنگ تحمیلی |
||
| سال |
رویداد |
هدف |
| ۱۳۹۰ ق ۱۳۵۰ش |
صدور رسمی اوّلین دستور ممانعت از پیاده روی و اولین واکنش های رسانه ای به حضور مردم در پیاده روی؛ اخراج گسترده ایرانی تبارهای های شیعه از عتبات (خصوصا از شهر کربلا که بیش از نیمی از جمعیت ان در ان سال ها ایرانی بودند) [۴] |
تلاش برای تخریب و تضعیف هویت جمعی شیعه در عتبات که بر محور همگرایی شیعیان عراقی و ایرانی و هندی و افغانی و ... بود و تلاش به ضربه زنی به تاریخی ترین تجمع جغرافیایی شیعه که متشکل از نژادهای مختلف با فرهنگ واحد بود |
| ۱۳۹۵ ق ۳۵۴ش |
شروع اولین درگیری ها در مواجهه با زوار اربعین |
جلوگیری از شعائری که به هویت جمعی شیعه کمک کرده و سرمایه اجتماعی جامعه شیعه می بود. |
| ۱۳۹۶ ق ۱۳۵۵ش |
توسعه دادن دامنه مقابله با پیاده روی با ایجاد رعب و وحشت |
تلاش برای تعطیلی اربعین با جنگ نرم |
| ۱۳۹۷ ق ۱۳۵۶ش |
پس از احساس خطر مردم و حوزه نجف (و مناطق اطراف) از نقشه های ضد شیعی بعثی ها، آنان به راه اندازی بزرگترین پیاده روی اربعین[۵] در این سال می پردازند ولی این پیاده روی با برخورد نظامی بعثی ها (در میانه راه و در شهر کربلا) منجر به اوّلین اربعین خونین میشود. |
آشکار سازی سیاست های ضد شیعی |
| ۱۳۹۸ ق ۱۳۵۷ش |
اخراج امام خمینی(ره) از عراق؛ دومین موج اخراج ایرانی ها از عراق؛ بزرگترین قتل عام شیعیان در میانه راه پیاده روی و در نزدیکی کربلا با هواپیما و تانک و توپخانه و شهادت ۱۲۰ نفر از زائران اربعین حسینی |
تلاش برای تضعیف حوزه نجف و تضعیف عقبه جامعه شیعه عراقی (با اخراج جامعه شیعه ایرانی) و جدیت خونین در به تعطیلی کشاندن اربعین |
| ۱۳۹۹ ق ۱۳۵۸ش |
مقابله با اخرین تلاش های شیعیان شهر نجف برای پیاده روی اربعین |
جلوگیری حتی از نشانه های پنهانی شعائر شیعی |
|
۱۴۰۰ق ۱۳۵۹ش |
ممنوعیت رسمی پیاده روی اربعین زیر سایه اختناق و خونریزی به مدت ۲۳ ساله تا زمان سقوط صدام در سال ۱۳۸۱ ش+ به شهادت رساندن آیت الله سید محمد باقرصدر و خواهرش از مراجع بزرگ نجف و از حامیان انقلاب ایران و رهبر شیعیان مبارز عراقی |
نابودی همه مظاهر و شعائر شیعی به ظاهر و اماده شدن برای حمله به ایران بر مبنای ارزش های عربی با کمک سران مرتجع و وهابی منطقه |
| نیمه دوم دهه ۷۰ شمسی |
تلاشهای شهید صدر دوم (سید محمدصادق صدر) برای احیای تدریجی اربعین در اواخر حکومت صدام و ناکام ماندن آن پس از شهادت به دست بعثیها در سال ۱۳۷۷ ش (۴ سال پیش از سقوط صدام) |
نشان دادن جدیت در شیعه ستیزی (و حمله به عتبات عالیات پس از انتفاضه شیعیان و سرکوبی شدید آنان) |
بدینگونه با تحریک بعثیها و با راهبری استکبار، به مدت دو دهه ملت شیعۀ عراق در مظلومیت و کشتار شدید قرار میگیرد. فرایندی شیعه ستیزانه که دامنه‌اش هشت سال (در دوران دفاع مقدس) دامن جامعه شیعی ایران را هم میگیرد. تا این که سرانجام در سال۱۳۸۱شمسی صدام سقوط پیدا می کند.
عراق جدید و حماسۀ عظیم اربعین
پس از سقوط صدام، به علت وجود گرایشهای قوی مذهبی در جامعه شیعه عراق که متأثر از تبلیغات و برنامه های غیر مستقیم حوزه علمیه نجف در دوران اختناق بوده، خیلی زود پیاده روی اربعین به عنوان مهمترین شعار و شعائر شیعی از سوی حوزه و مردم نجف احیا می شود و به پس از فروکش کردن درگیری های داخلی در عتبات، به سرعت و برای اولین مرتبه در تاریخ تشیع در عراق، به کمک رسانه های محلی و تبلیغ چهره به چهره شیعیان به دیگر مناطق شیعی عراق توسعه می یابد. خصوصاً که شیعۀ مستضعف عراق با حضور در این پیاده روی ضمن مشاهده برکات و کرامات متعدد، اوّلین همگرایی داخلی و تاریخی خود را هم تجربه می کند.
بدین جهت در کمتر از پنج سال، ناگهان پیاده روی اربعین در جامعۀ شیعه عراق تبدیل به یک شعار نانوشته رسمی میشود و چون در این زمان رفت و آمدهای شیعه ایرانی به عتبات به صورت گسترده (اگرچه غیر رسمی) آغاز شده است، خبر این همگرایی دینی و ایمانی به سرعت به آنها رسیده و با پیوستن جامعه شیعه ایرانی به این حماسه داخلی، پیاده روی اربعین به سرعت رویکردی منطقه ای و حتی جهانی مییابد.
فرایند احیای پیاده روی اربعین در دوران ۱۵ ساله عراق جدید ( که پس از قرن ها شاهد حاکمیت دولت ائتلافی با اکثریت شیعیان است)، تا تبدیل به حماسۀ بزرگترین تجمع بشری در طول تاریخ چنین است:[۶]
| تاریخ |
رویداد |
| ۱۳۸۱ ش ۲۰۰۳ م |
سقوط صدام و آزادی شیعیان عراق ازظلم و ستم۲۰ ساله (که مانند ظلم و ستم تاریخی حجاج بن یوسف ثقفی بوده است) |
| ۱۳۸۲ ش ۲۰۰۴ م |
رواج سریع فرهنگ و شعائر زیارت در جامعه شیعۀ عراق به راه افتادن تدریجی امواج زیارت غیر رسمی از سوی شیعه ایرانی |
| ۱۳۸۳ ش ۲۰۰۵ م |
درگیری های داخلی عراق و تضعیف موقت شعائر اجتماعی شیعی |
| ۱۳۸۴ ش ۲۰۰۵ م |
بازگشت مجدد آرامش در شهرهای زیارتی و آغاز تدریجی پیاده روی به کربلا در اربعین |
| ۱۳۸۵ – ۱۳۹۰ ش ۲۰۰۶ – ۲۰۱۰ م |
رشد فزایند پیاده روی اربعین و خیزش سریع آن به سوی تجمع های میلیونی و نزدیک شدن آمار زوار اربعین به نزدیک ۱۰ میلیون زائر (با اکثریت جامعه شیعه عراقی به وسعت مناطق شیعه نشین جنوب عراق) با وجود تهدیدات گروه های تکفیری وابسته به القاعده با فرماندهی ابومصعب زرقاوی |
| ۱۳۹۱ – ۱۳۹۳ ش ۲۰۱۱ – ۲۰۰۱۳ م |
پس از فراهم شدن تسهیلات برای حضور زوار ایرانی در عراق و صورت گرفتن تبلیغ رسانه ای برای اربعین در میان شیعه عراق، ناگهان آمار پیاده روها به سرعت از ۱۰ میلیون به ۲۰ میلیون نزدیک گردید این در حالی بود که داعش به صورت ناگهانی در حال پیشروی در عراق بود. |
| ۱۳۹۴ ش ۲۰۱۴ م |
باو جود تهدیدهای داعش[۷] بزرگترین تجمع بشری، که شامل ۲۵ تا ۳۰ میلیون شیعه از عراق و ایران و دیگر کشورها و بلکه اقلیت های شیعه از سراسر جهان ( و برخی غیر شیعیان دوستدار اهلبیت) صورت گرفت که در تاریخ بشریت بی نظیر بوده است. |
پی نوشت ها:
[۱] . آن دو بزرگوار از مراجع عراقی و عرب زبان شیعه بودند. ولی پس از آن، تقریباً اکثر مراجع بزرگ جهان تشیع که اغلب هم زعامت عامه یافتند از ایران هستند. به گونهای که امروزه در جوار حرم علوی و حتی در حائر حسینی، بیشتر علمایی که مدفونند، ایرانی هستند.
[۲] . اربعین؛ چیستی، چرایی، چگونگی، محمد رضایی آدریانی، ص۵۱-۵۳.
[۳] . حزب عربی سوسیالیستی بعث (به عربی: حزب البعث العربی الاشتراکی) یک حزب سیاسی بود که توسط میشل عفلق، صلاح الدین البیطار و زکی ارسوزی در سوریه تاسیس شد. بعثیسم، آمیزه‌ای از ناسیونالیسم عربی، پان عربیسم و سوسیالیسم بود. بعثیسم خواهان رنسانس و رستاخیز و یکی شدن جهان عرب به یک کشور است. شعار آن «اتحاد، آزادی، سوسیالیسم» (وحده، حریه، اشتراکیه) خواهان اتحاد عربی، و آزادی از قید کنترل و دخالت غیر اعراب است. بعث به جدایی دین از سیاست معتقد است و اهمیتی که به اسلام می‌دهد صرفاً از دیدگاه قومی و فرهنگی است. گفتمان بعثیسم از پس بحرانی عمیق در جهان عرب پدید آمد که «چندپارگی اعراب»، «تسلط امپریالیسم اروپایی» و «فشار استبداد داخلی» سه ضلع این بحران را تشکیل می‌دادند. در چنین شرایطی منطقی به نظر می‌رسید که حزب بعث گفتمان خود را پیرامون سه دال اساسی «وحدت، آزادی، سوسیالیسم» (الوحده، الحریه، الاشتراکیه) مفصل‌بندی کند
[۴] . این اخراج ها در آغاز متوجه ایرانی ها ساکن عراق بود ولی بتدریج متوجه فعالان شیعی عرب هم گردید. بدین جهت به مدت ۲۰ سال موج مهاجرت نخبگان و فعالان مذهبی شیعه عراقی به ایران و سراسر جهان اغاز گردید. این جریان استعماری با هدف تخریب تشیع صورت گرفت. ولی بازتاب معکوسی برجای گذاشت. و با انتشار شیعیان عرب و یا متاثر از فرهنگ عافی عرافی، باعث ترویج و گسترش شعائر حسینی و مراکز شیعی در ایران و کشورهای دنیا گردید.
[۵] . به دنبال بخشنامه رسمی رژیم بعث، مبنی بر ممنوعیت زیارت پیاده کربلا در سال ۱۳۹۷ قمری مردم با زمینه سازی برای مقابله با رژیم، حرکت عظیمی را پی ریزی کردند و نیروهای دولتی نیز با به کارگیری تانک ها، زره پو ش ها و هواپیماها، راه پیمایی زائران پیاده حسین(ع) را در مسیر (نجف ـ کربلا) در هم کوبیدند و هزاران نفر را بازداشت کردند
[۶] . اربعین؛ چیستی، چرایی، چگونگی، محمد رضایی آدریانی، ص۵۶-۶۱.
[۷] . ابوبکر بغدادی چنین پیانیه داده بود: «چند سالی است که حضور شیعیان در اربعین رشد کرده. ما امسال با تمام قوا وارد عمل خواهیم شد و در اربعین امسال، همانند عاشورای ۶۱ هجری، تمامی شیعیان را به خاک و خون می کشیم!.. . «زیارت حسین در اربعین، نماد اتحاد شیعیان شده است و ما باید به این اتحاد و همدلی ضربهای اساسی وارد کنیم».
