حجت الاسلام و المسلمین محمد عرب صالحی، رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه اظهارکرد: پژوهشگاه برای هر یک از پژوهشکده‌ها، هویت خاصی را تعریف کرده است؛ پژوهشکده نظام‌های اسلامی، هویت خویش را نظام‌سازی اسلامی و پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی نیز هویتش را فرهنگ و بازسازی ساختار فرهنگی تعریف کرده است. بر همین اساس هویت پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی نیز تولید مبانی و منطق علوم‌انسانی و علوم اسلامی تعریف شده است.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه در پاسخ به سؤالی پیرامون اینکه پس از ده سال ریاست این پژوهشکده، مهم‌ترین شاخص پژوهشکده را چه می‌دانید، گفت: این سؤال مهمی است و با نگاه از چشم‌اندازهای مختلف پاسخ‌های متفاوتی می‌تواند داشته باشد. در این راستا یکی از موفقیت‌های پژوهشگاه و به‌تبع آن پژوهشکده حکمت جریان‌سازی فکری و علمی در مجامع علمی کشور است.
مستحضر هستید بحث جریان‌سازی فکری در سطح ملی و چه‌بسا فراملی کاری است بس سترگ و مشکل؛ آن هم در جامعه امروز که ازیک‌طرف حوزه‌های علمیه سراسر کشور در جنب‌وجوش جدی علمی هستند، از دیگر سو دانشگاه‌های مختلف در تکاپوی علمی در علوم‌انسانی در یک مسابقه علمی بسر می‌برند و پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌های متعددی فعال هستند و خیل عظیم تحقیقاتی که در این حوزه انجام می‌شود، واقعاً به راه انداختن یک جریان علمی نو بسان این است که شما در یک دریای مواج، موج‌های نو و مستقل راه‌اندازی کنید که البته بسیار دشوار و شاید ناشدنی باشد.
وی عنوان کرد: یکی از موفقیت پژوهشکده این است که در مواردی در جریان‌سازی علمی پیش‌قدم بوده و موفق شده در برخی از مسائل جریان‌سازی فکری و علمی تأسیس کند.
حجت‌الاسلام عرب‌صالحی تصریح کرد: در کل کشور، پژوهشگاه را به سردمداری فلسفه‌های مضاف می‌شناسند، و پژوهشکده حکمت جلودار این نهضت علمی در پژوهشگاه است؛ اگر چه نظرم این است که هنوز مباحث فلسفه مضاف به‌خوبی در مجامع علمی جایگاه خود را پیدا نکرده؛ اما در این باره پژوهشگاه با تولید کتب، مقالات و انجام نشست‌ها و همایش‌ها توانست در این باره ورود کرده و بحث فلسفه مضاف را تبدیل به یک جریان علمی در کشور کند. اگر مجامع علمی، حوزه و دانشگاه‌ها به اهمیت فلسفه مضاف پی ببرند تأثیر شگرفی در پاسخ به شبهات و استحکام مبانی علوم‌انسانی خواهد گذاشت.
وی اظهار داشت: اگر حوزه‌های علمیه بخواهند به‌صورت فعال به مباحث فلسفه‌های مضاف در علوم‌انسانی و علوم اسلامی بپردازند چند هزار طلبه باید در این زمینه مشغول به کار مستمر علمی شوند، چرا که جای کار فراوانی دارد، هر کدام از فلسفه‌های مضاف به علوم و حتی مضاف به امور ده‌ها تا صدها مسئله دارند که روی زمین مانده است،
حجت‌الاسلام‌والمسلمین عرب‌صالحی خاطرنشان کرد: هر سال همایشی در فلسفه‌های مضاف در روز جهانی فلسفه با محوریت پژوهشگاه برگزار می‌شود که پژوهشکده‌های دیگر پژوهشگاه هم در این باره فعال هستند؛ و در جریان‌سازی فکری پژوهشگاه همه سهیم‌اند،
وی گفت: حال بعد از گذشت آن سال‌ها شخصیت فرهیخته‌ای چون آیت‌الله اعرافی رئیس حوزه‌های علمیه سراسر کشور مکرر از فلسفه مضاف سخن می‌گویند و تأکید دارند که باید تدریس شود و حوزه‌ها به دنبال اساتید متخصص در این موضوع برای تدریس آن در سطوح عالی و تخصصی حوزه هستند اصل این موضوع توسط پژوهشگاه نهادینه شد.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه افزود: زمانی در حوزه علمیه قم وقتی شخصیتی چون آیت‌الله آملی لاریجانی می‌خواستند فلسفه اصول بگویند چون اسم فلسفه روی آن بود نمی‌توانستند اعلام کنند و درس فلسفه اصول به مبادی اصول شناخته می‌شد سخن‌گفتن از فلسفه سخت بود، اما امروز پژوهشگاه سردمدار جریان فلسفه مضاف شده است؛ یکی از فلسفه‌های مضاف، فلسفه دین است، به حدی پژوهشگاه در این زمینه فعالیت کرده که قطب فلسفه دین کشور را در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مستقر کردند و این قطب به‌عنوان تنها قطب برگزیده و ممتاز کشوری شناخته شده است.
وی ادامه داد: ده‌ها عنوان کتاب و بیش از ۵۰۰ مقاله علمی و پژوهشی و ترویجی در زمینه فلسفه دین تولید شده که یک کار عظیمی است و البته خیلی از این موضوعات هم در این زمینه هست که بر زمین مانده است.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: پژوهشگاه در عرصه‌های دیگری نیز پیشتاز است که بعضاً توسط پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی به طور تأسیسی در حال انجام است و آرام‌آرام در حال تبدیل‌شدن به یک جریان علمی است؛ یکی بحث نقد الحاد مدرن و جدید است. در کل کشور، تنها استادی که درنقد الحاد جدید دارای آثار متعدد هستند جناب استاد حمیدرضا شاکرین عضو گروه منطق فهم دین پژوهشکده است و در ستاد نقد الحاد جدید که در حوزه علمیه تشکیل شده تنها عضو این ستاد که تألیفات دارد ایشان است، کتابی که ایشان اخیراً نوشته ۲۰ مقاله علمی و پژوهشی از آن استخراج شده که اکثر آن چاپ و بقیه در نوبت چاپ قرار دارند؛ فکر کنم می‌توان ادعا کرد این کتاب رکود استخراج مقاله علمی پژوهشی از یک کتاب را شکسته است، این کتاب چنین ظرفیتی در حوزه نقد الحاد جدید دارد و ایشان تازه فعالیت را شروع کرده و در این باره جریان‌سازی می‌کنند. به دنبال این، چهار رشته تخصصی سطح ۴ در نقد الحاد مدرن در حوزه علمیه قم برقرار شده و کرسی‌های علمی فراوانی با حضور فعال ایشان انجام می‌شود؛ همچنین کتاب‌های ایشان در عراق ترجمه شده است. مستحضر باشید الحاد جدید یک موضوع چندرشته‌ای است و ما برای ارزیابی کتاب ایشان مجبور شدیم به چند ارزیاب مختلف بدهیم و هر بخش از این کتاب را جداگانه ارزیابی کنیم.
وی افزود: الحاد جدید بسیاری از کشورهای اسلامی را درنوردیده است، بسیاری از جوانان در جهان فکرشان مشغول الحاد شده است، حتی در ایران بعضا این گونه است و کشور عراق وضعیت بدتری دارد، ازاین‌رو این کتاب در عراق مورد استقبال قرار گرفت، برخی از اساتید معتقدند که باید برای نقد جدی و ادامه‌دار الحاد یک پژوهشکده تشکیل شود، چون ابعاد و مباحث بسیار گسترده‌ای دارد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین عرب‌صالحی در ادامه بیان کرد: موضوع جدید دیگری که پژوهشگاه به آن به‌صورت جدی ورود کرده و در حال تبدیل شده به یک جریان فکری در کشور است بحث بسیار مهم علوم‌شناختی است که چند سالی است وارد شده و هر چند معتقدم که دیر ورود کرده‌ایم؛ اما درعین‌حال این جا بحث علوم‌شناختی با گرایش اسلامی داریم نه گرایش فیزیکالیستی که متأسفانه بعضاً در داخل کشور به آن مبتلا شده‌اند، ما می‌گوییم علوم‌شناختی مبتنی بر مبانی اسلامی را باید تأسیس کرد. پژوهشگاه در این عرصه هم پیشتاز است و می‌توان ادعا کرد در سراسر کشور کسی همچون استاد دکتر علیرضا قائمی‌نیا عضو هیئت‌علمی گروه معرفت‌شناسی و علوم‌شناختی پژوهشکده حکمت این‌گونه در این زمینه ورود نکرده است. هم‌اکنون حدود ۱۵ تحقیق در پژوهشکده حکمت در تبیین و نقد علوم‌شناختی از منظر قرآن و غیر قرآن در حال انجام است.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه خاطرنشان کرد: یکی از نعماتی که خداوند به ما در پژوهشگاه عطا کرده حضور آیت‌الله رشاد به‌عنوان ریاست پژوهشگاه است شخصیتی کاملاً علمی و صاحب‌نظر هستند که خود نیزعضو پژوهشکده حکمت هستند و موظفی علمی دارند و با مجامع علمی ارتباط خوبی دارند و بزنگاه‌ها را به‌خوبی اشراف پیدا کرده‌اند، در سال ۸۹ ایشان پیشنهاد دادند جریان اعتزال نو باید به‌خوبی ارزیابی و مورد نقد قرار گیرد؛ چون این جریان به‌صورت فعال در بسیاری از کشورهای اسلامی دارای جایگاه است؛ و در این راستا ایشان بنده را مسئول انجام و به نتیجه رساندن این پروژه قرار دادند این امر به پیشنهاد ایشان در سال ۹۳ انجام و منجر به همایش باشکوه جریان‌شناسی و نقد آرای اعتزال نو شد که ۵ جلد کتاب با همین موضوع منتشر و در همایش مذکور رونمایی گردید. در همان همایش نیم‌روزه قریب به صد دوره این مجموعه به فروش رفت.
وی ادامه داد: از آن دوران، ده سال می‌گذرد و تا آنجا که بنده اطلاع دارم حدود ۴۰ پایان‌نامه سطح ۴ حوزوی و دانشگاهی در استان‌های مختلف در این زمینه نگاشته شده است که این به معنای ایجاد جریان است. در این زمینه به تعبیر یکی از اساتید مجموعه پنج‌جلدی اعتزال نو به‌عنوان یک منبع بالینی برای معرفی و نقد این جریان تبدیل شده است. این کار برای اولین‌بار در جهان اسلام صورت گرفته و مورد استقبال مجامع علمی خارج از کشور هم قرار گرفته و این جریان‌سازی به خارج از کشور هم سرایت کرده و در جهان اسلام هم تاثیرگذاشته که منجر به ترجمه این کتب به زبان ترکی استانبولی در کشور ترکیه شد و اخیراً طی تماس‌های مکرر از عراق، عتبه حسینی نیز مشتاق به ترجمه این دوره ۵ جلدی به زبان عربی شده و در دستور کار قرار داده است. این نشانه نهادینه‌شدن جریان فکری موجود در تحقیقات پژوهشگاه در مجامع علمی خارج از کشور و محافل بین‌المللی است. معنای جریان‌سازی فکری چیزی جز این نیست.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی اظهار داشت: در جهان اسلام، جریان‌شناسی و نقد اعتزال نو، سابقه نداشت و هدف اصلی از همایش اعتزال نو این بود که بگوییم روشنفکران دینی که خودشان را به معتزله منتسب می‌کنند دروغ می‌گویند، معتزله، عقل‌گرا بودند؛ ولی عقل‌گرایی که با عقل‌گرایی دینی کاملاً تناسب داشت و با عقل‌گرایی شیعی بسیار قرابت داشت. ولی عقلی که اینها می‌گویند عقل معتزله نیست، عقل خودبنیاد غربی است که بنیان دین را می‌کَند. این روشنفکران متجدد هستند و این را جا انداختیم و به لطف خدا تبدیل به یک جریان شد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین عرب‌صالحی افزود: جریان علمی دیگری که ایجاد شده بحث تفسیر تنزیلی است یعنی تفسیر قرآن بر حسب تاریخ نزول آیات و اینکه نخستین آیه چه زمانی نازل شده است و تفسیر آن چنین و چنان است، در همین راستا شخصیت فرهیخته استاد عبدالکریم بهجت‌پور عضو هیئت‌علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی این بحث را تبدیل به جریانی در حوزه‌های علمیه کرده‌اند؛ به گفته ایشان بیش از ۵۰ رساله علمی و ده‌ها مقاله علمی نوشته شده و مجوز رشته سطح ۴ را از حوزه گرفته و چند سالی است این کار دنبال می‌شود. چنین جریانی گرچه در عالم اهل‌سنت بی‌سابقه نیست؛ اما در جهان تشیع برای اولین‌بار است که به‌صورت روشمند و قاعده‌مند پیگیری می‌شود
وی گفت: جریان علمی دیگری که در این پژوهشکده تأسیس و پیگیری شد پایه‌گذاری منطق فهم دین بود که به ابتکار و پیشنهاد اولیه از سوی حکیم فرزانه آیت‌الله مصباح یزدی (ره) و پیگیری مجدانه آیت‌الله رشاد صورت گرفت. اولین و تنها گروه پژوهشی با عنوان منطف دین در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأسیس شد. امروزه در بسیاری از سرفصلهای دروس حوزوی عنوان منطق فهم دین گنجانده شده و رشته منطق فهم دین دانشگاه توسط این گروه تدوین شد و برخی سرفصلهای سایر مراکز تخصصی حوزوی بر مبنای تحقیقات گروه منطق فهم دین پژوهشگاه انتخاب می‌شود. استاد رشاد نخستین کسی بودند که در این زمینه نظریه علمی ارائه داده و کتابی با عنوان منطق فهم دین نوشتند و نظریه ایشان با عنوان نظریه ابتناء، مورد پذیرش دبیرخانه حمایت از کرسی‌ها قرار گرفت؛ با همین فعالیت‌ها جریانی به نام منطق فهم دین در کشور راه افتاد که در مقابل جریان‌های نسبی‌گرا و جریان‌هایی که فهم و معرفت را نسبی می‌دانستند ایستاد و این مسئله نیز در جامعه علمی کشور جا افتاده است.
رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: این که یک پژوهشکده موفق شود در سطح ملی یا فراتر از آن در سطح بین‌المللی و در میان کشور اسلامی جریانی را راه‌اندازی کند، واقعاً می‌توان گفت هنر است و اینها متأسفانه در جایی منعکس نمی‌شود خودمان نباید از خودمان تعریف کنیم؛ اما گاهی مجبور هستیم بگوییم تا جا بیفتد خیلی‌ها نمی‌دانند سرچشمه این کارها و جریان‌های فکری کیست!؟ با همه کمبودی که در تبلیغ و شناساندن کتاب‌ها داریم بااین‌حال موفق شدیم این مباحث را در جامعه تبدیل به جریان کنیم.
وی بیان کرد: جریان عرفان اهل بیتی از جمله مباحثی است که هیچ جایی پیدا نمی‌شود و کاری که این جا شد بسیار خاص است، بنیان‌گذار این جریان مرحوم آیت‌الله خوشوقت بود، بعد از آن استاد رشاد نیز به‌شدت روی این موضوع تأکید دارند. دراین‌خصوص سال گذشته همایشی برگزار شد که ۵ نفر از مراجع تراز اول و بسیاری از علمای بزرگ دیگر در موضوع همایش مصاحبه کردند و این هم در حال تبدیل‌شدن به یک جریان علمی در حوزه عرفان است. این مسئله به کشورهای عربی هم نفوذ کرده و جناب استاد محمدجواد رودگر که ادامه‌دهنده ایده مرحوم آیت‌الله خوشوقت و پرچم‌دار ترویج این جریان هستند و اکثر فعالیت‌های جهادی در جاانداختن این جریان توسط ایشان انجام می‌گیرد فراتر از ایران در خارج از کشور هم به موفقیت‌هایی دست یافته‌اند.
و آخرین نکته‌ای که در این موضوع لازم می‌دانم متذکر شوم بحث بسیار مهم و حیاتی تولید علوم‌انسانی اسلامی است که به تبعیت از ایده های مقام معظم رهبری دامت‌برکاته از دغدغه‌های بسیار مهم پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است؛ جدای از کارهایی که به‌صورت فردی در گروه‌های مختلف در حال انجام است، در پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی یک گروه مستقل با مأموریت تولید مبانی و منطق علوم‌انسانی قرآنی و سپس پرداختن به مسائل علوم‌انسانی تشکیل شده است که تا کنون فقط در این گروه حدود ده اثر چاپ شده و بالغ بر بیست تحقیق در مرحله انجام است و با مدیریت خوب جناب استاد ترخان کو خود نیز در حوزه علوم انسانی اسلامی صاحب تألیفات و مقالات عدیده هستند کار این گروه در کنار سایر کارهایی که در گروه‌های دیگر انجام گرفته و یا در حال انجام است می‌رود که تبدیل به یک جریان فکری مهم در تولید علوم‌انسانی اسلامی گردد.
۳۱۳/۱۷
