خبرگزاری حوزه | کاربرد برخی اعداد مانند ۴۰، ۱۲، ۱۴، ۷ ،۵ و ... در متون دینی و آثار علما باعث شده است که از سوی مسلمانان توجه خاصی به این اعداد صورت گیرد و علاوه بر متون دینی در زندگی روزمرّه، آثار علمی و ادبی و اشعار نیز بازتاب داشته باشد. به ویژه اینکه بسیاری از اذکار و دعاها با عدد پیوند دارد، چنان که در معروف‌ترین کتاب دعای در نزد شیعیان زمان ما یعنی کتاب مفاتیح‌الجنان برای برخی اذکار و تعقیبات نماز گفته شده که با تعداد معینی تکرار شود. پرداختن به همۀ این اعداد، و بررسی علل و اسرار کاربرد آن فرصت و پژوهشی گسترده می‌طلبد، به همین جهت در اینجا بدون وارد شدن به برخی مباحث یا اصطلاحات فلسفی و پیچیده، فقط به عدد ۴۰ می‌پردازیم که از پرکاربردترین اعداد می‌باشد.

زندگی بدون عدد ممکن نیست!

پیش از بحث دربارۀ عدد معروف و پرکاربرد ۴۰ این نکته مهم است که بدون وجود عدد، شاید زندگی ممکن نباشد! آیا در این باره اندیشه کرده‌اید؟ عمر ما، هر لحظه و هر ساعت و هر روز و هر ماه و هر سال، با عدد محاسبه می‌شود! اگر قرار است در کلاس درس حضور یابیم، ساعت و مدت حضور در کلاس با عدد محاسبه می‌شود! اگر میوه می‌خریم، وزن آن با عدد قابل ارزیابی است! اگر زمین و خانه می‌خریم، لابد اوّل می‌پرسیم، چند متر است؟ و این سؤال هم با عدد پاسخ داده می‌شود. مثلا ۵۰ یا ۱۰۰ متر! اگر مسافرت می‌کنیم، مسافت از مبداء تا مقصد با عدد قابل بیان است. و اینکه بدانیم آیا نماز ما در مسافرت باید قصر و شکسته خوانده شود یا نه، باز به عدد نیاز داریم که بدانیم چند کیلومتر یا فرسخ از مبداء و وطن دور شده‌ایم و... خلاصه اینکه؛ عدد یکی از بزرگترین نعمتهای خدای متعال در نظام آفرینش و در زندگی انسان است و آنقدر مهم است که بدون عدد زندگی بسیار سخت به نظر می‌رسد.

واژه شناسی اَعداد

اعداد جمع عدد و عدد اسم و مشتق از «ع د د» است.۱ واژه عدد در لغت غالباً به معنای شماره و رقم و گاه به معنای شمارش تعداد یا به معنای معدود (شمرده و مقدار) است.۲

لغت شناسان عدد را به یکی‌های ترکیب شده یا ترکیب آحاد تعریف کرده‌اند.

ریاضی‌دانان اعداد را به حقیقی، صحیح، طبیعی، کسری، گویا، مخلوط، موهومی، مثبت، منفی و... تقسیم می‌کنند.۳

تاریخچه اعداد

با توضیح کوتاهی که دربارۀ کاربرد عدد در زندگی انسان داده شد، می‌توان به سادگی به این نتیجه رسید که: «شمارش در تاریخ بشر پیشینه‌ای کهن دارد و بشر پیش از اختراع خط به آن آگاهی داشته است. انسانهای نخستین برای نشان دادن اعداد و ارقام، خطوطی را رسم می‌کردند. مورخان با توجه به اسناد تاریخی، بابلی ها را نخستین واضعان حساب و عدد می‌دانند؛ ایشان با وضع حساب و عدد، سال را به ۱۲ ماه و ماه را به ۳۰ شبانه روز و شبانه روز را به ساعات، دقایق و ثانیه‌ها تقسیم کردند و عدد را تا ۶۰ به توان ۴ می‌شمردند. تقسیمات شمارشی آنها شصت شصت بوده که در اصطلاح «حساب ستّینی» نامیده می‌شود.»۴

اما به نظر می‌رسد با توجه به اینکه انسان نخستین حضرت آدم «علی نبیّنا و آله و علیه‌السلام»، پیغمبر خدا و عالم بوده است و با توجه به ضرورت کاربرد عدد در زندگی، پیشینۀ کاربرد عدد به زمان حضرت آدم ع برسد.

کاربرد عدد ۴۰

در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که کاربرد عدد ۴۰ در قرآن یا در روایات و اذکار و ادعیه به معنای این نیست که عدد ۴۰ یا اعداد مشابه تبدیل به یک موضوع خاص در زندگی شود و به عبارت روشن‌تر، با عدد برخورد خرافی صورت گیرد و یا مانند برخی فرقه‌ها مانند بهائیت با اعداد بازی شود و این بازی با اعداد به حساب مذهب و دین یا اعتقادات دینی گذاشته شود. این نکته‌ای که بایستی به آن توجه کرد تا از در دام خرافات و بازی‌های فرقه سازان نیافتاد.

واژه اربعین به معنای چهل، در چهار آیۀ قرآن کریم آمده است:

1. «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعینَ لَیلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ» ۵
2. «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ» ۶
3. «قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِمْ أَرْبَعینَ سَنَةً یتیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقینَ» ۷
4. «وَ وَصَّینَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی أَنْ أَشْکرَ نِعْمَتَک الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَی وَ عَلی والِدَی وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لی فی ذُرِّیتی إِنِّی تُبْتُ إِلَیک وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمینَ» ۸

همانگونه که در آیات نورانی قرآن کریم می‌بینیم، واژه اربعین به معنای چهل، در چهار آیه قرآن کریم آمده است. سه مورد آن درباره قوم حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه السلام است. و دو مورد از همین سه آیه درباره ملاقات این پیامبر بزرگ با خداوند است و آیه دیگر نیز ادامه همین موضوع است. زیرا با رفتن حضرت موسی به میقات با خداوند و اینکه حضرت ده روز تأخیر داشتند، با فریب سامری بنی اسرائیل گوساله پرست شدند و دست از یکتاپرستی برداشتند.به همین خاطر خداوند به مجازات این عملشان آنها را از سرزمین خوش آب و هوایی که بودند چهل سال تبعید کرد. بطوری که در این چهل سال هر چه تلاش کردند نتوانستند به سرزمین خود باز گردند و به اراده خداوند دوباره سر جای اول برمی گشتند. «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعینَ لَیلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ و به یاد آورید هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم(و او، برای گرفتن فرمان های الهی، به میعادگاه آمد) سپس شما گوساله را بعد از او(معبود خود) انتخاب نمودید؛ در حالی که ستمکار بودید. خداوند به موسی فرمود: این سرزمین(مقدس)، تا چهل سال بر آنها ممنوع است(و به آن نخواهند رسید)؛ پیوسته در زمین(در این بیابان)، سرگردان خواهند بود؛ و در باره(سرنوشت) این جمعیت گنهکار، غمگین مباش»

«وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ؛ و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم؛ سپس آن را با ده شب(دیگر) تکمیل نمودیم؛ به این ترتیب، میعاد پروردگارش(با او)، چهل شب تمام شد. و موسی به برادرش هارون گفت: جانشین من در میان قومم باش و(آنها) را اصلاح کن! و از روش مفسدان، پیروی منما»

اما در روایات و ادعیه و اذکار واژۀ ۴۰ فراوان ذکر شده است.

حدیث مشهوری است که عدد ۴۰ در آن به کار رفته است:

۴۰ روز اخلاص عمل

پیامبر صلی الله علیه و آله : مَنْ أخْلَصَ لِلّهِ أرْبَعینَ صَباحا ظَهَرَتْ یَنابیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ؛ ۹

هر کس چهل روز خود را برای خدا خالص کند، چشمه‌های حکمت از قلب وی بر زبانش جاری می‌شود.

حدیث مشهور دیگری نیز هست که کمتر کسی از طلاب آن را از حفظ ندارد. این حدیث به اشکال مختلف و با مضمون واحد از پیامبر و امام صادق (صلوات الله علیهم) روایت شده است:

حمل ۴۰ حدیث

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : مَن حَملَ مِن اُمّتی أرْبَعینَ حَدیثا بَعثَهُ اللّه ُ یَومَ القیامَةِ فَقیها عالِما ۱۰

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از امّت من، هر کس چهل حدیث حفظ داشته باشد، خداوند او را در روز رستاخیز فقیه و عالم برانگیزد.

براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش کرده‌اند که کتابهایی را به نامهای الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این کلام نورانی رسول گرامی اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائی، اربعین شهید اول، اربعین مجلسی دوم، اربعین جامی و چهل حدیث امام خمینی «اعلی‌الله مقامه»

گواهی ۴۰ مرد مومن

امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا مات المؤمن فحضر جنازته اربعون رجلا من المؤمنین وقالوا: اللهم انا لانعلم منه الا خیرا وانت اعلم به منا، قال الله تبارک وتعالی: قد اجزت شهاداتکم وغفرت له ما علمت مما لا تعلمون» ۱۱

هرگاه یکی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند که پروردگارا! ما به جز خوبی و نیکی از این شخص ندیده ایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال می فرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او می دانستم که شما بی اطلاع بودید، همه را بخشیدم .

دعا برای ۴۰ مؤمن

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له» ۱۲

هر کس چهل نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت خواهد رسید .

آثار حرام تا ۴۰ روز

امام صادق علیه السلام فرمود: «لا تقبل صلاة شارب الخمر اربعین یوما الا ان یتوب» ۱۳

کسی که از شراب و مسکرات حرام استفاده کند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمی شود، مگر اینکه حقیقتا توبه کند .

در خواندن برخی ادعیه و اذکار مستحب وارده از سوی معصومان علیهم السلام عدد و روز خاصی سفارش شده است که رعایت آن طبق دستور لازم است.

اگر دربارۀ عدد ۴۰ در دعاها هم چستجو شود، به اذکار و ادعیۀ زیادی برخورد خواهیم کرد. مسلّم است که در عدد ۴۰ ، شاید نه صرفا در خود عدد، بلکه در عملی که ۴۰ بار یا ۴۰ روز انجام می‌شود و یا در گواهی دادن ۴۰ مؤمن در شخصیت و حرمت ۴۰ انسان با ایمان، یا در حفظ و عمل کردن به ۴۰ حدیث و مانند آنها اسراری و خواصی نهفته است که خدا و پیامبر و برجستگان علم و ایمان از آن آگاهی دارند. با این توضیح، دربارۀ احادیثی که از معصومین «علیهم‌السلام» دربارۀ اعمال یا اذکار یا هر موردی که رسیده است، وظیفۀ ما اطاعت است. البته پژوهش و بحث و کنکاش و سؤال از اهل علم در هر باره به گسترش دایرۀ دانایی ما کمک می‌کند.

ابوالفضل محمّدی

پی نوشت ها:

۱ و ۲؛ دانشنامۀ اسلامی، ذیل عنوان اعداد در قرآن

۳-فرهنگ بزرگ سخن، ج۵، ۴۹-۷۹، «عدد».

۴- دانشنامۀ اسلامی، ذیل عنوان اعداد در قرآن

۵- سورۀ بقره، آیه ۵۱

۶- سورۀ اعراف، آیه ۱۴۲

۷- سورۀ مائده، آیه ۲۶

۸- سورۀ أحقاف، آیه ۱۵

۹- مجلسی، محمدباقر، بحارلانوار، ج۶۷، ص۲۴۲.

۱۰- کنز العمّال : ۲۸۸۱۸

۱۱- من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۶۶، ح ۴۷۲

۱۲- الکافی، ج ۲، ص ۵۰۹، ح ۵

۱۳- مستدرک الوسائل، ج ۱۷، ص ۵۷