به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، دومین پیش نشست علمی بیست و ششمین همایش کتاب سال حوزه با رویکرد "وضعیت‌شناسی کتب حوزه در گروه فقه و اصول و حقوق؛ اقتضائات و بایدها" در مرکز فقهی ائمه اطهار (ص) قم برگزار شد.
در این نشست، بررسی کتب حوزه در رشته‌های فقه و اصول و حقوق، تحولات و تطورات این علوم، چالش‌های موجود و نیز راهکارهای برون‌رفت از این چالش‌ها به بحث گذاشته شد.
چرایی برگزاری پیش نشست های علمی همایش کتاب سال حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسجاد ایزدهی دبیر بیست و ششمین همایش کتاب سال حوزه گفت: همایش کتاب سال حوزه برگزار می‌شود تا از نویسندگان آثار برتر تقدیر شود و تولیدات آنان بازنمایی گردد. همچنین در ورای آن یک رقابت علمی شکل می‌گیرد که موجب جهت‌گیری مشخص و پویایی آثار و تألیفات در عرصه‌های دانشی حوزه علمیه خواهد شد.
وی افزود: اما در عین حال تلقی کتاب سال حوزه این نیست که صرفا در یک روز و مکان مشخص از برگزیدگان تقدیر شود؛ بلکه متخصصین و اصحاب رشته‌های مختلف دانشی در یک فرایند و رقابت علمی که رخ می‌دهد، به عنوان یک جریان پیشران و راهبر، این دانش‌ها را به سمت مطلوب راهبری می‌کنند و از آن مسیری که دارد به سمت مطلوب سوق می‌دهند.
دبیر همایش کتاب سال حوزه، هدف از برگزاری پیش‌نشست‌های علمی کتاب سال را تبادل نظر متخصصان گروه‌های علمی مختلف پیرامون دانش‌ها و ارائه تصویر از نقطه مطلوب دانست و گفت: بر این اساس باید همایش کتاب سال را نه یک پروژه بلکه یک فرآیند و پروسه و جریان دانست که بایستی دنبال شود.
ایزدهی در ادامه به ارائه گزارشی از آثار دریافتی همایش در گروه علمی فقه و اصول پرداخت و گفت: مجموعا ۱۰۷ کتاب شامل ۱۰۲ کتاب از سوی آقایان و ۵ کتاب از سوی خانم‌ها، ۱۵۴ پایان‌نامه و ۴۳ مقاله (با همان نسبت جنسیتی بخش کتاب) به مرحله ارزیابی اجمالی که شامل یک فرآیند علمی تخصصی است، رسیده‌اند.
دبیر همایش کتاب سال حوزه افزود: از مجموع آثار دریافتی فوق، ۳۵ اثر شامل ۱۸ کتاب، ۹ پایان‌نامه و ۸ مقاله به مرحله ارزیابی تفصیلی رسیده که آثار برگزیده و شایسته تقدیر از میان همین آثار انتخاب خواهد شد.
دبیر همایش کتاب سال حوزه یکی از شاخص‌های ارزیابی آثار را موضوع آنها و اینکه تا چه اندازه در فضای جامعه مورد نیاز و پاسخگو هستند، دانست و گفت: بر این اساس، وضعیت کتاب‌هایی که به مرحله تفصیلی رسیده‌اند، قابل قبول است اما رساله‌ها آن سطح اتقان علمی قابل قبول و مورد توقع را ندارند. البته انتظار این نیست که در رساله‌های علمی نظریه‌پردازی داشته باشیم اما در عین حال تحلیل و بررسی آرا و نقد و بررسی آنها قابل قبول است.
کیفیت آثار در بخش فقه و اصول:
ایزدهی تاکید کرد: در عرصه فقه و اصول، وضعیت کتاب‌ها خوب است چون فقه و اصول نقطه محوری و قله‌ی حوزه قم است و طبیعتا اذهان و تفکرات و تلاش‌ها به سمت این مسئله می‌رود. با اینکه ارزیاب‌ها سهل‌گیر نبودند ولی در عرصه کتاب‌ها تمامی شاخص‌ها متوسط رو به بالا است. با این حال رساله‌های ما نسبت به کتاب‌ها خیلی مطلوبیتی ندارند و اگر قرار است سیاست‌گذاری شود باید بررسی شود نقطه ضعف‌ها کجاست.
وی گفت: در عرصه کتاب‌های فقهی واصله به همایش، در یک برآیند کلی، از نگاه نظریه‌پردازی در مرحله خوب، نقل و تحلیل آرا و آثار در مرحله عالی، میزان دستیابی اثر به اهداف در مرحله خوب، خلاقیت و نوآوری در مرحله خوب، زاویه و نگرش خاص به موضوع در مرحله خوب و چارچوب و ساختار نیز در مرحله مطلوب و موجه هستند. این نشان می‌دهد که موضوعات در حوزه فقه از جمله موضوعاتی است که مورد نیازهای جامعه بوده و تخصصی‌تر و ریزتر شده است.
کیفیت آثار در بخش حقوق:
دبیر همایش کتاب سال حوزه با بیان اینکه رساله‌ها یا پایان‌نامه‌ها که در حقیقت آغازنامه و اولین نگاشته‌های مولفان‌اند طبیعتا ضعیف‌تر از کتاب‌ها هستند، گفت: کیفیت رساله‌های حقوقی آمده به همایش در یک برآیند کلی، مسئله‌محوری در مرحله متوسط، سطح نظریه‌پردازی در مرحله متوسط، تحلیل آرا در مرحله خوب، خلاقیت و نوآوری در مرحله متوسط، روش و نوع نگاه در مرحله متوسط است. در عرصه کتاب‌های حقوقی نیز، مسئله‌مندی در مرحله خوب، سطح علمی و اتقان اثر در مرحله خوب، نظریه‌پردازی در مرحله متوسط و تحلیل و بررسی آرا در حد بسیار خوب است.
ایزدهی عنوان کرد: از مجموع ۷۸ اثری که در بخش علم حقوق آمده است، حدودا ۱۲ درصد آثار به مرحله تفصیلی رسیده است. ۱۸ کتاب شامل ۱۵ مولف آقا و ۳ مولف خانم، ۴۸ پایان‌نامه شامل ۴۴ مولف آقا و ۴ مولف خانم و ۱۲ مقاله شامل ۱۰ مولف آقا و ۲ مولف خانم، به مرحله تفصیلی علم حقوق رسیده‌اند.
جهانگیری: در کجای پازل جهانی قرار داریم؟
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین یحیی جهانگیری رئیس دفتر نمایندگی سازمان فرهنگ و ارتباطات در قم به بیان مطالبی پیرامون وضعیت کتب فقه، اصول و حقوق در عرصه بین‌الملل پرداخت.
وی با اشاره به وضعیت‌شناسی کتب فقه، اصول و حقوق حوزه علمیه قم در عرصه بین‌الملل، گفت: ما نمی‌توانیم بدون شناخت واقعیت‌ها از آینده و آرمان صحبت کنیم و از بایدها بگوییم بدون اینکه هست‌های خود را بشناسیم.
جهانگیری با تاکید بر اینکه صرفاً وضعیت‌شناسی کافی نیست، گفت: ما باید در کنار آن مطالعه‌ی موقعیت‌شناسی هم داشته باشیم و بدانیم در وضعیت علم اصول در عرصه جهانی در کجای پازل قرار داریم.
رئیس دفتر نمایندگی سازمان فرهنگ و ارتباطات در قم با اشاره به اینکه علم اصول یک علم پرمایه و حیاتی حوزه است، گفت: شاید گمان کنیم نظریه‌پردازی و قله این علم در دست ماست اما اگر گزارش‌ها را مرور کنیم به روایت دیگری می‌رسیم.
جهانگیری با بیان اینکه ما در بخش علم اصول در عرصه بین‌الملل تولید خوبی داشته ایم اما توزیع خوبی نشده است، گفت: امروز آثار اصولی دیگران در جی‌استور، آمازون و گودریدرز مشاهده می‌شود. یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های اصولی که رفرنس شده است کتاب یک استاد دانشگاه استرالیا است.
وی افزود: اگر در پژوهش‌های آکادمیک دنیا در مورد علم اصول فقه شیعی جستجو کنیم اولین مقاله‌ای که بالا می‌آید، مقاله‌ای با موضوع فلسفی‌سازی علم اصول از منظر آخوند خراسانی نوشته‌ی آقای بلهوج استاد دانشگاه مجارستان است که در سال ۲۰۲۲ نوشته شده است.
اصول فقه در حوزه‌های دانشی دنیا اثرگذار است
جهانگیری با اشاره به اینکه حوزه علمیه با ناترازی در دانش اصول فقه در عرصه بین‌الملل مواجه است، در بیان عوامل آن، تحریم را یکی از عوامل دانست و گفت: یک بخش نیز ناشی از خودتحریمی است. ما در مارکت‌های علمی جهان تقریبا غایب هستیم. احساس کردیم اصول فقه برای استنتاج در زیست شیعی است، حال آن که اصول فقه امروزه در حوزه‌های دانشی دنیا اثرگذار است.
حوزه علمیه در علم اصول فقه یک سر و گردن از دیگران بالاتر است
وی با تاکید بر اینکه دگرپسندی در توزیع علم یک مسئله مهم است، افزود: قطعا آنچه ما در علم اصول فقه داریم یک سر و گردن از دیگران بالاتر است، اما مشکل اینجاست که محصولات خود را به زبان پسند خودمان توزیع می‌کنیم. ما کتاب‌هایمان را به انگلیسی می‌نویسیم اما اینکه این کتاب‌ها چقدر در دسترس دیگران قرار می‌گیرد مسئله دیگری است.
رئیس دفتر نمایندگی سازمان فرهنگ و ارتباطات در قم با بیان اینکه تا زمانی که در سکوهای جهانی علم اصول فقه قرار نگیریم نمی‌توانیم از وضعیت و موقعیت خود صحبت کنیم، گفت: یکی از آسیب‌ها این است که ما سنجه موفقیت را با محصول ارزیابی می‌کنیم و نه با میزان اثرگذاری بر مخاطب.
وی افزود: امروز یک جریانی در عرصه بین‌الملل با مرکزیت دانشگاه اگزتر انگلستان شکل گرفته است که می‌خواهد در مقابل روایت اصولی اندیشه شیعی، روایت اخباری‌گری را احیا کند. اینکه در طول نیمه دوم نیم‌قرن گذشته حجم عظیمی از پژوهشگران در غرب روی اندیشه اخباری‌ها کار کرده‌اند یعنی می‌خواهند شیعه را با روایت اخباری به دنیا معرفی کنند.
جهانگیری در پایان گفت: مباحث گسترده‌ای که امروز در علم اصول و فقه در حوزه علمیه قم عنوان می‌شود ۵۰ سال قبل و حتی ۱۰ سال قبل وجود نداشت. این یعنی مسیری را طی کرده‌ایم، اما برای رسیدن به نقطه مطلوب باید تلاش درست بیشتری به خرج بدهیم.
جزایری: نگاه ما به فقه نگاه تمدن ساز باشد
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین سید حمید جزایری دبیر نشست "وضعیت‌شناسی کتب حوزه در گروه فقه و اصول و حقوق؛ اقتضائات و بایدها" سخنانی را در مورد وضعیت‌شناسی کتب فقه و اصول و حقوق در حوزه‌های علمیه مطرح کرد.
استاد حوزه علمیه قم اظهار کرد: یکی از اهداف اصلی کتاب سال حوزه و دبیرخانه همین است که محققان و پژوهشگران و مراکز پژوهشی، با نقاط قوت و ضعف و مسیر راه آشنا بشوند، برای اصلاح چشم‌انداز پژوهش‌ها و تحقیقات فکر مناسب‌تری انجام دهند تا اگر نیاز به اصلاح مسیر پژوهش است اعمال شود و در نهایت خروجی این کار به مرجعیت علمی حوزه‌های علمیه بیانجامد. امری که با شعار محقق نمی‌شود و نیاز به تدبیر و فعالیت و کوشش دارد.
جزایری با اشاره به اینکه آثار فقه و اصول به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان پژوهشی حوزه علمیه از چند نظر قابل بررسی است، گفت: به لحاظ کمّی هرچند این آثار صرفا بخشی از آثار تولیدشده حوزه در طول سال است اما در این بخش نیاز به جهش و رشد داریم. با توجه به تنوع مخاطبان، تنوع نیازها و استعدادی که در حوزه علمیه است، این آمار کمّی آمار مطلوبی نیست.
وی در بخش تحلیل کیفی آثار با تاکید بر اینکه نگاه ما به فقه می‌تواند نگاه فردی حداقلی و یا نگاه دقیق‌تر تمدن‌ساز باشد، به چند نکته اشاره کرد: ۱- در مقام اولویت‌سنجی، چه اندازه از آثار منتشره و یا واصل‌شده به دبیرخانه با نیازهای واقعی ما تطبیق می‌کند. ۲- چه مقدار از آثار کارهای تکراری و موازی نیستند. ۳- چه مقدار از آثار در مسیر حرکت به سمت فقه تمدن‌ساز است. ۵- اساسا چه مقدار از آثار تولیدشده که به مرحله تفصیلی رسیده و یا شایسته تقدیر و برگزیده می‌شوند ذیل فقه تمدن‌ساز می‌توانند قرار بگیرند. ۶- چه مقدار از آثار ما بازخوانی و تکرار نظریات موجود بوده و چه مقدار از آنها نوآورانه و نظریه‌پردازانه است.
استاد حوزه علمیه قم، فاصله گرفتن تحقیقات فقهی حقوقی از روش استنباط اجتهادی متقن را یکی از آسیب‌ها برشمرد و گفت: روش استنباط اجتهادی متقن باید خمیرمایه و مبنای تحقیق ما باشد. بر این اساس باید در بخش روش‌های استنباطی تلاش بیشتری شود.
ضرورت توجه به نیاز مخاطبان در لایه‌های مختلف
وی با تاکید بر اهمیت توجه به نیاز مخاطبان در لایه‌های مختلف، گفت: حوزه و حوزویان وظیفه دارند مخاطبان خودشان از نسل کودک تا نوجوان، عوام، فرهیختگان، جامعه بین‌الملل شامل مخاطب غیرشیعی و غیر مسلمان را بسنجند و متناسب با نیازهای آنان و متناسب با ادبیات آنها اثر تولید کنند.
جزایری خاطرنشان کرد: ما عموما در آثار تولیدی فقه و اصولی در حوزه علمیه با یک ادبیات واحد مواجهیم، این در حالی است که مخاطبان ما واحد نیستند، بنابراین باید متناسب با هر سطحی بتوانیم با ادبیات متناسب با آن سطح و به زبان علمی متناسب با آن مخاطب اثر تولید کنیم.
وی با اشاره به اهمیت توجه به این پرسش که محققان در آینده، نیازسنجی فقه و اصول و مطالعات حقوقی ما را چگونه ارزیابی خواهند کرد، گفت: لازم است دبیرخانه کتاب سال حوزه و مراکز پژوهشی، برنامه‌ای جامع در یک افق حداقل ۲۰ ساله را ترسیم کنند و متناسب با آن و با توزیع امکانات، از فرصت نظام مقدس اسلامی در اعتلای این علم و برطرف کردن نیازهای جامعه و امت اسلامی استفاده کنند.
در ادامه، حجت‌الاسلام محمدعلی قاسمی مولف کتاب روایات فقه پزشکی، حجت‌الاسلام عبدالحمید واسطی مولف کتاب اجتهاد تمدنی و حجت‌الاسلام مهدی معتمدی یکی از مولفان کتاب فقه پول استاد شهیدی، به توضیح ویژگی‌های کتاب‌های تالیفی خود پرداختند.
لزوم حضور علمی قوی تر در عرصه جهانی
در پایان این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی دبیر همایش کتاب سال حوزه با ابراز امیدواری نسبت به اینکه گستره و اثرگذاری کتاب سال حوزه در نهایت بتواند به یک نتایج مطلوب در راستای اداره جامعه و حل مشکلات آن بینجامد، گفت: اگر قرار است تحولی در جامعه شکل بگیرد، ابتدا باید این تحول در اندیشمندان آن رخ دهد و خود را در آثار و تولیدات آنان نشان بدهد.
وی با بیان اینکه کتاب سال حوزه در نهایت بستری خواهد شد برای اینکه همه نویسندگان و پژوهشگران حوزوی بتوانند ایده‌های خود را ارائه کنند، گفت: ما در عرصه بین‌الملل نیز تحولات بسیار خوبی داشتیم اما نسبت به جهش‌های موجود جهان علم فاصله داریم چون در بازنمایی آثار مشکلاتی داریم، لذا باید بتوانیم در تراز مناسب‌تری در عرصه جهانی فعالیت کنیم.
انتهای پیام
نظر شما