به مناسبت فرا رسیدن هفتم ذی‌الحجه، سالروز شهادت امام محمدباقر(ع)، خبرنگار خبرگزاری حوزه گفتگویی را با محمد الله اکبری، رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در خصوص شخصیت و قدرت علمی حضرت، دلایل و عوامل شهادت ایشان انجام داده است، که حاصل آن در ادامه می‌‌آید.

*چرا امام باقر(ع) به باقرالعلوم شهرت یافتند؟  

امام محمد باقر(ع) نسبت به پدر بزرگوارش امام سجاد(ع) و جد بزرگوارش امام حسین(ع)، بیشتر با مردم ارتباط داشتند، به همین دلیل توانست معارف آل محمد(ص) را گسترش دهند و در واقع حضرت از این جهت که میراث‌دار علمی و معنوی رسول خدا(ص) بود، با عنوان «باقرالعلوم» شهرت یافتند.

البته پیامبراکرم(ص) در زمان حیات زندگانی با برکت خود، برخی یاران و صحابی را به تولد فرزندی از نسل خود که نامش باقر و لقبش باقرالعلوم است، بشارت داده بودند.

*دوران امامت امام محمد باقر(ع)، متقارن با حکومت چه کسانی بود؟

امام باقر(ع) در فاصله سال های 95 تا 114 هجری، امامت شیعیان را برعهده داشتند که در این سال‌ها، شاهد حکمرانی بنی امیه بر بلاد اسلامی هستیم. اکثر این دوران را هشام حکومت می‌کند و قبل از وی، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز در مقاطعی حکومت را در اختیار داشتند. 

از زمانی که عمر بن عبدالعزیز به حکومت رسید، فضای سیاسی تغییر پیدا کرد. فتوحات و لعن بر فرزندان حضرت علی(ع) توقف یافت و تعقیب و دستگیری شیعیان بسیار کاهش پیدا کرد؛ امام محمدباقر(ع) از این فرصت بهترین استفاده را کردند و با افزایش ارتباطات با مردم، به سوالات و شبهات بیشتری پاسخ می‌دادند.

*فضای سیاسی زمان حیات امام باقر(ع) به چه شکلی بود؟

پس از واقعه عاشورا، فضای سیاسی علیه اهل‌بیت(ع)، به قدری سنگین بود که امام سجاد(ع) در واقع ناگزیر به انزوا کشیده شدند و اقبال مردم به ایشان کم بود و با ایجاد فضای خفقان آمیز بنی امیه، شیعیان اندک واقعی نیز جرئت نداشتند که به دیدار امام (ع) نائل شوند و فعالیت برای امام سجاد(ع) و دیگر فرزندان و نوادگان حضرت علی(ع) به گونه ای تنگ شده بود که حضرت از طریق تقیه، به امور دین و گسترش معارف اهل‌بیت(ع) اهتمام می ورزیدند.

این فضای سیاسی در مدت تقریبا سی و چهارسال دوران امامت امام سجاد(ع) ادامه داشت، که البته در اواخر دوران امامت حضرت، با توجه به قیام توابین، مختار و حرکت سیاسی عبدالله بن زبیر، فضای جامعه دگرگون شده بود که با آغاز دوران امامت امام باقر(ع)، بنی امیه از این وقایع عبور کرد و به ثبات سیاسی رسید.

*مهم ترین اقدامات امام محدباقر(ع) در طول حیات پربرکت زندگانی شان را بفرمایید. 

پس از واقعه کربلا وشهادت امام حسین(ع)، ائمه معصومین(ع)، راهبرد فرهنگی را برای گسترش علوم آل محمد(ص) انتخاب کردند.

اگر فرض را بر این بگذاریم که یکی از اهداف ائمه معصومین(ع)، دست‌یابی به قدرت است، آن‌ها برای رسیدن به این هدف، به تبلیغات فرهنگی و سیاسی اهتمام ورزیده و در واقع به بیداری مردم توجه داشتند.

رویکرد اهل‌بیت(ع) در این دوران تربیت مبلغینی است که علوم پیامبر(ص) و مکتب شیعه را معرفی کننند و آن‌ها را به ظلم و ستم بنی‌امیه نسبت به اهل‌بیت(ع) و مردم آگاه کنند و یکی از اقدامات امام باقر(ع)، ایجاد رویکرد تبلیغی فرهنگی بود که مبلغان به شهرهای مختلف اعزام می شدند.

البته برای دست‌یابی به این هدف، تشکیلات و نهادی لازم است که به تربیت مبلغ بپردازد؛ هسته نخست این جریان، به شکل پنهانی و سازمان یافته بود و همزمان با امام محمدباقر(ع)، خاندان عباسی نیز با راه‌اندازی تشکیلات سیاسی و فرهنگی، علیه بنی امیه حرکاتی را کلید زده بودند.

بنی هاشم تا زمان قیام امام حسین(ع) متحد بودند، اما پس از آن، به سه گروه نواده‌های امام حسن(ع)،  بنی عباس و فرزندان امام حسین(ع) تقسیم بندی شدند.

هر سه گروه با وجود اهدافی مختلف، تقریبا در یک جهت حرکت می‌کردند؛ امام محمد باقر(ع) به پاسداری از دین اسلام، پیشگیری از بدعت ها و رهبری علمی و معنوی جامعه اسلامی پرداختند و همزمان با دو گروه دیگر نیز در جهت مخالفت با بنی امیه حرکت می‌نمودند.

*مهم ترین اقدام امام باقر(ع)، برای ترویج و گسترش شیعه بر محور چه رویکردی بود؟  

نهضت علمی که در دوران امام صادق(ع) به شکوفایی رسید، در دوران امام سجاد(ع) پایه گذاری شد و توسعه اولیه آن، در دوران امام محمد باقر(ع) شکل گرفت و درواقع امام صادق(ع) میراث دار حوزه علمیه امام باقر(ع) است.

*امام محمد باقر(ع) چگونه به مبارزه با انحرافات دوران امامت خود پرداختند؟   

بنی امیه جبرگرایی را ترویج می‌کرد و هر اقدامی که انجام می داد، به خدا نسبت داده و در خطبه ها و سخنرانی‌های خود علت حکومت خود را قضا و قدر خداوند می‌دانستند.

طبیعی بود که دانشمندان اسلامی با این تفکر مخالف باشند، چرا که با توجه به قرآن و علوم پیامبر(ص)،  انسان دارای اراده است و به همین دلیل به مخالفت با بنی امیه روی آوردند که حاصل آن اعدام،دستگیری و تبعید بود.

علاوه بر این‌ها، مکاتب کلامی ساختگی نیز در برخی شهرها و توسط برخی افراد ایجاد شده بود، که حضرت انحرافات آن ها را به یاران گوشزد می‌کردند. 

امام محمد باقر(ع) در این دوران، ضمن تبلیغ دین رسول خدا(ص)، بدعت‌ها و انحرافات گروه‌های اسلامی و غیراسلامی را تبیین می‌کردند تا به شهات دین پاسخ داده شود.

در واقع امام باقر(ع)، علاوه بر ترویج و گسترش معارف دین، به مبارزه با انحرافات پرداختند و از سویی دیگر، به مخالفت با بنی امیه اهتمام داشتند.

*ارتباط امام باقر(ع) با یاران و مردم چگونه بود؟

علم و فضل حضرت در مدینه شهرت یافته بود و مردمان بسیاری که به قصد حج، به مدینه سفر می‌کردند، به دیدار امام باقر(ع) می‌رفتند؛ البته ارتباطات بسیار ساده نبود و این دیدارها به شکلی پنهانی و در مسیر راه حج صورت می‌گرفت و عده کمی موفق به ارتباط با حضرت می شدند و بیشتر ارتباطات از طریق نهاد تبلیغی فرهنگی بود.

*چرا حکومت بنی امیه به شهادت امام باقر(ع) روی آورد؟  

بقا، مهم‌ترین مسئله هر حکومتی است و به همین دلیل هرحکومتی به مقابله با خطراتی می پردازد که بقای آن را تهدید کند. هر مقدار که رهبر جریان فکری نفوذ بیشتری داشته و زمینه جذب افراد بیشتری فراهم باشد، برای حکومت خطرناک‌تر تشخیص داده می شود.

بنی عباس بسیار محتاطانه و کاملا محرمانه به فعالیت علیه بنی امیه می‌پرداختند؛ رهبر آن‌ها با خلیفه اموی بیعت کرده بود و این نشان از حفظ ظاهر دارد.

بنی امیه بیشترین خطری را که از جانب مخالفان احساس می کرد، از سوی فرزندان امام حسین(ع) بود، چرا که فعالیت علمی و فرهنگی امام باقر(ع) در حال شکوفایی بود و از سویی دیگر اقبال عمومی نیز به سمت ایشان متمایل بود.

هشام نیز از ترس توجه مردم به امام باقر(ع)، احساس خطر کرد و به قصد پیشگیری از بروز خطراتی برای حکومت خود، در هفتم ذی الحجه حضرت را در سن 57 سالگی به شهادت رساند.

گفت وگو: محمد مهدی عنایت پور