سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، بخش دوم از شاخص های امام جماعت موفّق به قلم عبدالله رضوانشهری را ارائه می دهد.

*آراستگی ظاهری

برخی تصوّر می‌کنند که زهد و عدم وابستگی به دنیا، به معنای بی ‌توجهی به لذایذ و مظاهر مادّی است. از این ‌رو به سر و وضع خویش، اتو کردن لباس و مرتب بودن توجهی نمی‌کنند، در حالی‌که یک شخصیت اجتماعی، می‌تواند به ‌قصد قربت،‌ لباس جذّاب بپوشد و آراسته باشد تا بتواند مردم را بیشتر جذب کند. در سیره امام صادق علیه السلام‌ و برخی امامان دیگر آمده است که دو گونه لباس داشتند؛ لباس ‌های کم قیمت و خشن که آن را زیر لباس‌ های نرم و گران ‌قیمت می‌ پوشیدند. [1] در ذیل آیه: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»؛ روایات اهتمام به زیبایی و آراستگی ظاهر برای همگان،‌ خصوصاً هنگام عبادت، نقل شده است که چون امام جماعت در معرض دید و منظر همگان است‌ به ‌دقت و مراقبت بیشتری نیاز دارد.

بدیهی است این زیبایی ‌گرایی غیر از اسراف، اشرافی ‌گری یا مدگرایی و تجمّل ‌پرستی است؛ زیرا می ‌توان بدون اسراف، لباس ‌هایی که از نظر جنس، رنگ، دوخت و ترکیب، مناسب باشند،‌ تهیه کرد و در نظافت و مرتب بودن آنها دقّت بیشتری داشت.

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به همسرش دو لباس داد و فرمود: «إِغْسِلِی هَذَیْنِ الثَوْبَیْنِ،‌ اَمَا عَلِمْتَ أنَّ الثَوْبَ یُسَبِّحُ،‌ فَاِذَا اتَّسَخَ اِنْقَطَعَ تَسْبِیحُهُ»؛ [2] این دو جامه را بشوی! آیا نمی‌دانی که لباس، تسبیح خدا می‌گوید و هرگاه چرکین شد،‌ تسبیح آن قطع می‌گردد؟.

حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «تَنَظَّفُوا بِکُلِّ مَا اسْتَطَعْتُمْ،‌ فَاِنَّ اللهَ تَعَالَی بَنَی الْاِسْلَامَ عَلَی النِظَافَةِ، وَلَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ اِلَّا کُلُّ نَظِیفٍ»؛ [3] خودتان را به هر وسیله ‌ای که می‌توانید پاکیزه کنید؛‌ زیرا خدای متعال اسلام را بر اساس پاکیزگی بنا کرده است و هرگز به بهشت نرود مگر کسی که پاکیزه باشد.

وقتی اسلام به فکر تألیف بین قلب‌ ها و حتّی مرزنشینان غیر مسلمان است، آیا نباید مسلمانان ساکن در حریم مسجد را جذب کرد؟.

داستان «عثمان بن مظعون» و ترک لذّت ‌ها مشهور است. همسرش به خدمت پيامبر صلی الله علیه و آله آمد و ماجرا را شرح داد. پیامبر مسلمانان را به مسجد دعوت کرد و فرمود: آگاه باشید! من هرگز به شما دستور نمی‌دهم که چون کشیشان مسیحی و رهبانان، دنیا را رها و ترک کنید. رهبانیّت و دِیْرنشینی در آیین من نیست‌ و رهبانیّت امّت من در جهاد است. سپس فرمودند: «فَاِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِالتَشْدِیدِ، شَدَّدُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ فَشَدَّدَ اللهُ عَلَیْهِمْ»؛ [4] همانا انسان‌ هایی قبل از شما بر اثر سخت‌گیری بر خود به هلاکت رسیدند، آنان زندگی را بر خود دشوار ساختند، خداوند نیز بر آنان سخت گرفت.

پس از این ماجرا آیه نازل شد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»؛ [5] ای کسانی که ایمان آورده ‌اید! چیزهای پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است،‌ بر خود حرام نکنید و تعدّی ننمایید که خداوند متجاوزان را دوست نمی‌دارد.

درباره زیباپوشی، آرایش مو و محاسن و همچنین نظافت و پاکیزگی روایات بسیاری رسیده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به امام علي علیه السلام‌ می ‌فرماید: «اِغْتَسِلْ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ وَ لَوْ أَنَّکَ تَشْتَرِی الْمَاءَ به قوت یَوْمِک»؛ [6] هر جمعه غسل کن،‌ هرچند با پول معاش زندگی آن روزت آب بخری.

مدافع ارزش های اسلامی

امام جماعت نباید فقط به اقامه نماز بسنده کند؛ بلکه باید علاوه بر اقامه نماز به مسائل دین و جامعه اسلامی نیز بپردازد. آیت الله مجتهدي (ره)‌ می‌ گفت: من پشت سر امامی که فقط پیش نماز باشد،‌ نماز نمی‌خوانم. در این صورت چه تفاوتی بین امام و مأموم است؟؛ هر دو نماز خود را خوانده ‌اید، جز آنکه شما یک متر جلوتر ایستاده‌اید.

بهترین شیوه آن است که پس از نمازها (نه بین الصلاتین) برنامه ‌های متنوع و مختصر تبلیغی داشته باشد و کتاب، فیش آماده یا منابع دم‌ دستی را کنار محراب داشته باشد. برای تداوم و تنوّع کار فرهنگی می‌ توان از چند فاز تبلیغی بهره برد؛‌ مثلاً: تفسیر، حدیث، احکام و نیز موضوعات مهم را در دستور قرار داد. از جمله، سبک زندگی اسلامی که شامل هزاران نکته در آداب و اخلاق است و به شاخه ‌های گوناگون قابل تقسیم می ‌باشد،‌ همچون اخلاق فردی، خانوادگی،‌ اجتماعی یا آداب و احکام اصناف و نیز موارد دیگر اشاره شود و ده ‌ها کتاب تألیف شده معرفی شود.

نیازی به تهیّه تمام کتاب ‌ها برای تهیه مواد سخنرانی نیست. امروزه ده ‌ها منبع حدیثی و موضوعی تطهیر «سفینةالبحار»، ‌«میزان الحکمة»،‌ «تصنیف غرر الحکم»، «نهج الفصاحه» و ... در اختیار است.

* حالت پدرانه

بی ‌شک در جوامع، جریان ‌های گوناگون و خطوط سیاسی متنوع و شاید متضاد و درگیری وجود دارد. امام جماعت باید مدافع ارزش ‌های اسلامی و مواضع اصولی مورد اتفاق باشد و از اصول و فروع دین و اهل بيت علیهم السلام و اصل انقلاب و نظام دفاع کند،‌ نه از احزاب و جریان‌ ها. البته باید نسبت به آنان حالت پدرانه داشته باشد؛‌ یعنی فرض کند گَرَوندگان به این خطوط متعدد سیاسی، فرزندان او با گرایش ‌های گوناگون هستند. به عبارتی دیگر، امام جماعت نباید مبلّغ و زیر مجموعۀ یک جریان سیاسی باشد؛ زیرا جریان ‌ها هر کدام چند صباحی در رأس امورند و سپس جا به ‌جا می‌ شوند. قرآن کریم می ‌فرماید: «وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاس»؛ [7] و ما اين روزها(ى پيروزى و شكست) را در ميان مردم مى‏گردانيم. و معنای دولت، یعنی تداول و دست ‌به‌ دست شدن و جا به ‌جایی قدرت.

شایسته است امام جماعت مسجد، مافوق جریان‌ ها باشد، نه ما دون آنان. به عبارتی دیگر در برابر سلیقه ‌ها و مسلک ‌ها بی‌ طرف و در برابر ارزش ‌های اصیل و محوری اسلام و انقلاب، مدافع باشد.

* تشکیل بازوان خدماتی

امام جماعت برای سهولت و سرعت در حل مشکلاتِ مسجد و امور مربوطه، برای خود بازوانی اجرایی قرار دهد؛ یعنی در میان اهل مسجد، از هر شغل و صنفی می‌توان پیدا کرد؛ برق، آب،‌ گاز، صوت، نور و...؛ هر کدام از مسئولیت‌ ها را به یک شخص خبره یا به گروهی واگذارد و خود تنها مدیریت کند؛ نه اینکه بخواهد وقتش را صرف این امور عمرانی و تأسیساتی نماید.

همچنین برای جذب جوانان، گروه ‌ها و انجمن ‌های علمی و ورزشی، بسیج نظامی، انجمن فرهنگی با شاخه ‌های گوناگون، مثل مداحی، شب شعر، فیلم و... و نیز انجمن ‌های امدادی، کمک به ایتام، فقرا، بیماران اورژانسی و ...، اعضایی در میان مردم تشکیل دهد.

در این صورت به مردم بها و شخصیت داده و آنان احساس مسئولیت بیشتری خواهند داشت. کارها نیز بهتر، سریع‌تر و کم‌ هزینه ‌تر سر و سامان می ‌یابد و وقت پیش نماز صرف این امور نمی‌گردد. اسوه ما معصومان علیهم السلام هستند که با تشکیل چنین گروه‌ هایی و استفاده از این بازوان خدماتی،‌ کار می‌کرده‌اند.[8]

*برخورداری از روابط اجتماعی مقبول

آن مسجدی موفق است که با تمام اقشار و مراکز اطراف ارتباط داشته باشد و با هیئت ‌های مذهبی، حسینیه ‌ها، مساجد اطراف منطقه خویش و سایر روحانیون و ائمه جماعات در حال تعامل و انتقال تجارب باشد. همچنین امام جماعت باید دست‌ کم ماهی یک بار به مدارس، دبیرستان ‌ها، دانشکده ‌ها و آموزشگاه‌ ها سری بزند؛ در برنامه ‌های فرهنگی آنان شرکت و حتی ‌الامکان افاضه کند؛ همچنین هر مؤسسه یا جمعیتی که در محدودۀ مسجد قرار دارد نیز باید با امام جماعت صمیمی و اهل تعامل باشد. البته نباید به‌ گونه ‌ای باشد که آنان احساس کنند این امام جماعت قصد سرک کشیدن در کار دیگران و دخالت در امور آنها را دارد.

*ارتباط موثر با مسئولین صنوف

جذب قلوب برای خدمت به اسلام و رونق دین، خود یک هنر و وظیفه است. در قم عالمان زیادی بوده ‌اند؛ ولی برخی محبوب عامه شدند. این مقوله بحث گسترده ‌ای دارد که اجمالاً امام جماعت باید با صاحبان مغازه و مسئولین صنف ها در ارتباط باشد و گاهی از آنان تفقّد و سرکشی کند؛ گاه با نامه ‌ای از طرف مسجد به همسایگان، آنان را فرا بخواند؛ گاهی با همکاری مؤمنان هر صنف، برای آنان جلسه ‌ای،‌ جشنی و مراسمی بگیرد. در فاتحه هر کدام از مرحومین اهالی محله حتماً شرکت کند؛‌ با فقرا صمیمی رفتار کرده و اصولاً ساده ‌زیست باشد. در رفع مشکلات عمرانی و اجتماعی محل همکاری کند تا تألیف قلوب حاصل شود.

وقتی اسلام به فکر تألیف بین قلب ‌ها و حتّی مرزنشینان غیر مسلمان است، آیا نباید مسلمانان ساکن در حریم مسجد را جذب کرد؟؛ امام جماعت می ‌تواند دفتری را برای پاسخگویی مذهبی، مشاوره و ... در مسجد تأسیس و خود متصدی آن باشد. همچنین صندوق انتقادات و پیشنهادات، ایمیل، شماره ‌ای برای تماس یا پیامک و ... از محسّنات امام جماعت است.

*اقامه نماز با کیفیّت

در اقامه نماز، زمینه ‌های جذب و دفع زیاد است که برای اختصار تنها به مواردی اشاره می‌ گردد:

1. قرائت نماز امام جماعت، باید عالی و با صوت دلنشین باشد. جوانانی که قرائت مسجدالنبی و... را دیده بودند، وقتی به حسینیه شیعیان، با قرائتی ناقص مواجه می ‌شدند به شدّت ناراحت و معترض بودند. چه اشکالی دارد امام جماعت با استماع صوت قاریان ممتاز به بهترین قرائت ‌ها مجهّز شود؟؛ امروزه دانش‌آموزان، قرآن را با صوت و لحن زیبا تلاوت می‌کنند.

2. از وسواس و تکرار کلمات برای رعایت مخرج حروف و سایر وسوسه ‌ها پرهیز گردد.

3. از تطویل قرائت و  ادعیه چه داخل نماز و چه بین الصلاتین، پرهیز شود و کل برپایی نماز مختصر برگزار شود. به بیان روایات، رعایت اضعف مأمومین، وظیفه است نه خواسته اکثریت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به امام علي علیه السلام هنگام اعزام ایشان به یمن فرمودند: «صَلِّ بِهِم کَصَلَاةِ أَضْعَفِهِم»؛ [9] نماز بخوان با مردمان مانند نمازخواندن ناتوان‌ترین ایشان.» و خود حضرت، به کارگزارانش می‌نویسد: «وَ صَلُّوا بِهِمْ صَلَاةَ أَضْعَفِهِمْ وَ لَا تَكُونُوا فَتَّانِينَ»؛ [10] بسان ناتوان‌ ترین آنان نماز اقامه کنید و آنان را به رنج و زحمت نیندازید.

در سیره حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمده است: «کَانَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أَخَفَّ النَّاسِ صَلَاةً فِی تَمَامٍ»؛ [11] نماز پیامبر در عین کامل بودن از همگان سبک‌تر بود.

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «إِذَا کُنْتَ إِمَاماً أَجْزَأَتْکَ تَکْبِیرَةٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَّ مَعَکَ ذَا الْحَاجَةِ وَ الضَّعِیفَ وَ الْکَبِیرَ»؛ [12] به هنگام امامت، یک تکبیر برایت کافی است؛ زیرا نیازمند و گرفتار ضعیف و بزرگسال همراه تو است.

سرعت در نماز به هنگام مشکلات و بحران‌ ها لازم است و گاهی به جهت گرما یا سرمای شدید و مشکلات خاص، مردم در زحمت هستند. در این رخدادها باید در اقامه نماز مراعات همه جوانب را کرد.

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نمازش را با عجله تمام کرد، علت را پرسیدند، فرمود: مگر صدای بچه را نشنیدید؟. «خَشِیتُ أَنْ یَشْتَغِلَ بِهِ خَاطِرُ أَبِیهِ»؛ [13] ترسیدم ذهن پدرش به او سرگرم شود [و حضور قلب خود را از دست بدهد].

پی‌نوشت:

[1]. كنز العمال، متقی هندی، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ پنجم، 1405 ق، ح 26009.

[2]. كنز العمال، ح 26009.

[3]. نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، 1382 ش، ص‏391.

[4]. تفسير نور الثقلين، هويزي، چاپخانه علمیه، قم، چاپ دوم، بی تا، ج‏1، ص‏664.

[5]. مائده / 87.

[6]. بحار الانوار، ج‏81، ص‏129.

[7]. آل عمران / 140.

[8]. ر.ك: سازمان وكالت، جباران، مؤسسه پژوهشي آموزشي امام خميني(ره)، قم.

[9]. بحار الانوار، ج‏74، ص‏262.

[10]. نهج البلاغه 426.

[11]. بحار الانوار، ج‏16، ص‏236.

[12]. الكافي، ج‏3، ص‏310.

[13]. مستدرك الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل‏البیت(علیه السلام)، قم، 1408 ق، ج‏6، ص‏3 تا 5.

عبدالله رضوانشهری