« تربیت » مهم ترین هدیه والدین به فرزندان

حوزه /سبک زندگی در تربیت فرزند می تواند در تحکیم جامعه، خانواده و به کمال رسیدن فرد بسیار موثر باشد، مساله تربيت فرزند، از مهمترين مسائلى است كه قرآن روى آن تكيه كرده‏ زیرا تربیت، می‌تواند بهترین هدیه از سوی والدین برای فرزندان محسوب شود.

سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»درسلسله مباحث سبک زندگی در تربیت فرزند ، موضوع تربیت فرزند ازنگاه قرآن وروایات را مورد بررسی قرار می دهد .

اسلام مکتب تربیت است و والدین را به تربیت نیکوی خود و فرزندانشان ترغیب و تشویق نموده،حق زن و فرزند تنها با تأمین هزینه زندگی و مسکن و تغذیه آنهاحاصل نمی شود، مهم تر از آن تغذیه روح و جان آنها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.

كمتر دين و مكتبى پيدا مى‏شود كه مانند اسلام درباره مسائل جزئى تعليم و تربيت اظهار نظر كرده باشد ، اسلام است که برای انسان از بدو تولد تا زمانی که چهره در نقاب خاک می کشد، برنامه تربیتی تدوین کرده است. اینکه چه غذایی بخورد، با چه همسری ازدواج کند، درآمدش چگونه و از چه راهی باشد، دوستانش چگونه باشند و ... . تمام این برنامه ها و دستورات برای آنست که مکاتب الهی می خواهند به هر اندازه که مقدور است انسان کامل بسازند، استعدادهای الهی و آسمانی او را شکوفا نموده، از فرش به عرش برند و اگر هم احياناً در مکاتب غیر الهی به مسائل جزئى پرداخته باشند، مسلماً به جامعيّت اسلام نيست. اسلام به مسائل جزئى تعليم و تربيت توجّه كرده و داراى ديدگاه خاصى است. از نظر اسلام، تعليم و تربيت كودك، گام به گام انجام مى‏گيرد و اگرچه معلم و مدرسه و امكانات ديگر به كمك خانواده‏ها مى‏شتابند، ليكن اولين قدم را خانواده‏ها بر مى‏دارند و تا آخرين مرحله نيز به همراه كودكان و نوجوانان خواهند بود.قرآن بی توجهی به تربیت فرزند در مسیر سعادت را یک خسارت آشکار برای والدین می داند ( قُلْ إِنَّ الْخاسِرينَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْليهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبينُ 1« بگو: زيانكاران واقعى آنانند كه سرمايه وجود خويش و بستگانشان را در روز قيامت از دست داده‏اند! آگاه باشيد زيان آشكار همين است!»

خانواده، مأمن و مأوا و مهدِ كودكان است و تنها نهادى است كه تا روزى كه به‏ مرحله استقلال مى‏رسند و به تشكيل خانواده جديد مى‏پردازند با آنهاست. بعد از اين پناهگاه همچنان موقعيّت خود را از لحاظ عاطفى و ارشادى و حمايت‏هاى مادى و معنوى حفظ مى‏کند .

* تربیت ، مهم ترین هدیه والدین به فرزندان

در سوره اسرا می فرماید: وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً 2 . (و بگو بار پروردگارا! آنها را مشمول رحمت خويش قرارده همان گونه كه در كودكى مرا تربيت كرده‏اند") آمده اینکه تربیت باید بر اساس رحمت ومحبت باشد ، ومؤمنان توجه خاصى به تربيت فرزند و خانواده خويش دارند و خود رادر برابر آنها مسئول می دانند آنها پيوسته از درگاه خدا درخواست می کنند که: (رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ‏) 3 " پروردگارا از همسران و فرزندان ما كسانى قرار ده كه مايه روشنى چشم ما گردد"!

مسلما چنين افرادى آنچه در توان دارند در تربيت فرزندان و همسران و آشنايى آنها به اصول و فروع اسلام و راه هاى حق و عدالت، فروگذار نمى‏كنند و در آنجا كه دستشان نمى‏رسد دست به دامن لطف پروردگار مى‏زنند و دعا مى‏كنند .

مساله تربيت فرزند ، راهنمايى همسر و وظيفه پدران و مادران در برابر فرزند خود از مهمترين مسائلى است كه قرآن روى آن تكيه كرده‏ (4) زیرا تربیت فرزندان می‌تواند بهترین هدیه از سوی والدین برای فرزندان محسوب شود.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ خَيْرَ مَا وَرَّثَ‏ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَالَ يَذْهَبُ وَ الْأَدَبَ يَبْقَى 5‏

حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید: «بهترین میراث پدران برای فرزندان، ادب است نه مال و ثروت! زیرا ثروت از میان می‌رود و ادب پایدار می‌ماند.» 6

*حکایت

خزیمه ابرش پادشاه عرب بدون مشورت پادشاه روم كه از دوستان صميمى وى بود كارى انجام نمى داد کسی را نزد او فرستاد، و از او درباره فرزندانش مشورت و نظر خواست او در نامه اش نوشت : من براى هر يك از دختران و پسران خويش مالى زياد و ثروتى فراوان قرار دادم كه بعد از من درمانده و مستمند نشوند. صلاح شما در اين كار چيست ؟

پادشاه روم جواب فرستاد كه : ثروت ، معشوق بى وفاست و دوام ندارد، بهترين خدمت به فرزندان اين است كه ، آنان را از مكارم اخلاق و خويهاى پسنديده برخوردار كنيد، تا در دنيا سبب دوام دولت و در آخرت سبب غفران باشد .7

مسئولیت پدران در این باره به قدرى سنگین و قابل توجه است که امام سجاد (ع) در انجام دادن این وظیفه خطیر از خداوند استمداد مى کند، و در ضمن راز و نیاز خود چنین عرضه مى دارد:

وَ أَعِنِّي عَلَى‏ تَرْبِيَتِهِمْ‏ وَ تَأْدِيبِهِمْ، وَ بِرِّهِم‏ .8 و مرا در تربیت و تادیب (راه پسندیده را به آنها نشان دادن( و نیکی کردن به ایشان یاري فرما. 9

امام سجاد علیه السلام در رابطه با تربیت فرزند بعنوان حقی از ناحیه پدر، فرمود:

وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ‏ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ‏ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ‏ وَ فِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَيْهِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْهِ وَ الْأَخْذِ لَهُ مِنْه 10

حق فرزند اين است كه بدانى جزئى از وجود تو است، در دنيا با هر خير و شرى كه دارد به تو منسوب است، در حسن تربيت، رهنمائى به خدا، و كمك به او در اطاعت از تو، و ايجاد روح فرمان بردارى در او، مسئولى و در اين باره پاداش يا كيفر دارى؛ پس با وى چنان رفتار كن كه در دنيا آثار نيك تربيت تو زيور (و مايه سرفرازى) تو باشد، و (در آخرت) بر اثر انجام وظيفه در پيشگاه خدا معذور باشى، 11

خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «یَا أَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکمُ ْوَ أَهْلِیکم نَارًا؛ 12 ( اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگها است نگاهداريد،) مولا امیرالمومنین (ع) در تفسیر این آیه شریفه می‌فرمایند: «عَلّموا انفُسَکُم و اُهلِیکُم الخَیر و أدَّبوهُم؛13 یعنی به خود و خانواده خود خوبی بیاموزید و آنان را تربیت کنید.»

*مسلمان، قدم به قدم همراه اعضاى خانواده است

يك مسلمان، تنها تكليفش اين نيست كه خودش را دوزخی نكند، بلكه وظيفه دارد افراد خانواده را نيز از سقوط در ورطه هولناك عذاب و بدبختى حفظ كند. در حقيقت، مسلمان، قدم به قدم همراه اعضاى خانواده است و ناظر اعمال و اخلاق و عقايد آنهاست و با اداى رسالت تربيتى خويش، هموار كننده راه سعادت و سربلندى آنهاست.

فرد شايسته، همان گونه كه به خود مى‏انديشد، به اصلاح فرزند خود نیز مى‏انديشند همچنانکه قرآن آنرا ترسيم می کند 14 و مى‏فرمايد: « واصلِح لى فى ذُرّيَّتى»؛ 15 مى‏گويد: پروردگارا! و ذريّه مرا براى خاطر من شايسته گردان.»

تربیت فرزند نه تنها باید از روی محبت باشد بلکه باید ازباب شفقت ودلسوزی او را بسوی هدایت رهنمون کند. خداوند در وصف بهشتیان میفرماید:

قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ الطور 16 (مى‏گويند: ما قبل از اين كه در دنيا بوديم نسبت به خويشاوندان خود خيرخواه بوديم، و از خطر هلاكت زنهارشان مى‏داديم)

راغب مى‏گويد:" اشفاق" به معناى عنايتى آميخته با ترس است، چون مشفق نسبت به كسى كه به او اشفاق دارد هم محبت دارد و هم مى‏ترسد كه مبادا بلايى متوجه او گردد، 17

معناى آيه چنين مى‏شود كه: ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم، هم آنان را دوست مى‏داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت‏ها عنايت داشتيم، و هم از اينكه مبادا گرفتار مهالك شوند مى‏ترسيديم، و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى‏كرديم، و نصيحت و دعوت به سوى حق را از ايشان دريغ نمى ‏داشتيم. 18

بنابر اين در قرآن اهمّيت زيادى به پيوند خانوادگى، و احترام و اكرام پدر و مادر، و نيز توجّه به تربيت فرزندان، داده شده است ،

وقتی مادر مریم وضع حمل کرد در مناجات با خدا گفت : (وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ‏) . 19

" من او را مريم نام گذاردم و او و فرزندانش را از (وسوسه ‏هاى) شيطان رجيم و رانده شده (از درگاه خدا) در پناه تو قرار مى‏دهم"

آن چه که مورد توجه مادر مریم بود همان مسئله امور معنوی وروحی واعتقادی فرزندش است که از دستبرد وسوسه های شیطانی دور باشد واو را بخدا می سپارد این نهايت عشق و علاقه مادر با ايمان را به فرزندش در مسير بندگى و عبادت خدا نشان مى‏دهد،

هم چنان که امام سجاد در دعای خویش دارد: وَ أَعِذ نِي وَ ذُرِّيَّتِي مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم. 20و مرا در تربیت و تادیب (راه پسندیده را به آنها نشان دادن( و نیکی کردن به ایشان یاري فرما.

پاورقی:

1-زمر 39 :15

2- سوره الإسراء (17)24

3-سوره الفرقان (25)74

4-تفسير نمونه ج‏15 168

5- الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج‏8 ؛ ص150

6-كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.

7- نمونه معارف 1/64 - جوامع الحكايات ص 270.

8- « الصحيفة السجادية ؛ ؛ دعای 25 ص120)

9-على بن الحسين عليه السلام، امام چهارم، الصحيفة السجادية، 1جلد، دفتر نشر الهادى - قم، چاپ: اول، 1376ش.

10- تحف العقول ؛ النص ؛ ص263

11- ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، 1جلد، جامعه مدرسين - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق.