به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، مجموعه پنج جلدی"رؤیت هلال" که به همت موسسه کتاب شیعه  و تلاش های حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری تدوین شده، علاوه بر مقدمۀ علمی مشتمل بر این هفت بخش است:  آیات رؤیت هلال، رساله‌های رؤیت هلال،  آراء فقیهان در رؤیت هلال،  مباحث هیوی رؤیت هلال،  مذاهب دیگر و رؤیت هلال،  کتاب‌شناسی رؤیت هلال و  احادیث رؤیت هلال و بدین ترتیب، رؤیت هلال از «کتاب» آغاز و به «سنّت» ختم می شود .و اینک درجلد چهارم که خود مشتمل بر چهارده مقاله در خصوص چگونگی ثبوت و اعلام رؤیت هلال در برخی کشورهای اسلامی مباشد مورد بررسی قرار می گیرد. 

می‌دانیم که در شریعت مقدّس اسلام بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان بر اساس ماههای قمری و تشخیص آغاز و انجام ماههای قمری هم مبتنی بر رؤیت هلال است. مراسم بسیار مهم و اساسی حج، تعیین روز عرفه و عید قربان، روزۀ ماه مبارک رمضان، شبهای قدر، ایام تاریخی مهم مثل مبعث، غدیر، عاشورا و مهمتر از همه عید فطر همگی منوط به رؤیت هلال‌اند و حتی برخی وظایف مانند روزۀ عید فطر مردّد بین محذورین است که اگر روزی آخر ماه رمضان باشد روزه‌اش واجب و اگر عید فطر باشد روزه‌اش حرام است. به دلیل همین نقش اساسی و تأثیر گسترده، وسیله‌ای بس آسان و در دسترس برای تحقق اختلاف مسلمانان یا اتّحاد آنهاست. در اموری مثل روزه یوم الشکّ اوّل ماه مبارک یا احیای دو شب به نیّت لیلة القدر، اگر بتوان حتّی با وجود اختلاف مشکل را حل کرد در اموری مثل تعیین روز عرفه و عید قربان و عید فطر چنین راهی وجود ندارد. مگر می‌توان مسلمانان را مکلّف کرد که در یوم الشکّ آخر ماه مبارک، طریق احتیاط پیش گیرند و مثلا با مسافرت روزه خود را افطار کنند؟

گذشته از جنبه‌های شرعی فردی، بازتاب اجتماعی تشتّت و تفرقه در این امور را که بسیاری از اوقات به پاره‌ای اعتقادات مسلمانان نیز ضربه می‌زند، نباید از نظر دور داشت.

 تشخیص درست و مطابق ضوابط شرعی اوّل ماههای قمری آن قدر مهم است که در روایاتی می‌خوانیم که پس از فاجعۀ اندوهبار و جانکاه عاشورا نفرین فرشته‌ای از فرشتگان در حقّ قاتلان وجود مقدّس مولانا و مولی الکونین حضرت ابا عبد الله الحسین (علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین أزکی الصلوات و أنمی التحیّات ما عنّ فی السماء نجم و هطل عن السحاب سجم) موفّق نشدن آنان به اعمال و وظایف عید قربان و فطر و ماه مبارک است:

مجلّد چهارم رؤیت هلال مشتمل است بر ادامۀ «بخش سوم: آراء فقیهان در رؤیت هلال»، و همۀ «بخش چهارم: مباحث هیوی رؤیت هلال» است.

 بخش چهارم رؤیت هلال مشتمل بر چهارده قسمت (مقاله) است: از این میان یازده قسمت به صورت مقاله‌های مستقل تدوین شده‌اند. سه قسمت هم بخشهای کوتاهی از کتابهایی مبسوط اند.

 این چهارده مقاله از بین انبوه دهها کتاب و مقاله در این زمینه گزینش و درج شده‌اند و هر کدام مشتمل بر نکته‌ها یا نکته‌ای ویژه در بحث ما بوده‌اند. دانستن پاره‌ای از مطالب بخش چهارم برای مستنبط لازم، و بدون آگاهی از آنها ممکن است فقیه دچار اشتباهات واضح و بزرگ شود، برخی هم کمک بسیار خوبی است برای فهم روایات و سخنان بزرگان و فقیهان. همچنین آگاهیهای سودمندی در خصوص چگونگی ثبوت و اعلام رؤیت هلال در برخی کشورهای اسلامی و مانند آن، در پاره‌ای از آنها به چشم می‌خورد

*سه مقاله از کتب مبسوط

مقالۀ اوّل: قسمتی از الآثار الباقیۀ فخر جهان اسلام ابو ریحان بیرونی؛ مقالۀ دوم: قسمتهایی کوتاه از سه کتاب معروف حضرت استاد حسن‌زادۀ آملی (دامت برکاته)، یعنی دروس معرفة الوقت و القبلة، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، هزار و یک کلمه؛ مقالۀ سوم: قسمتی از کتاب سودمند رؤیة الهلال و المواقیت فی المناطق غیر المعتدلة از مهندس محمّد علی صائغ.

  *در مقالۀ اوّل، یعنی «القول علی کیفیّات الشهور … » از نابغۀ نامدار جهان اسلام ابو ریحان بیرونی، از جمله، مقدار سال و ماه شمسی و قمری و چگونگی های آنها، اسامی ماههای قمری و شمسی، وجه تسمیۀ ماههای قمری، اسامی شبهای ماه قمری و نیز نسی‌ء به خوبی تبیین شده و حدیث شریف «ألا إنّ الزمان قد استدار کهیئته یوم خلق الله السموات و الأرض» خیلی زیبا و روشن تفسیر شده است. وی می‌گوید: مردم عهد جاهلیت دویست سال قبل از اسلام، «کبس» را از یهود مجاور خود آموختند و با استفاده از آن مرتکب «نسی‌ء» شده‌اند.

ابو ریحان همچنین قول اصحاب عدد را به شدّت رد کرده و آن را معلول مراجعه به کتب هیویان و نفهمیدن مقصود آنان دانسته و تفسیر اصحاب عدد از حدیث «صوموا لرؤیته، و أفطروا لرؤیته» را مردود دانسته است.

وی توضیح می‌دهد که حساب زیجها مبتنی بر حرکت وسطی نیّرین است و بدون اعمال قواعد دیگر از آنها رؤیت ماه اثبات نمی‌شود.

ابو ریحان مقدار سال قمری را ۳۵۴ روز+ ۵/ ۱+ ۵/ ۱ روز دانسته است. این نکته را فخر الدین در ایضاح و شهید اوّل در غایة المراد نیز در این مبحث نقل کرده‌اند که متن سخن این دو بزرگوار در جلد سوم گذشت.

*در مقالۀ دوم، استاد حسن‌زادۀ آملی علاوه بر نکات سودمند در خصوص این بحث، توضیحاتی دربارۀ کتب زیج داده‌اند و مقصود شهید در لمعه از «لا عبرة بالجدول» را بسیار زیبا تفسیر کرده و متذکّر شده‌اند که خود اهل هیئت و نجوم هم جدول (زیج) را ملاک آغاز و انجام ماه نمی‌دانند و آن را بر اساس حرکت وسطی تنظیم کرده‌اند و از این رو برای پرهیز از اشتباه «ماه وسطی» را در مقابل «ماه حقیقی» (از رؤیت هلال تا رؤیت هلال) به کار می‌برند. منجّمان در زیجها از محرّم شروع و ماههای فرد را سی و ماههای زوج را ۲۹ روز محاسبه می‌کنند. از این رو، همیشه ماه مبارک رمضان تمام- یعنی سی روز- است، ولی این ماه وسطی است نه ماه حقیقی معتبر نزد شارع و مبتنی بر رؤیت.

حضرت استاد بر همین اساس معنا و توجیه زیبایی برای احادیث عدد از قول استادشان، نادرۀ دوران و ریاضیدان بزرگ حضرت علامه شعرانی (أعلی الله مقامه) نقل کرده‌اند. معنایی که پیش از ایشان هیچ یک از محدّثان و فقیهان متعرّض آن نشده‌اند.

ایشان این نکته را به خوبی تبیین کرده‌اند که معنای «لا عبرة بالجدول» در کلام فقیهان- بر خلاف آنچه برخی پنداشته‌اند- بی‌اعتباری و بی‌پایگی محاسبات نجومی نیست.

همچنین اشاره کرده‌اند که ممکن است چهار ماه متوالی- نه بیشتر- ماه قمری تمام یعنی سی روزه، و سه ماه متوالی- نه بیشتر- بیست و نه روزه باشد و پس از نقل و بیان سخن شهیدین دربارۀ جدول، که غربیها آن را «لاتابل» گویند، می‌نویسد:  هر دو بزرگوار در این مطلب … به درستی حق آن را ادا کرده‌اند و به مشرب عالم محقّق در علم هیئت سخن گفته‌اند. چه بسیار کسانی که از حلیت علم هیئت عاری بوده‌اند در بیان جدول و اشباه و نظائر آن به پندارهای نادرست خود حرفهای بی‌اساس زده‌اند که اعراض از تعرّض بدانها را اولی دیده‌ایم. اگر کسی که خبره در علم و فنّ و صنعتی نیست دغدغه و وسوسه‌ای در مبانی و مسائل آن بنماید، قول او مقبول نیست. چنانکه هیچ اهل فن به سخن نااهل آن اعتبار نمی‌دهد. مثلا اگر غیر نحوی در رفع فاعل، و غیر متکلّم در مسألۀ وجوب لطف بر خداوند، و کسی که فرق میان کره و دایره را نمی‌داند … در کرویّت ارض، مخالفت کنند، خلاف آنان قادح امر ثابت و محقّق در نزد نحوی و متکلّم و هیوی نیست.

تفاوت های  سال هجری قمری و هجری شمسی

ایشان همچنین دربارۀ مبدأ تاریخ مسلمانان، فرق بین سال هجری قمری و هجری شمسی، فرق بین ماه قمری حقیقی و وسطی، کبیسۀ سالهای شمسی و قمری توضیحاتی داده و- به نقل از ابو ریحان بیرونی- نوشته‌اند:

ماه قمری حقیقی برابر است با ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳ ثانیه و ۳ ثالثه و ۹ رابعه و ۳۶ خامسه.

* سال قمری حقیقی برابر است با ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۳۶ ثانیه و ۳۷ ثالثه، و ۵۵ رابعه.

* سال شمسی برابر است با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه و ۶ ثالثه و ۱۰ رابعه.

* تفاوت بین سال شمسی و قمری حقیقی عبارت است از ده روز و ۲۱ ساعت و ۹ ثانیه و ۲۸ ثالثه و ۱۴ رابعه و ۴۸ خامسه.

* در مقالۀ سوم: «رؤیة الهلال و المواقیت غیر المعتدلة» مهندس محمّد علی صائغ پس از توضیحاتی دربارۀ سال و ماه شمسی و قمری، کبیسۀ سالهای قمری را به خوبی شرح می‌دهد و بیان می‌کند که در هر سی سال، ۱۱ سال کبیسه- یعنی ذی حجۀ ۳۰ روزه- و ۱۹ سال غیر کبیسه است. همچنین راجع به شروط امکان رؤیت هلال مانند مکث هلال بالای افق، بعد سوی (بعد زاوی) بعد معدّل و نیز حرکت قمر و چگونگی تولد هلال و همچنین این نکته که اگر هلال در بلاد شرقی رؤیت شد، به طریق اولی در بلاد غربی محلّ رؤیت، دیده خواهد شد مشروط به اینکه هر دو دارای یک عرض یا قریب العرض باشند، به خوبی توضیح می‌دهد.

وی پس از این مباحث، به مناسبت، راجع به اوقات فرائض و چگونگی برگزاری آنها در مناطق غیر معمولی؛ یعنی مناطق قطبی و شهرهایی که دارای عرض ۴۹ درجه و بیشتراند (چه شمالی و چه جنوبی) به تفصیل بحث، و احتمالات گوناگون را بررسی، و رأی عالمان اهل سنت و برخی از علمای شیعه را در این باره نقل کرده و همۀ زوایای این بحث را کاویده است.

می‌دانیم که در شهرها و مناطق دارای عرض جغرافیایی بیش از ۴۹ درجه، مانند لندن، هامبورگ، استکهلم و مسکو، بیش از دو ماه از سال، شب به طور کامل تاریک نمی‌شود و شفق به فلق (روشنایی پس از طلوع فجر) یا حمرۀ مغربیه به حمرۀ مشرقیۀ صبح متّصل می‌شود. هرگاه ماه مبارک با چنین ایامی مصادف شود، مشکلاتی پیش می‌آید و این کریمه مصداقی نخواهد داشت: کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ « بقره (۲): ۱۸۷. ». همچنین برخی مناطق در زمستان شب ۷۲ ساعته و در تابستان روز ۷۲ ساعته دارند که ساکنان این مناطق برای تشخیص اوقات نماز و امساک برای روزه با مشکل مواجه می‌شوند.

* در مقالۀ چهارم: «علم الفلک و أوائل الشهور القمریة» از پروفسور یوسف مروه- از جمله- بر این نکته تأکید شده است که بین تنجیم (پیشگویی حوادث و آیندۀ مردم و خیر و شرّ آنها با توجه به کواکب) و بین علم فلک و هیئت فرق است. امروزه عربها به اهل تنجیم به این معنا: «منجّم» و به عالم به هیئت: «فلکی» " Astronomy" می‌گویند که بر اساس عملیات رصدی و محاسبات دقیق و بررسی حرکات و مدارات اجرام سماوی، خسوف، کسوف، طلوع و غروب ماه و خورشید و دیگر کواکب و تولّد هلال، و دهها مسألۀ دیگر را مشخص و بیان می‌کند و در قوانین آن ذرّه‌ای خطا و اختلاف حتی به اندازۀ ۱/ ۱۰ ثانیه وجود ندارد و در گذشته و حال عالمان بسیاری از مسلمانان متخصص هیئت و علم الفلک بوده و به انگیزۀ دینی سبب پیشرفت بسیار آن شده‌اند.

وی پس از بیان مطالبی راجع به نحوۀ محاسبه رؤیت هلال و مانند آن می‌گوید: بدون اینکه بخواهم مدّعیان رؤیت را- در مواقعی که اساسا ماه متولد، و از محاق خارج نشده است- دروغگو بنامم، باید بگویم آنها دچار توهّم شده‌اند و چیز دیگری را هلال پنداشته‌اند؛ زیرا ثابت شده است که ۱۵% از مستهلّین و کسانی که در پی رؤیت هلال‌اند دچار توهّم می‌شوند و می‌پندارند که هلال را دیده‌اند. با توجه به بخارها و گازها و حدود شش هزار قمر مصنوعی در فضا، طبیعی است که بسیاری چیز دیگری را هلال بپندارند. از این رو باید در خصوص ادعای رؤیت شهود بیشتر دقّت کرد و در مواقعی که رؤیت محال است مانند پیش از تولد هلال و پیش از خروج ماه از محاق، آن را نپذیرفت.

وی سپس به تقویم امّ القری در عربستان می‌پردازد و آن را به سخره می‌گیرد و می‌گوید:

این تقویم بر اساس ضوابط علمی درست استوار نیست و بدون توجه به رؤیت هلال تنظیم شده است و مواقع بسیاری را که اساسا رؤیت هلال محال است اوّل ماه اعلام کرده است به طوری که همواره فلکیون جهان اسلام با وزارت اوقاف و مجلس افتای عربستان در این باره اختلاف نظر داشته و درگیر بوده‌اند به خصوص در آغاز ماه مبارک رمضان و ذی الحجة. مثلا استاد حاتم ممدوح ابو زید از اردن در ۲۳ ماه رمضان ۱۴۱۸ به مجلس افتا در ریاض، برای اینکه ۲۴ ساعت قبل از تولد هلال شوّال را آغاز شوّال دانسته‌اند، اعتراض کرد. مجلس افتا هم بدون توجه به موازین شرعی و علمی، پاسخی بی‌ربط داد و نوشت:

یعتبر تقویم أمّ القری أنّه إذا کان عمر القمر عند مغیب الشمس مقدار ۱۲ ساعة فما فوق، فعندئذ یکون الیوم السابق هو أوّل أیّام الشهر الإسلامی؛ لأنّ الیوم الإسلامی یبدأ عند مغیب الشمس!!

 ادامه دارد ....