حجت‌الاسلام سید عطاءالله ارکیان، در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران، با تسلیت سالروز شهادت عالم آل محمد(ص)، به سبک مناظره علمی امام رضا(ع) با علمای سایر ادیان اشاره کرد و اظهار داشت: دیدگاه حضرت برای مناظره با پیروان سایر ادیان الهی رعایت حقوق انسانی و جایگاه شخصیتی آنها بود. ضمن اینکه در تمامی این جلسات هرگز نظر خویش را بر دیگران تحمیل نمی‌کردند، بلکه با استدلال علمی و دینی فرد مقابل را اقناع و حتی عاشق اسلام و اهل بیت(علیهم‌السلام) می‌کردند.
حاصل گفتگو با حجت‌الاسلام ارکیان، استاد حوزه و مدرس دانشگاه را در ادامه بخوانید:
* یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عصر امام رضا(علیه‌السلام) توسعه علوم مختلف و تعامل اندیشمندان مسلمان با علمای سایر ادیان الهی است، در این زمینه چه نکاتی قابل طرح است؟
ابتداء سالروز شهادت امام رضا(علیه السلام) را خدمت عموم مسلمانان و شیعیان آن حضرت تسلیت عرض می‌کنم. همچنین یادی بکنیم از شهید عالم، سیدحسن مدرس که امروز سالروز شهادت ایشان نیز هست. انشاءالله که با موالی معصوم و اجداد طاهرینش محشور شوند.
عصر امام رضا(ع) از نظر سیاسی و اجتماعی و دینی و فکری، عصری پیچیده است. به نظرم این شرایط سخت، در زمان هیچ کدام از ائمه(ع) موجود نبود. وجود افکار وارداتی یونانی – مسیحی از یک سو، ایجاد و تشکیل فرقه‌های انحرافی از سوی دیگر، نفوذ جریانات فکری بیگانه در دربار از سوی دیگر و مهم‌تر از همه حمایتی که خلیفه از این جریانات انجام می‌دادند باعث شده بود تا شرایط برای ادای وظیفه امامت سخت باشد.
مأمون برای اینکه به خیال خام خود اعتبار دینی و علمی امام را مخدوش کند از تمامی حکمای یونان و علمای ادیان دعوت می‌کرد تا به بغداد آمده و با امام رضا(عیله‌السلام) مناظره کنند. شیخ صدوق(ره) در کتاب خود «عیون اخبارالرضا» آورده است «مأمون در هر جا که احتمال می‌داد دانشمندی باشد و توانایی مناظره و مباحثه با امام رضا(علیه‌السلام) را داشته باشد به مجلس خویش دعوت می‌کرد تا با امام هشتم(علیه‌السلام) بحث علمی کند».
امام از این فرصت استفاده کردند و در این مناظرات علمی بر اندیشمندان سایر ادیان پیروز شدند. آن حضرت با کسی به بحث و مناظره نپرداختند، مگر اینکه در پایان، طرف مقابل به فضیلت و برتری و دانش سرشار ایشان اعتراف و در برابر استدلال‌های قوی و محکم حضرت سر تعظیم فرود آورد. پیروزی در این مناظرات باعث ایجاد نهضت عظیم علمی در آن عصر شد. مامون حتی افرادی را اجیر کرد تا کتاب‌های فلاسفه قدیمی را از یونانی به عربی ترجمه کنند که از این بین می توان به اسحاق بن حنین اشاره کرد که واقعا از نظر ترجمه، کارش حرف نداشت.
* با توجه به اینکه ایشان به عالم آل محمد(ص) شهرت یافتند، وجود چه نوع رفتاری منجر به این شهرت شد؟
تمامی ائمه(ع) نور واحدی هستند. اگر امام حسن(علیه‌السلام)، در زمان امام حسین(علیه‌السلام) بودند همان قیامی را می‌کردند که امام حسین(ع) کرده بودند. و اگر امام حسین(علیه السلام) در شرایط اجتماعی و سیاسی امیرالمومنین(علیه‌السلام) بودند همان صبری را داشتند که امام علی(ع) داشتند. چرا؟ چون کلهم نور واحد. و «ما ینطق عن الهوی». ائمه(ع) از روی هوا و هوس و سلیقه اقدامی نکردند.
با این حساب، صفت علم، صدق، سجادیت و باقریت در تمامی ائمه اطهار(ع) بود، ولی شرایط باعث می‌شد یک صفت در ائمه(ع) در هر عصری بروز کند و به چشم آید. مثلا شرایط اجتماعی امام سجاد(ع)، طوری بود که ایشان را به سجادیت شناختند و امام صادق(ع) را به صدقش. اما مناظره امام رضا(ع) با علمای یونان، مسیحیت، یهودی، فارسی و رومی بود که مردم را متوجه علم بی‌نهایت امام کرد و لقب عالم آل محمد به ایشان دادند. و إلا همه ائمه(ع) به تمامی اشیاء علم حضوری دارند و آینده را به سان اکنون و دیروز می‌دانند. فراتر از مکان و زمانند و اهل ذکر هستند و همان مطهّرونی هستند که اجازه مسّ قرآن را دارند. مسّ قرآن یعنی فهم واقعی قرآن. «لا یمسّه الا المطهرون».
* آیا شیوه امام رضا(ع) در مواجهه با آراء و نظرات مخالف می‌تواند سبک مناظره صحیح علمی را به محیط های علمی ما عرضه کند؟
دیدگاه حضرت برای مناظره با پیروان سایر ادیان الهی رعایت حقوق انسانی و جایگاه شخصیتی آنها بود. ضمن اینکه در تمامی این جلسات هرگز نظر خویش را بر دیگران تحمیل نمی‌کردند، بلکه با استدلال علمی و دینی فرد مقابل را اقناع و حتی عاشق اسلام و اهل بیت(علیهم‌السلام) می‌کردند. آن حضرت در این زمینه می‌فرمایند «من بر اهل تورات با توراتشان، و بر اهل انجیل با انجیلشان، و بر اهل زبور با زبورشان، و بر صائبین با زبان عربی خودشان، و بر هربذان با زبان فارسی‌شان، و بر رومیان با منطق خودشان، و بر اصحاب مقالات و اندیشه‌های مختلف به طریقه خودشان استدلال کردم. وقتی دسته‌ای را محکوم و دلیلشان را باطل کردم و آنها از عقیده و پندار خویش دست کشیده و بر گفتار من گرویدند، مأمون بیش از پیش واقف می‌شد مسندی که بر آن تکیه زده حق او نیست.»
ایشان با هر اندیشمندی به زبان و دین خودش مناظره می‌کردند و اگر این نهضت علمی حضرت نبود، بی‌گمان دین منحرف می‌شد.
امام رضا(علیه‌السلام) در حقیقت شهید راه توسعه علم هستند و از این جهت ثواب زیارت ایشان هزار حج است و خداوند این جایگاه ویژه را به حضرت داده تا همه زائران این همه مجاهدت‌های حضرت را تکریم کنند. یادمان باشد یک سلام در حرم حضرت رضا(علیه‌السلام) یک میلیون حج اکبر است و خودشان فرمودند «این ثواب وقتی نصیب انسان می‌شود که عارف به حق امام باشیم.»
* درک حقیقت زیارت حضرت رضا(علیه‌السلام) در چه صورتی محقق می‌شود؟
زیارت، به معنی حضور فیزیکی در جوار بارگاه ملکوتی آن حضرت نیست؛ هر چند آثار و برکات خاصی هم این حضور دارد. چرا که «بُعد منزل نبود در سفر روحانی»؛ اما خود ائمه(ع) در حدیث آورده اند که «مَنْ زَارَهُ إِلَیْهَا عَارِفاً بِحَقِّهِ أَخَذْتُهُ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیَامَه وَ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّه وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْکَبَائِرِ» «عارفاً بحقه» یعنی این که بدانیم ایشان چه خدمتی به ما کردند. اگر ایشان نبودند، ما مسلمان نمی‌شدیم. اگر امام نبود، «لَساخت الارض باهلها». ما در زندگی دنیوی خود نیز طُفیلی آن حضرات هستیم. به نظر شما این همه مجاهدت نیاز به درک واقعی ندارد؟ قطعاً دارد و زکات عمر همه ما رسیدن به معرفت ثامن الحجج(علیه‌السلام) است، زیرا دین ما به برکت امام هشتم(علیه‌السلام) است.
* چرا همه ما امام رضا(علیه‌السلام) را به امام رئؤف می‌شناسیم؟
علامه طباطبایی(ره) نقل کرده اند؛ تمام ائمه(علیهم‌السلام) رؤوف هستند، اما رأفت حضرت رضا(ع) حسی است و ما وقتی به حرم حضرت وارد می‌شویم، این حس را درک می‌کنیم. بدین معنی که همین که اذن دخول می‌خوانیم و اشکمان جاری می‌شود، در سایه محبت و رأفت امام هشتم(ع) قرار می‌گیریم. رافتی که بی‌مانند است و هرگز تمام نمی‌شود. احساس رافت امام هشتم(ع)، قلب رقیق نمی‌خواهد؛ همگان می توانند این حس را داشته باشند.
* وجود بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) برای ایران و جهان چه برکاتی دارد؟
می توان برکات حرم مطهر رضوی را به دو قسم دینی و دنیوی یا معنوی و دنیوی تقسیم کرد و از هر دو منظر به آن نگریست. شکی نیست که وجود بارگاه ملکوتی امام رضا(علیه السلام) در کشور، حال و هوای معنوی خاصی به کشور داده و پناه دل‌های خائفین و قوت قلب مستضعفین است. به زبان عامیانه «حج فقراست». مشهد الرضا نه تنها حال و هوای خراسان را که حال و هوای کشور را معنویت خاصی بخشیده است. این غیر قابل انکار است.
از سوی دیگر وجود کتابخانه غنی که در صورت نبود بارگاه معلوم نبود این کتاب‌ها در کدام گوشه و کنار خاک بخورند و به دست فراموشی سپرده شود. این مطلب در مورد موزه رضوی نیز صادق است. وجود معماری زیبای خاص ایرانی و اسلامی هم از دیگر برکات حرم رضوی است که چون بومی وسیع، مظهر هنر نمایی هنرمندان تاریخ این مرز و بوم است. و دیگر برکات دنیوی و مادی دیگر.
* برای رسیدن به سبک زندگی اسلامی چگونه می‌توانیم از شیوه زندگی امام رضا(ع) الگو بگیریم؟
مطالعه زندگی فردی امام رضا(علیه‌السلام) در بعد فردی می تواند الگوی ما باشد. در بعد سیاسی هم می توان امام را الگوی خودمان قرار دهیم که به معنی واقعی کلمه درک و شعور سیاسی امام کاملاً هویداست و مطابق فرمایش جد بزرگوارشان امیر مومنان(ع) که فرمود «کُن فی الفتنه کابن اللبون ...»؛ حضرت نیز اجازه ندادند از وجود ایشان سوءاستفاده سیاسی شود. و همچنین از نظر بندگی و اخلاق عبودیت هکذا.
با توجه به انس کشور با امام هشتم، خوب است مسئولین سیره ایشان را برای مردم تشریح کنند، و با این کار اخلاق اصیل اسلامی را می توان در تار و پود جامعه اسلامی از خانواده گرفته تا نظام کارمندی و مدیریتی، احیا کرد.
* آیا می توان از سبک زندگی امام رضا(ع) برای زندگی امروز الهام گرفت، چه بخش‌هایی برای زندگی امروز کاربرد بیشتری دارد؟
البته. اعتقاد ما این است که ائمه(ع) انسان‌های کاملی هستند. رفتار و گفتارشان به اندازه قرآن و کلام الله اعتبار و حجیت دارد. امام، قرآن ناطق است. از این روی میتوان رفتار و گفتار ایشان را نه تنها در زندگی امروزی که در پهنا و گستره زمان‌ها و اعصار به کار بست. زندگی امروزی، زندگی متفاوتی نیست. پدیده‌ها بیشتر شده‌اند اما ماهیت رفتار انسان‌ها عوض نشده است. میتوان زندگی رضوی را الگوی ایرانیان قرار داد. یکی از بارزترین صفات امام، صبر و سعه وجودی امام در برخورد با افکار انحرافی بود که با حوصله مثال زدنی با منطق و برهان با آنها برخورد کرد و هیچ‌گاه آنها را با تهمت و بدزبانی و فرافکنی جواب ندادند.
* چه کنیم تا همیشه در سایه محبت و معرفت رضوی بوده و آثار و برکات زیارت امام رضا(ع) در زندگی ما جریان داشته باشد؟
بدون شک، زندگی بر اساس فرمایشات آن جناب، باعث پیوند قلبی و عاطفی می‌شود. ما همیشه جیره خوار آن حضرت هستیم. ایشان ضامن آهوی است. ما همین اندازه که خود را در حد آن آهوی رمیده، بالا بکشیم مورد رحمت و رافت آن حضرت خواهیم بود. هرچه مراتب بالاتر و معرفت بهتر و بیشتر سهم ما از محبت و اثار و برکات آن حضرت هم بشتر خواهد بود.
* یکی از نکات ارزشمند در سبک زندگی امام رضا(ع) تأکید بر تقوای الهی است؛ چطور می‌توانیم شاکله زندگی خودمان را مبتنی بر تقوا طراحی کنیم؟
تقوا شالوده دین و انسانیت است. مشکل اساسی جامعه و ما از نبود تقوا است. هر جا کار ما ایرادی دارد، بی شک یک نوع بی‌پروایی در آن کار اتفاق افتاده است، شک نکنید. روی همین اساس تمامی ائمه، ما را به تقوی الهی دعوت کرده‌اند. به ما دستور داده‌اند هر هفته در نمازهای جمعه به تقوی متذکر شویم.
میزان انسانیت در اسلام بر اساس تقوا است «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَاللّهِ أَتقَاکُم». توصیه به تقوا تنها مختص امام رضا(علیه‌السلام) نیست، بلکه توصیه همه ائمه(ع) است. همچنان که سیره امام رضا(ع)، آیینه تمام نمایی از سبک زندگی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) است.
گفتگو: مهدی زارعی
