19 فروردین 1359 یادآور شهادت یکی از بزرگترین اندیشمندان جهان اسلام و سیاستمداران هوشمند و شجاع است که حامی صادق امام و یار انقلاب بود.

خبرگزاری «حوزه» به همین مناسبت به بررسی خانواده و خاستگاه این شهید بزرگوار و اهمیت آنها در تحولات سیاسی اجتماعی قرن اخیر و اصول اندیشه این شهید والامقام می پردازد.

مقدمه
هویت زدایی و یا هویت بخشی با تدبیر و درایت علما و اندیشمندان محقق می شود. شناخت ظرفیت ها و فرصت های جهان اسلام در جهت نیل به توسعه و فائق آمدن بر مشکلات و مسائل موجود و شناسایی و استفاده از فرصت ها و ظرفیت هایی که برای مواجه شدن با تهدیدها و کاستیها در اختیار مسلمانان است و تدبیر راه حلِ برون رفت از وضعیت توسعه نیافتگی فعلی، با درایت و هوشیاری خواص و علمای جوامع اسلامی میسّر است. [1]

بنابراین می توان گفت که علامه شهید، آیت الله سید محمدباقر صدر، یكی از بزرگترین اندیشمندان مسلمان ـ و به تعبیر امام خمینی: «مغز متفكر اسلامی» ـ در تاریخ اسلام به ویژه در قرن چهاردهم هجری است. فقیهی جامع الشرایط، فیلسوفی اجتماعی، مفسری بزرگ، متفكری آگاه به فرهنگ و علوم زمانش‏، نویسنده ای توانمند و پركار و سیاستمداری هوشمند و شجاع و دردمند بود.

 شهيد صدر از بارزترين چهره هايى است كه اسلام را از جهت فكرى و روش سلوك تكان داد و در راه استعلاء و بسط آن تمام آنچه در وجود داشت را فدا نمود. وى مبارزه را از درون اسلام ، در كشف معايب و گرفتاري هايى كه جهان اسلام با آن مواجه بود، آغاز نمود، همانند مبارزه با وعاظ و مداحان پادشاهان كه رضايت حكام را بر دعوت اسلامى ترجيح مى دادند. اين حركت و فساد آنقدر ادامه يافت كه در موسسات دينى رسمى به اشكال مختلف نفوذ نمود. اولين چيزى كه شهيد صدر به آن تكيه نمود، پايه ها و اساس سلوك اسلامى بود كه اين حقيقت در شخصيت وى در ابعاد مختلف دعوت بسوى حركت و رهبرى و تفكر جمع گرديده بود. لذا وى به روش دفاعى براى حفظ اسلام اكتفاء ننمود و از اين حالت خارج و به مبارزه طلبى زبانى ، فكرى روى آورد و نشاط اسلامى را از خندق دفاع به سوى درگيرى رو در رو و نمايان بيرون آورد، بصورتى كه انعكاس اين روش بواسطه شهيد صدر دشمنان را به حالت تدافعى و مقابله با اسلام وادرارنمود. [2]

شهید سید محمدباقر صدر (ره) ذیقعده 1353 ه . ق در کاظمین متولد شد. اجدادش همه از عالمان دین بودند. پدر وی سید حیدر یکی از فضلای حوزه بود که به حسن اخلاق و تواضع و زهد و علم شهرت داشت، و در سن جوانی از دنیا رفت. پدر بزرگ ایشان آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نیمه اول قرن 14 بود و در سال 1338 ه . ق وفات نمود. و دیگر اجدادش نیز شاخه های سرسبز و پر بار شجره  پر برکت خاندان صدر و از تبار غیرتمند و پاک امام کاظم(ع) بودند و در سرزمین ایران، لبنان و عراق از پاسداران فرهنگ و اندیشه و دانش و دین به شمار می رفتند.[3]

اهمیت خانواده صدر در تحولات سیاسی- اجتماعی منطقه

بی شک بیداری اسلامی از مهم ترین پدیده های سیاسی ـ اجتماعی قرن اخیر می باشد. این جنبش که با هدایتگری علما وقوع یافته، نوعی باور تعمیم یافته در میان ملتهای مسلمان می باشد که منجر به جنبشهای انقلابی شده است و در هر منطقه ای که دارای رهبری بر توده های مردمی بوده، به نتایج مهمی دست یافته است. بیداری اسلامی با هدایت و رهبری سازنده عالمان و اندیشمندان مسلمان، می تواند هویت واحد امت اسلامی را احیا نموده و به سوی مجد و عظمت دوباره مسلمانان و تجدید تمدن بزرگ و انسان ساز اسلامی پیش رود. در شرایط کنونی جوامع اسلامی، مشترکات دینی نقاط همسان و همانند آنان را پدید آورده اند که در حقیقت نشانگر نوعی وحدت در ذات هویت دینی می باشد. وجود هویت اسلامی در میان مسلمانان، آثار مهمی از جمله هدفمند کردن انسان ها، تبیین فلسفه حیات، امید به آینده و زمینه سازی برای وحدت دینی در پی دارد. [4]

استاد شهید آیت الله سیّد محمدباقر صدر (ره) فقیهی کلامی، فیلسوف و متعهد به همۀ اصالت‌های فکری و اصولاً خود منبع یک تفکر اصیل است. وی عراقی بود، اما هنگامی‌ که قیام امام برپا شد در نامه‌ای به شاگردان خود نوشت: «ذوبوا فی الامام خمینی کما ذاب فی الاسلام...» و اعلام کرد که: «من ‌بعد، از مرجعیّت من سخن نگویید. امروز پرچم در دست امام خمینی است و او رهبر جهان اسلام است و همه باید از این پرچم حمایت کنیم.» و این روحیۀ کسی است که در اسلام و اهداف اسلامی فنا می‌شود و جهانی فکر می‌کند، آنچنان که ائمۀ اطهار فکر می‌کردند. [5]

 اهمیت و تأثیرگذاری خانواده صدر نیز با توجّه به تحولات اخیر منطقه و بیداری کشورهای اسلامی آشکار می‌شود که نمونۀ آن سقوط طاغوت‌هایی هم‌چون صدام و قذافی و اشتراک هردو در درگیری با این بیت است و این تنها یکی از نشانه‌های امتیازات این بیت در پیشگاه خداوند متعال است. آیت الله سید محمدباقر صدر مشروعیّت صدام را برای همیشه زیر سؤال برد و به ملت عراق که تحت سلطۀ صدام رو به نابودی و مسخ‌شدگی داشت، جرئت و شجاعت داد و آن کشور را از نابودی نجات داد.

شهید صدر و انقلاب اسلامی ایران

جایگاه و نقش عالمان بصیر و فقیهان شجاع و مصلحان دلسوز که هدایتگران اصلی این جنبش ها هستند، بر کسی پوشیده نیست، در واقع بیداری جوامع اسلامی که نشان بارز احیای هویت واحد اسلامی است، مبیّن نقش هدایتگری علما و روحانیان است؛ زیرا درک حرکت های دقیق سیاسی و فرهنگی غرب، و هدف گذاری های آینده آنها جز از طریق چشمان تیزبین اندیشه ها، امکان پذیر نبوده و نیست. علما و روحانیان با عنایت عمیق نسبت به توانمندی ها و ظرفیت های بی نظیر اندیشه اسلامی و نقصانهای جدی اندیشه غربی و با توجه به هدف گذاری های تقابلی و حذف گرایانه غربیان، در آگاهی دادن به سطوح مختلف بلاد اسلامی، نقش بسزایی داشته و دارند. [6] از مؤلفه های اصلی و شاخص شهید آیت الله محمد باقر صدر این بود که ایشان همواره بر بیداری همه ملتها، صرف نظر از جغرافیایی که در آن قرار دارند، تأکید داشت و مبارزه را در هر کجا که باشد مد نظر داشت. مقابله با ظلم و طاغوت حزب بعث در عراق را منحصر در مکان خاصی نمی دانست . در همین راستا میتوان بیان داشت که شهید آيت الله صدر، از حاميان صادق امام خميني(ره) و انقلاب اسلامي بود، امام در پاريس بود که سيد محمد باقر صدر، طي نامه اي پشتيباني خود را از ايشان و ملت انقلابي ايران اعلام، و از مقام شهداي انقلاب، تجليل کرد. همين فعاليت هاي او بود که ملت مسلمان عراق را به سوي حمايت از مردم ايران سوق مي داد. در شب 22 بهمن 1357 که شب پيروزي شکوهمند مردم مسلمان و انقلابي ايران به رهبري امام خميني (ره) بر طاغوت آمريکايي بود. شهید آيت الله صدر در مسجد جواهري نجف اشرف به منبر رفت و براي مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامي ايران و نقش امام خميني(ره) در احياي انديشه هاي ديني و اصلاح امت اسلام، سخن گفت و تکليف مردم عراق را در برابر حکومت ضد ديني بعثي، معين کرد: قيام!.....  قيام.......  فرداي آن شب، مردم عراق به دعوت رهبر خود، براي حمايت از انقلاب اسلامي ايران و رهبري امام خميني، در بسياري از شهرهاي عراق راهپيمايي کردند.

 از ديگر کارهاي آيت الله صدر، در جهت حمايت از انقلاب اسلامي ايران، تأليف سلسله کتاب هاي «الاسلام يقود الحياه» در شش جلد بود که شامل بحثهايي نظير: قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، منابع قدرت دولت اسلامي، اقتصاد جامعه اسلامي و .... مي شود. [7]

ضرورت وجود حکومت اسلامی

مبارزات شهيد آیت الله سيد محمد باقر صدر متاثر از انقلاب اسلامى در ايران قبل و بعداز پيروزى و شخصيت امام خمینى(ره) در زمان حضور در نجف و بعد ازآن تا پيروزى انقلاب اسلامى بود و اين مبارزات يكى از دلايل عمده شهادت وى بود. اين مبارزات در ابعاد و مسيرهاى مختلفى جريان داشت، ولى در آخر به يك مسير سرازير مى شده و آن اقامه حكومت اسلامى بود، به صورتى كه اگر شهيد صدر در ايران بود نه در عراق و دولت اسلامى عادل به وسيله مرجعيت صالح اقامه مى گشت ـ كه همانطور نيز شد ـ وى از بارزترين مبارزانى بود كه در انقلاب اسلامى در ايران و مرجعيت امام خمينى(ره) ذوب مى شد.

ارتباط امام خمينى(ره) و شهيد آیت الله محمد باقر صدر بسيار قوى بود، به صورتى كه امام (ره) وى را متفكر و نخبه اسلامى در بسيارى از علوم و دانش هاى زمانه خود مى دانست . شهيد صدر ايستادگى و پايدارى را با توجه به مرجعيت امام خمينى(ره) در قبل و بعد از انقلاب و در هنگام شهادت ، پيرامون امام و انقلاب و دولت اسلامى كه وى آنرا هدف اصلى مى شمرد، داشت. در زمان تحقيق اين دولت وى در حالى به شهادت رسيد که مطمئن بود اسلامى به زندگى سياسى ، نيرومندانه بازگشته ، لذا هيچ اهميتى نمى داد كه اين موفقيت در ايران يا در عراق يا درجاهاى ديگر اتفاق بيفتد. [8]

در نگاه شهيد صدر، وجود دولت ضرورتی اجتماعی و مبتنی بر فطرت انسان است. [9] او بر پایه این مبنا، وجود حکومت اسلامی را نیز امری ضروری می‌داند و می‌گوید: دولت اسلامی تنها يك ضرورت دينی نيست؛ بلكه افزون بر آن، ضرورت تمدن بشری است؛ زيرا تنها راه شکوفایی استعدادهای انسان است. [10]

اصول اندیشه ای شهید آیت الله صدر:

سیره علمی شهید صدر (ره) بیانگر آن است که ایشان از جمله معدود علمایی هستند که در موضوعات مختلف و متنوع علوم دینی، تأمل و تفکر داشته و حتی اقدام به تالیف و تدریس نموده‌اند، هرچند ایشان به نحو کاملا برجسته و متمایزی، در بحث های فقهی و اصولی، مبدع و مبتکر و پیشرو به شمار می‌روند، اما در موضوعات فلسفه، منطق، تفسیر، تاریخ، عقاید و اقتصاد نیز صاحب نظر بوده و صاحب آثاری می‌باشند که با نگاه ویژه‌ای برای پاسخ به دغدغه‌های آن روزگار جامعه دینی، نگاشته شده‌اند. نقش برجسته و برتر سید محمدباقر صدر به عنوان رهبر فكری و معنوی و الهام‌بخش شیعیان عراق غیرقابل تردید است. نوشته های درخشان او و نیز شهامت و درستكاری‌اش او را به سرچشمه حیاتی فعال‌گرایی شیعه عراق تبدیل كرد. مطالعات و بررسی‌ها و تحقیقات او از مهمترین عواملی بود كه ذهنیت‌های اندیشمندان جامعه اسلامی را در برابر یورش‌های فرهنگی غرب استواری بخشیده است .علاوه بر آن تحول در فعالیتهای تشكیلاتی اسلامی از دیگر دستاوردهای مهم شهید صدر است. طرح دگرگون ساز شهید صدر در سه حوزه قابل بررسی می‌باشد.

1_ ایجاددگرگونی بنیادی فكری

2_ ایجاددگرگونی‌های اجتماعی

3_ ایجاد دگرگونی‌های سیاسی. [11]

یكی از موارد غیرقابل انكار پیرامون شخصیت و اندیشه شهید صدر، نقش او به عنوان یكی از پدر خوانده‌های فكری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است. در واقع شواهد حاكی از آن است كه او كمك عمده‌ای به چهارچوب ایدئولوژیك نظام اسلامی ایران كرده است. او پس از بازگشت پیروزمندانه امام خمینی(ره) به ایران بررسی‌های شش‌گانه‌ای تحت عنوان «اسلام راهنمای زندگی» برای امام فرستاد كه نظریه اسلامی او در مورد ساخت امت، نقش پیشتازی مقامات مذهبی، توزیع اختیارات اجرایی و قضایی و طرح نظریه اقتصاد اسلامی را دربر می‌گرفت. [12]

روایت شهادت آیت الله صدر:

 روز 18 رجب 1399، خانه آيت الله صدر و کوچه هاي اطراف آن از اول صبح تا پاسي از شب، مملو از جمعيتي بود که ديروز براي آزادي رهبرشان دست به تظاهرات اعتراض آميز زده بودند و امروز آمده بودند تا بار ديگر با او بيعت کنند. رژيم صدام از تجديد پيمان امت مسلمان عراق با مرجع و رهبرشان، سخت به وحشت افتاد و براي قطع رابطه مردم با آيت الله صدر، نيروي امنيتي را در سر کوچه آيت الله صدر و کوچه هاي اطراف، مستقر کردند. بدين گونه محاصره خانه آيت الله صدر آغاز شد. 

 در مدت نه ماه محاصره، رژيم با فرستادن مأموران و مزدوران خود به نزد آيت الله صدر، سعي کرد او را از راهي که در پيش گرفته، منصرف کند، ولي آيت الله صدر ثابت و استوار ايستاد و همچنان از انقلاب اسلامي ايران و امام و مردم انقلابي ايران حمايت کرد و هرگز به خواسته هاي رژيم صدام، گردن ننهاد. تا اينکه در بعد از ظهر گرم و سوزان روز شنبه 19 جمادي الاول 1400 (16 فروردين 1359)، « ابو سعيد» رئيس سازمان امنيت نجف، با عده اي از مزدوران امنيتي، آيت الله صدر را دستگير و به سرعت از نجف به بغداد منتقل کرد. آيت الله صدر اين بار مي دانست که ديگر بر نخواهد گشت، چون وقتي ابوسعيد جنايتکار گفت: آماده باشيد به بغداد برويم!، به آرامي گفت: من خيلي وقت است که آماده شهادتم!

 فرداي آن روز، حکومت بغداد، اقدام به دستگيري بنت الهدي کرد چون بيم داشت مبادا بنت الهدي بار ديگر مردم را به اعتراض و تظاهرات دعوت کند و رژيم را رسوا نمايد!

 برزان ابراهيم، برادر ناتني صدام و رئيس سازمان امنيت کشور، در زندان از آيت الله صدر خواست که فقط چند کلمه بر ضد امام خميني و انقلاب اسلامي بنويسد، تا آزاد شود، و گرنه کشته خواهد شد! آيت الله صدر اين خواسته را رد کرد و گفت:

 من آماده شهادتم، هرگز خواسته هاي غير انساني و ضد ديني شما را قبول نخواهم کرد و راه من همان است که انتخاب کردم!...

 وقتي که مزدوران بعثي، از منصرف کردن آيت الله صدر و خواهرش مأيوس شدند، آن دو علوي پاک نژاد مظلوم را در روز سه شنبه 23 جمادي الاول 1400 (19 فروردين 1359) زير شکنجه به شهادت رساندند. جنازه آن دو شهيد در جوار مرقد امام علي (ع)، در آرامگاه خانوادگي «شرف الدين» به خاک سپرده شد. [13]

 حضرت امام خميني(ره)، در پيامي که به مناسبت شهادت مظلومانه آن دو شهيد دادند، سوگمندانه نوشتند:

«...... مرحوم آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر و همشيره مکرمه مظلومه او که معلمين دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود، به دست رژيم منحط بعث عراق با وضع دلخراشي به درجه رفيعه شهادت رسيده اند. شهادت ارثي است که امثال اين شخصيتهاي عزيز از مواليان خود برده اند.....»

• دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسایل سیاسی