خبرگزاری «حوزه»،

چکیده :

ادبیّات فارسی  که  بازتابی از  آموزه های دینی و فطری است ، لبریز از آموزه هایی است که انسان را به رعایت حقوق و احترام به دیگران تشویق و تحریض می کند . اعتقاد شعرا و ادیبان فارسی گوی به مضامین دینی و قرآنی و پایبندی آنان به آموزه های انسانی مهمّترین دلیل گرایش آنان بر تبیین خواسته های فردی و اجتماعی است .

این پژوهش در پی انعکاس فرازهایی از حقوق شهروندی در ادبیّات فارسی است . نویسندگان و شعرا با زبان نظم و نثر گاه عدل را ستوده اند و گاه ظلم را تقبیح کرده اند . گاه سرانجام بکارگیری افراد ناکارآمد را در نظام حکومتی گوشزد کرده اند . آموزش و پرورش را لازمه تعالی و رشد انسان دانسته اند و گاه داد آزادی داده اند . سیاست نامه نظام الملک، تاریخ بیهقی آثار مولوی، عطار، صائب، سعدی، حافظ و جامی منابع سرشاری از تبیین حقوق فردی و اجتماعی است که هم اکنون آن را به حقوق شهروندی می شناسیم. توجه به حقوق شهروندی به معنای امروز  از دوران انقلاب مشروطه آغاز شد  و در سالهای بعد فزونی گرفت . بازتاب مفاهیمی چون حقوق شهروندی به تدریج در ادبیّات فارسی نفوذ کرد و مضامین و محتوای ادبیّات را نیز تحت تاثیر قرار داد . بزرگانی چون ملک الشعرای بهار، نمیا یوشیج، نیسم شمال، فرّخی یزدی با خلق آثار زیبا در این عرصه نهضت عدالت خواهی و تحقق حقوق شهروندی  را به اوج خود رسانند.‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍

واژهای کلیدی  :حقوق شهروندی ، ادبیّات فارسی ، عدالت ، آزادی

1- مقدمه

1. طرح مسئله

ادبیّات فارسی تجلیگاه ارزشمندی و محلی شایسته برای بیان خواسته های انسانی مبتنی بر فطرت است . شعرا با آهنگ دلنشین و گاه تند و تیز و گاهی در قالب طنز و با تکیه را ارزش های هنری و ادبی خواسته های جامعه خود را آشکار می کردند. مسئله اصلی این پژوهش انعکاس حقوق شهروندی در بخشی از ادبیّات فارسی است و به این منظور برخی کتب ادبی قبل و بعد از انقلاب مشروطه مورد توجه قرار گرفته است حقوق شهروندی به عنوان اصل مهم در قالب مفاهیم مختلف در ادبیّات فارسی انعکاس داشته است

ادبیات زبانی گویا برای تحقق آن به شمار می رود و گزافه نگفته ایم اگر ادبیات را یکی از سرچشمه های خیزش های انسانی برای دستیابی به حقوق اولیه خود به شمار آوریم .

1. اهداف پژوهش

تحقیق و تفحص در ادبیّات فارسی معیاری برای سنجش مفاهیم و دانستنی های حقوق شهروندی را برای مخاطبین خود ارائه می دهد تا بدین وسیله درک عمیقی از باید ها و نباید های جامعه پیرامونی به دست دهد.

1. مفهوم حقوق شهروندی

مجموعه حقوق و امتیازاتی که به شهروندان یک کشور با لحاظ کردن دو اصل کرامت انسانی و منع تبعیض، برای فراهم سازی زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی شهروندان در نظام حقوقی هر کشور تعلق می گیرد، حقوق شهروندی نام دارد.

1. تبیین موضوع

حفظ کرامت انسانی یکی از مهمترین آموزه های محوری در ادیان الهی بویژه اسلام است. وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاًآیه 70 سوره 17 اسرا .

 بر اساس آموزه های دینی هیچ فردی بر فرد دیگر برتری ندارد و تنها ملاک برتری میزان تقواست .

یا أیُّهَا النّاسُ إِنَّا خَلَقناکُم مَن ذَکَرٍ وَ أُنثَی وَ جَعَلنَاکُم شُعُوباً وقَبَائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَاللّهِ أَتقَاکُم إِنَّ اللهَ عَلیم خبیرˈ ای مردم! بی تردید ما همه افراد نوع شما را از یک مرد وزن (آدم وحوا) آفریدیم و شما را قبیله ای بزرگ و کوچک قرار دادیم تا همدیگر بشناسید مسلماً گرامی ترین شما نزدخدا پرهیزکارترین شماست همانا خداوند بسیار دانا وآگاه است.

" حقوق شهروندی  بر اصولی همچون کرامت انسانی ، صیانت از حقوق و آزادی های غیر قابل سلب ، حاکمیت مردم ، برخورداری همه مردم از حقوق انسانی مساوی ، منع تبعیض و حمایت یکسان قانون از همه افراد ملت مبتنی است ". (روحانی  ، آذر 1395 : أ)

شهروند (Citizen) یا (Citizenship) به تک تک  افرادی که در یک جامعه یا کشور زندگی می کنند و یا به عنوان تبعه در خارج کشور هستند اطلاق می شود .

حقوق شهروندی هرچند زیر مجموعه علوم سیاسی ( political science)   قرار می گیرد ولی در ادبیّات فارسی با عناوین و عبارت های  گوناگون مورد توجّه بوده است.

1-2 تعریف حقوق شهروندی

حقوق شهروندی در واقع مجموعه حقوقی است که افراد به اعتبار موقعیت شهروند خود دارا می شوند و نیز اطلاقی عام است بر مجموعه امتیازات مربوط به شهروندان و نیز مجموعه قواعدی که بر موقعیت آنان در جامعه حکومت می کند. به عبارتی دیگر مجموعه حقوق و امتیازاتی که به شهروندان یک کشور با لحاظ کردن دو اصل کرامت انسانی و منع تبعیض، برای فراهم سازی زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی شهروندان در نظام حقوقی هر کشور تعلق می گیرد، حقوق شهروندی نام دارد و مجموعه قوانین و امتیازات مربوط به حقوق شهروندان به حقوق فردی مانند ازادی بیان، حقوق مربوط به گروه ها و اقشار مختلف جامعه همچون حق برخورداری از انرژی تقسیم می شود. «بعضی از حقوق دانان حفظ نظم در جامعه را مهمترین مصلحت ها برشمرده و قواعد حقوقی را مقرراتی می دانند که از طرف قوای صالح دولت تضمین شده و هدف آن استقرار صلح و نظم در اجتماع است. بنابراین تعریف حقوق شهروندی یک مفهوم نسبتا وسیعی است که شامل حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فردی می باشد. که چگونگی روابط مردم و دولت و موسسات شهری، و حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر را تنظیم می نماید که منشعب از حقوق اساسی در چارچوب قانون اساسی کشور است و به منظور رعایت و حفظ حقوق افراد و انسان ها در بخش کلان جامعه است» (کاتوزیان، 1377: 372-370).

توجه به حقوق شهروندی و افزایش دانش و آگاهی جامعه نسبت به آن می تواند در استقرار جامعه ای پیشرو ، ضابطه مند و متعالی  موثر باشد . و در همین راستا آموزه ها و روایات بسیاری  در منابع اسلامی و شیعی وجود دارد که علاوه بر احترام بر حقوق تک تک افراد جامعه آنان را از تعدی و تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد .

در حقیقت پاسداشت حقوق افراد بازگرفته از فطرت انسانی و طبیعت آفرینش او مورد توجه قرار گرفته است.

یکی از مهمترین اصول حقوق شهروندی این است که  هر فردی  به این باور برسد که  انسان ها و افراد جامعه از کرامت و احترام برخوردارند و در این راستا حقوق خانواده ، حقوق همسایگان ، حقوق فقرا ، حقوق پدر و مادر ، حقوق حاکمیت و... معنا و مفهوم پیدا می کند .

این حقوق می تواند  از  زوایای مختلف مورد بررسی قرار گیرد . حقوقی که شهروندان نسبت به خود باید رعایت کنند ، حقوق دولت‌مردان نسبت به مردم ، حقوق مردم در قبال دولت‌مردان ، حقوق احاد جامعه نسبت به یکدیگر و ... از این قبیل خواهند  بود .

توجه به مفاهیمی چون آزادی در قلمرو مرزهای تعریف شده و تنظیم روابط اجتماعی از جمله مباحث مهم مرتبط با حقوق شهروندی است که در ادبیات دوران مشروطه در مفهوم جدید آن مورد  توجه قرار گرفته است .

شاید در کمتر اثر هنری ادب فارسی باشد که  به حقوق افراد در قالب های مختلف حکایت ، طنز ، شعرو مطایبه  اشاره نشده باشد . در آثاری چون کلیله و دمنه ، سیاست نامه (سیرالملوک ) ، قابوس نامه ، مثنوی معنوی ، گلستان ، بویژه در آثار شعرای دوران مشروطه و بعد از آن می توان به چنین مواردی برخورد.

در واقع  ادبیّات، ظرفیت گسترده ای برای آموزش و ترویج حقوق شهرندی ، فرهنگ سازی و ایجاد  بسترهای مناسب برای رشد آن  دارد.

"بعد از توحید  و معاد " عمل صالح " عمده ترین موضوعی است  که در آثار ادب پارسی انعکاس دارد و در قالب مسایل اخلاقی ، اجتماعی ، سیاسی ، عرفانی و تذکر به رعایت عدل و دوری جستن از ظلم و ستم ، توجه به حقوق بشر ... بیان شده است . ( سازکارنژاد، 1381: 147)

سعدی رساله نصیحة الملوک را در توصیه به پادشاهان نگاشته و طی آن 151 پند و اندرز را به حاکمان توصیه نموده است . بخشی از آن را که وظایف حاکمان نسبت به مردم است را می توان تحت عنوان حقوق شهروندی گنجاند.

انقلاب مشروطه که نماد آزادی خواهی وتحقق حقوق شهروندی است بستر پرورش بزرگان در عرصه ادبیات سیاسی را فراهم کرد و به  رویش ادبیات سیاسی در ایران منجر شد  .  زندگی سیاسی و ادبی شعرا و نویسندگانی  چون ملک الشعرا ، نسیم شمال و دهخدا در مسیر تحقق حقوق شهروندی به معنای عام و تحقق آزادی به مفهوم خاص سپری شده است .

3-حق رفاه و تامین اجتماعی

آرامش ، شادابی و امید به آینده ای بهتر ، خودسازی معنوی و توان افزایی اجتماعی ،برخورداری از زندگی  امن و آرام ، داشتن فرصت و امکان برای همراهی بیشتر با خانواده ، تفریح ، وررش و گردشگری حق هر شهروندی است ( ماده 85 حقوق شهروندی )

1-3پذیرش قول مسکین

برخی از افراد جامعه بواسطه برخی امور دچار مشکلات مادی و معنوی می شوند پذیرش درخواست آنان ورسیدگی و توجه به این گونه افراد علاوه بر اینکه از وظایف دولتمردان و سایر اقشار جامعه است جزو حقوق شهروندی افراد ضعیف نیز به شمار می رود .

غزالی در کیمیای سعادت به این نکته اشاره کرده و آورده است :  و هر کسی که گوید من درویشم و مسکینم روا باشد که قول وی بپذیرند ، چون معلوم نباشد که  دروغ  می گوید .( غزالی،1383: 192)

  2-3  توجه به دیگران

غزالی همچنین درخصوص توجه به حقوق دیگران و رعایت شئون اخلاقی در برخورد افراد جامعه  بخصوص از سوی گیرندگان زکات بر لزوم حفظ کرامت انسانی تاکیدکرده و پنج وظیفه برای ستاننده زکات برشمرده است .  وی در خصوص لزوم رعایت حق  دیگران  و نگاه داشتن انصاف  آورده است : که رسول (ص) می گوید " مثَل مومنان جمله چون یک تن است ، چون یک اندام را رنجی رسد همه اندام ها آگاهی یابد و رنجور شود و گفت هر چه نپسندی که با وی کنند با هیچ مسلمان نکند. (غزالی،1383: 414 )

3-3  توجه به قشر آسیب پذیر  

سعدی رسیدگی به پیران و اقشار ضعیف جامعه را از وظایف حاکمان و  جزو حقوق شهروندی افراد جامعه  می داند و می آورد : پیران ضعیف و بیوه زنان و یتمیان و محتاجان و غریبان را همه وقت امداد می فرماید که گفته اند که هرکس که دستگیری نکند سروری را نشاید و نعمت او نپاید .(سعدی، 1385 :1159)

4-3  چتر حمایتی دولت

بهره مندی از چتر حمایتی دولت در شرایط سخت از دیگر حقوق شهروندی به شمار می رود : نظام الملک در سیرالملوک آورده است : "اندر روزگار قباد ملک ، هفت سال در جهان قحط بود و برکات از آسمان بریده بود، فرمود عمّال را تا غله هایی که داشتند می فروختند و بعضی بر وجه صدقه از بیت المال و خزانه ، درویشان را یاری می کردند ، چنانکه د رهمه مملکت او در آن هفت سال یک تن از گرسنگی نمرده بود بدان سبب که باگماشتگان عتاب کرد".  (نظام الملک ،1347: 30)

سعدی  توجه به افراد جامعه و تامین نیازهای اساسی آنان را عامل اصلی ماندگاری  حاکمیت برمی شمارد  و حق شهروندی و لزوم رعایت حقوق آحاد  جامعه  را گوشزد می کند :

بـــرو پاس درویـــش دار          که شاه از رعیت بود تاجـــــدار

مکن تاتوانی دل خلق ریش         و گر می کُنی  می کَنی  بیخ خود

4-حق کرامت و برابری انسانها

شهروندان از کرامت انسانی و تمامی مزایای پیش بینی شده در قوانین و مقررات به نحو یکسکان بهره مند هستند (ماده 7 حقوق شهروندی )

از مهمترین حقوقی که  مردم بر حاکم دارند رعایت عدالت است ، عدل در واقع ایجاد نظام اجتماعی فعال است.

پیامبر (ص) در این باره فرموده است : وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَدْلُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سِتِّينَ سَنَةً قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ صِيَامٍ نَهَارُهَا . (طبرسی ، 1385ق : 316 )

1-4ارزش عدالت محوری

غزالی عدالت محوری ،رفع طبقات اجتماعی  و رعایت انصاف  از سوی حاکم را از محورترین اصول حاکمیت می داند که نقش موثری در سعادت جامعه دارد و به عنوان یک اصل در حقوق شهروندی مورد توجه قرار گرفته  است . وی در کیمیای سعادت در این خصوص آورده است : رسول (ص) می گوید یک  روز  از سلطان عادل فاضل تر از عبادت شصت ساله بر دوام " و در ادامه آورده است : " دوست ترین و نزدیکترین به خدای تعالی امام عادل است و دشمن ترین ومعذب ترین،  امام جائر.( غزالی، 1383: 527)

2-4  عدالت موجب نزول رحمت الهی

توجه به عدل و ادای حقوق افراد جامعه از مهمترین امور در تبیین حقوق شهروندی از سوی حاکمان و دولتمردان  است. سنایی در مکاتیب خود یاری مظلومان و احقاق حقوق آنان را موجب بارش رحمت الهی می داند و می آورد:

دو چیز در عمر بفزاید و در زندگی زیادت کند و سبب باریدن باران و رستن درختان بود یکی نصرت مظلومان و یکی قهر ظالمان .(سنایی ،1962م :  1/118)

3-4 برابری درآموزش و هنرورزی  

مالک الشعرای بهار در پی تحریض جامعه به آموزش همگانی بویژه زنان، مقالاتی منتشر می کند دشمنان بهار وی را تکفیر می کنند بهار ابیاتی را در نکوهش این افراد گفته است. وی مخالفان آموزش زنان را عوام جاهل می داند که از حقیقت دین بی بهره اند و استدلالی برای آموزه های دین جز آنچه از پدر و مادر به صورت تقلیدی آموخته اند ندارند با این حال خود را پیرو دین می دانند . وی در این باره می آورد:

این عامیان که در نظر ما مصــــــورند           هرروز دام کینـــــه به مابرگستــــــرند

دین نیست اینکه بینی در دست این گروه         کاین مفسده است این دنیان مفسدت گرند

(بهار 1387: 218)

در قابوسنامه  برخورداری از نعمت هنرورزی و شکوفایی استعدادهای فطری انسان  اشاره کرده است:

بدان ای پسر که مردم بی هنر مادام که بود ، بی سود بود و چون درخت مغیلان که تنه دارد و سایه ندارد. نه خود را سود دارد نه غیر را. (عنصرالمعالی ، 1345:  19)

سعدی نیز در این باره آورده است :  هنرمندان را نکو دارد تا بی هنران راغب شوند و هنر پرورند و فضل و ادب شایع گردد و مملکت راجمال بیفزاید (سعدی 1385: 1164)

5-حق اداره شایسته و حسن تدبیر

حق شهروندان است که از دولتی برخودار باشند که  متعهد به اخلاق ف راست گویی ، درستکاری ، امانت داری ، مشورت ، حفظ بیت المال و ...باشد (ماده 24 حقوق شهروندی )

1-5 خدمت صادقانه 

اعتماد مردم به حاکمیّت در پی عدالت ورزی او و بهره مندی جامعه از حقوق شهروندی در پرتو عدالت محور حاکمان مورد توجه غزالی بوده است . وی در این خصوص می آورد : باید که والی بدان غرّه نشود که هر که به وی رسد و بر وی ثنا گوید پندارد که همه از وی خشنود باشند که آن همه از بیم بود . (غزالی، 1383:  529)

غزالی برای آگاهی حاکمان نسبت به درستی عملکرد خود و تامین حقوق شهروندان،  پیشنهادی کاربردی ارائه می دهد . وی تحقیق و بررسی مستقیم  امور و کاستی های جامعه  از طریق افراد شایسته و قابل اعتماد را از وظایف حاکم برمی شمارد و می آورد : " بلکه باید که معتمدان فرا کند  تا تجسس کنند و احوال وی از خلق بپرسند که عیب خویش از زبان مردمان بتوان دانست ". (همان )

2-5 ارتباط با مردم

از دیگر حقوق شهروندی ارتباط مستقیم دولتمردان و حاکمیّت با مردم برای شنیدن کاستی ها ، خواسته ها و ... است. خواجه نظام الملک در سیرالملوک  پنج ویژگی برای حاکم برمی شمارد و  می آورد : چاره نیست پادشاه را از آن که هر هفته دو روز بمظالم بنشیند و داد از بیدادگر بستاند و انصاف بدهد و سخن رعیت بگوش خویش بشنود بی واسطه .

وی درباره اثر و نتیجه این عمل حاکم می آورد : چون این خبر در مملکت پراکنده شود که خداوند جهان متظلّمان  و دادخواهان را در هفته ای دو روز پیش خویش می خواند و سخن ایشان می شنود همه ظالمان بشکوهند و دستها کوتاه دارند و کس نیارد بیدادی کردن و دست درازی کردن از بیم عقوبت .(نظام الملک ،1347: 18)

3-5 در دسترس بودن حاکمان

سعدی در این باره آورده است : پادشاهان جایی نشینند که اگر دادخواهی فغان بردارد با خبر باشند که حاجبان و سرهنگان نه هروقتی مهمات رعیت به سمع پادشاهان رسانند .(سعدی 1385: 1172)

4-5 تکریم  شهروندان و برخورد کریمانه

برخورد کریمانه با شهروندان از بارزترین حقوق شهروندی و انسانی در هر جامعه ای است.  تحقیر، سرکوب و برخورد قهرآمیز با مردم در اندیشه دینی و فطری تقبیح شده است .

نظام الملک در باره نحوه برخورد عمّال و کارگزاران حکومتی با مردم و لزوم رعایت حقوق شهروندی آورده است:  

"عمّال را که عملی دهد ایشان را وصیت باید کرد تا با خلق خدای تعالی نیکو روند و از ایشان جز مال حق نستانند  و آن نیز بمدارا و مجاملت طلب کنند و تا ایشان را دست بارتفاعی نرسد آن مال نخواهند که چون پیش از وقت خواهند رعایا را رنج رسد ... اگر کسی از رعیت درماند و به گاو و تخم حاجت‌مند گردد او را وام دهند و سبکبار دارند تا برجای بماند و از خانه خویش بغربت نیفتد" (نظام الملک ،1347: 30 )

5 -5 آثار سوء افراد ناکارآمد

کلیله و دمنه در تقبیح جایگزینی افرادی در جایگاهی که شایسته آن را ندارند آمده است : "  به استمرار این رسم جهانیان متحیر گردند و ارباب حرفت در معرض اصحاب صناعت آیند و اصحاب صناعت کار ارباب حرفت نتوانند کرد و لابد مضرت آن شایع و مستفیض گردد و اسباب معیشت خواص  و عوام مردمان بر اطلاق خلل پذیرد و نسبت این معانی به اهما سایس روزگار افتد و اثر آن به مدت ظاهر گردد. (منشی 1369: 349 )

از این رو یکی از مهمترین حقوق شهروندی  و تحقق آن در جامعه  سپردن کار به کاردان  است .  

استفاده از افراد شایسته و کارآمد و ماهر در زمینه های مختلف زمینه را برای  حضور بیشترمردم در عرصه های اجتماعی فراهم می کند که از اصول اولیه حقوق شهروندی است .

6-5  شایسته سالاری

سعدی در این خصوص آورده است :   تفویض کارهای بزرگ به مردم ناآزموده نکند که پشمیانی آورد (سعدی 1385: 1161)

در واقع ادب فارسی از چنان گنجایش و ظرفیتی برخوردار است که محمل مناسبی برای انتقال مفاهیم ارزشمند دینی و انسانی از جمله حقوق شهروندی و سجایای اخلاقی انسانی است .

کلیه و دمنه به نوعی به حقوق افراد مختلف در جامعه با نگاه  تربیتی و در قالب داستان و حکایت  پرداخته است و در خلال این مباحث به مشکلات و عوارض بی توجهی به آن پرداخته است . در این کتاب  در خصوص مشارکت عمومی در تحقق حقوق شهروندی و دستیابی به آرمان شهر و دوری از تشتت آرا به داستان رهبری کبوتری به نام طوقی اشاره می کند که با رهبری های او و همگامی سایر کبوتران زمینه آزادی آنان فراهم شد .

6-حق آزادی و امنیت شهروندی :

آزادی های فردی و اجتماعی شهروندان و بهره مندی از امنیت جانی، مالی ، حیثیتی و ... از حقوق شهروندی به شمار می رود (ماده 12 و 13 حقوق شهروندی )

نظام های امروز دنیا بر مبنای آزادی های فردی ریخته شده است . مفهوم آزادی شاید ازمهمترین شاخصه های حقوق شهروندی است . آزادی با مفهوم امروز خود  در ادبیات کهن فارسی  سابقه ندارد بلکه آزادی را در رهایی از تعلقات مادی و بی توجهی  به مقامات دنیوی و رهایی از قید و بندهای شهوانی تعبیر می کردند .

1-6  اختیار و آزادی

مولوی در خصوص رد جبر و توجه به اختیارات انسانی و بهره گیری از نعمت آزادی  آورده است :

اختـــیار آمد عبادت را نمک                   ورنه می گردد بنا خواه این فلک

گردش او  را نه اجر و نه عقاب                 که اختیار آمد هنر وقت حساب

(مولوی،1373: 432)

مولوی هرچند د رمقام بیان نکته کلامی و تبیین جایگاه اختیار در نظام آفرینش می باشد ولی توجه به آزادی های فردی و اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفته است در فضای فکر مولوی یکی از ویژگی های انسان آزادی اوست.

2-6  آزادی و انقلاب مشروطه

در دروان انقلاب مشروطه  و بعد از آن که به نوعی خیزش روشن گرایانه ، بصیرت افزایی و نواندیش فرهنگی در جامعه ایرانی به وقوع پیوست توجه به حقوق شهروندی به شکل فراینده ای مورد توجه قرار گرفت و شعرا و ادیبان این عصر نیز وارد این عرصه شدند و ادبیات از این عرصه نیز بی نصیب نماند . دفاع از حقوق شهروندی  و مصادیق متنوع آن در قالب شعر ، مقاله ، طنز و ... تجلی می یافت .  بهار ،فرخی یزدی ، نیسم شمال ، دهخدا از برجسته ترین این افراد به شمار می روند .

در واقع  مفهوم آزادی در معنای امروزی خود در ایران از زمان انقلاب مشروطیت در ایران معنا پیدا  کرد و در  حوزه ادبی ، سیاسی ، عرفاین و اجتماعی رواج یافت .

در سایه استبداد پژمرده شد آزادی               این گلبن نورس را بی ریشه نباید کرد

   (فرخی یزدی 1368:141)

 همچنین مرحوم علی اکبر دهخدا در قطعه "ای مردم آزاده "  اشاره ای به  آزادی و نادیده انگاشتن آن از سوی حاکمیّت اشاره می کند و می آورد: 

ای مردم آزاده کجایید کجایید                آزادی افسرد ، بیاییـــد بیایید

در قصه تاریخ چو آزاده بخوانید                مقصود از آزاده شمایید شمایید

( دهخدا 1381:199)

3-6  آزادی مشروط

بهار حرمت آزادی را در راستای احترام به آزادی های دیگران به طور  مشروط می داند و می آورد :

آزاد بزی ولی نگر تا  نشود              آزادی تو رهزن آزادی ما

   (بهار،1387 :293 )

برخورداری از محیط و فضای آموزشی لازم جهت رشدو تعالی روحی و جسمی و معنوی از حقوق اولیه هر انسانی به شمار می رود . محیط و شرایط پیرامونی و تربیتی انسان نقش مهمی در شکل شخصیت و شکوفایی استعداد های فطری او می شود .  

7-حق برخورداری از دادخواهی عادلانه

1-7 حاکمیت قانون

بهار در سروده ای از خرافه گرایی و جهال و نادانی عوام می نالد و از اینکه قانون حاکم نیست و حقوق شهروندی نادیده انگاشته می شود پریشان است . وی در ترکیب بندی تحت عنوان «خویش را احیا کنید» می آورد :

ای جوانان مدارس بی سوادان حاکمند                 این گروه بینوا و سفله و را رســوا کنید

ای رفیقان اداری رفت قانـون زیر پای                حفظ قانون را قیامی سخت و پا بر جا کنید

  (بهار 1387: 332)

2-7  فاصله طبقاتی

بهار از فقر و فقدان رفاه اجتماعی می نالد. در مسمطی تحت عنوان (شب زمستان ) از فاصله طبقای می نالد و می آورد :

در زمستان ســـالخورده  زار و حزین          بر در دولت سرایت ســـــوده زانو برزمین

چند طفل یخ زده با ماردی اندوهگین         دست های سردشان در خاکروبه ریزه چین

توبه شهرت خفت در مشکوی خویش        از تــو برگرداند ایـــــزد روی خویـــــش

(بهار 1387: 339)

بهار در محوریّت عدالت در آبادانی کشور و رفاه مردم می آورد :

     کشور آباد می شود چون شاه           با رعایا کند بهمهر سلوک

          خانه یغما شود زجهل رپس            ملک ویران شود ز جور ملوک

(بهار 1387: 375)

3-7   از دین بیگانه در  عدل یگانه

بهره مندی از عدالت در جامعه از اصول مهم حقوق شهروندی است . جامی در روضه سوم بهارستان آورده است:

"حکمت در وجود سلاطین ، ظهور نصفت و عدالت است نه ظهور به صفت عظمت و جلات ، نوشین روان با آنکه از دین بیگانه بود در عدل و راستی یگانه بود ، لاجرم سید کائنات علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات تفاخر کنان می گفت : وُلدتُ  انا فی زمن السلطان العادل .(جامی ،1366: 45)

4-7  فرار مغزها

سعدی فقدان عدالت در جامعه را مایه شکست و زوال آن می داند  که در تعبیر امروزی منجر به فرار مغزها و سرمایه از جامعه می شود . وی معتقد است که در سایه عدالت  که حقی همگانی است ، امنیت به جامعه باز می گردد و زمینه رشد و شکوفایی جامعه فراهم می شود . این شاعر گرانقدر ضمن بیان حکایتی از ظلم حاکم آورده است:

یکی از ملوک عجم حکایت کنند که دست تطاول به مال رعیت دراز کرده بود و جور و اذیت آغاز کرده تا به جایی که خلق از مکاید فعلش به جهان برفتند و از کربت جورش راه غربت گرفتند . چون رعیت کم شد  ارتفاع ولایت نقصان پذیرفت و خزانه تهی ماند و دشمنان زور آوردند.(سعدی ،1385: 26)

وی حاکم ظالم را به گرگ مانند می کند و می آورد:

نکــند جورپیشه سلطانی                  که نیــــاید ز گرگ چوپانی

 (همان )

نتیجه

1. حقوق شهروندی امری فطری است و در غرب بعد از رنسانس مورد توجه جدی قرار گرفت و سهم ادبیات در انقال مفاهیم آن بسیار بود . ظرفیت گسترده آن محملی برای انتقال مفاهیم ارزشمندی چون حقوق شهروندی است.
2. از این تحقیق می توان نتیجه گرفت که  توجه به حقوق شهروندی در ایران باید در دو بازه زمانی مورد توجه قرار داد ،  ادبیات قبل از مشروطه و بعد از مشروطه .

 ادبیات قبل از مشروطه شامل موضوعاتی چون عدالت، آزادی، رفتار پادشاهان و حاکمان، عرفان ، اخلاقی  و تربیتی است که از بایسته های جامعه بشری به شمار می روند. ادبیات بعد از مشروطه که در این عرصه بزرگانی چون بهار، نسیم شمال و... به انتقال و تثبیت این مفهوم در دوران زندگی ادبی و سیاسی خود موثر بودند.

1. از یافته های این تحقیق لزوم توجه حاکمان و دولتمردان به مردم و سپردن کار به افراد کاردان و شایسته است . ارتباط با دولتمردان با مردم علاوه بر بسط و گسترش عدالت ، زمینه ساز رشد و تعالی جامعه خواهد بود. این ارتباط شامل ارتباط مردم با مردم ، مردم با دولت و دولت با مردم است.
2. این تحقیق ثابت می کند که بی توجهی به عدالت و عدم حاکمیت شایسته سالاری ، موجب ایجاد فاصله طبقاتی و فراز مغزها می شود .
3.   از یافته های این تحقیق لزوم توجه به آزادی است و بدون آن تحقق حقوق شهروندی امری ناممکن خواهد بود ولی این آزادی باید مشروط باشد یعنی موجب آزار دیگران نگردد و به نوعی آزادی بخشی از جامعه،  آزادی دیگران را سلب نکند.

نویسنده : علی فقیه اجارودی

منابع :

1. بهار محمد تقی (1387) دیوان انتشارات نگاه ،تهران
2. مولوی ، جلال الدین (1373) مثنوی معنوی ،مصحح توفیق سبحانی  سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی ،تهران
3. جامی ، عبدالرحمن ، (1366) بهارستان ،تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی ، انتشارت اطلاعات ، تهران
4. دهخدا، علی اکبر ، (1381) دیوان، به کوشش سیاقی ، انتشارات مزدک ، تهران
5. روحانی ، حسن ، (1395) بیانیه رئیس جمهوری اسلامی ایران ، منشور حقوق شهروندی
6. سازکارنژاد ، جلیل ،(1381) ،حافظ پژوهشی،  چاپ اول،  انتشارات مرکز حافظ شناسی  ، تهران  
7. سعدی ، مصلح الدین ،(1385) کلیات ، تصحیح محمد فروغی ، انتشارات هرمس ، تهران
8.  سنایی ، مجدود (1962 م )، مکاتیب ، ، انتشارات دانشگاه علیگر؛  هند
9.  عنصرالمعالی ، کیکاوس ،(1345) ؛قابوسنامه ،  تصحیح دکتر امین عبدالمجید انتشارات  کتابفروشی ابن سینا ، تهران

۱۰. فرخی یزدی ،،(1363)، دیوان ، به قلم حسین مکی ، چاپ هفتم ، انتشارت امیرکبیر ، تهران

۱۱. طبرسی، علی بن حسن (1385ق )، مشکات الانوار فی غرر الاخبار، المکتبه الحیدریه نجف 1385 ق

۱۲. غزالی، محمد (1383)، کیمیای سعادت ،مصحح  حسین خدیو جم ، انتشارات علمی فرهنگی،  تهران

۱۳.نظام الملک، (1347) ، سیرالملوک ، چاپ دوم ، انتشارات بنگاه ،تهران

۱۴.کاتوزیان، ناصر، (1377)،مقدمه علم حقوق، چاپ اول،شرکت سهامی انتشار، تهران

۱۵.  منشی ، نصرالله ،(1389)کلیله و دمنه، تصحیح فرامرز ندایی  و رحیم ظریف آبکنار، چاپ چهارم، انتشارات اروند سما ،تهران