به گزارش خبرگزاری حوزه، «آئین کشورداری از دیدگاه امام علی علیه السلام» کتابی است به قلم مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی (ره) که حوزه نیوز در شماره های مختلف، مباحث خواندنی این کتاب را تقدیم نگاه شما علاقه‌مندان خواهد کرد.
* یاد آخرت، راه جلوگیری از هواهای نفسانی
می دانیم که جهان آخرت، جهان بهره برداری از تلاش های دنیا و روزگار تجلّی خصلت ها و رفتارهای آدمی است.
اگر حاکمی در مسند حکومت [و هر نوع انسانی در تلاش های فردی اجتماعی اش] بداند [و در این اندیشه باشد] که هرگونه انحراف در اشباع غرایز و تمایلات و هرگونه زیاده روی و طغیان، باعث اسارت ها و سقوط ها و فسادها می شود و این اعمال در آخرت جز رنج و تباهی و دوزخ در پی نخواهد داشت، کوشش خواهد نمود تا هواهای نفسانی اش را به اعتدال کشاند و در مسیر قرآن و اسلام حرکت نماید:
وَ إِیَّاکَ وَ الاِْسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ فِیهِ أُسْوَةٌ وَ التَّغَابِیَ عَمَّا تُعْنَی بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُیُونِ فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْکَ لِغَیْرِکَ وَ عَمَّا قَلِیل تَنْکَشِفُ عَنْکَ أَغْطِیَةُ الاُْمُورِ وَ یُنْتَصَفُ مِنْکَ لِلْمَظْلُومِ.
امْلِکْ حَمِیَّةَ أَنْفِکَ وَ سَوْرَةَ حَدِّکَ وَ سَطْوَةَ یَدِکَ وَ غَرْبَ لِسَانِکَ وَ احْتَرِسْ مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِکَفِّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِیرِ السَّطْوَةِ حَتَّی یَسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الاِْخْتِیَارَ وَ لَنْ تَحْکُمَ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی تُکْثِرَ هُمُومَکَ بِذِکْرِ الْمَعَادِ إِلَی رَبِّکَ.
مبادا چیزی را که همه مردم به طور مساوی در آن سهم دارند، بیشتر از دیگران به خودت اختصاص دهی. در آنچه برای مردم آشکار است، خود را به غفلت و نادانی نزن؛ برای این که آن چیز از تو گرفته و به دیگری داده می شود و به زودی پرده بالا می رود و تو به نفع مظلومان محکوم خواهی شد.
جلوی خشم و تندی و دستیازی و زبان درازی خود را بگیر و از دشنام دادن و هرزه گفتن پرهیز کن و خاموش باش تا این که غضبت فرونشیند و اختیارت به دست آید و بینشت حقیقت را ببیند هنگامی به خود می آیی که به یاد بازگشت به سوی پروردگارت افتاده و بر اندوه و نگرانی ات بیفزایی.
در جمع بندی جملات بالا، به مطالبی از این دست پی خواهیم برد:
۱. خودکامگی
خودکامگی بیش از افراد معمولی به سراغ حاکم می آید و با توجه به امکاناتی که او در اختیار دارد، هیچ نیرویی جز نیروی تقوا مانع خودکامگی اش نخواهد شد. پس حاکم بیش از دیگران به نیرومندی و تقویت بنیه تقوایی نیازمند است.
۲. ضرورت تقسیم بالسّویه اموال و امکانات عمومی
آنچه از آنِ همه مردم است بایستی بالسّویه بین مردم تقسیم گردد و حاکم نمی تواند اموال عمومی را به خود و یا به عده ای خاص اختصاص دهد؛ در صورتی که از حاکم چنین حرکتی سر بزند، این عمل ظلم است و روزی در دادگاهی که به حاکمیت مظلومان بر پا خواهد گردید، ظالم محکوم شده و به سزای ظلمش خواهد رسید.
۳. ضرورت احترام به افکار عمومی
احترام به افکار عمومی از وظایف خاص حاکم مردم است. اگر خلاف کاری ها، کج روی ها، فسادهای اخلاقی و فسادهای اداری که در انظار مردم قرار دارد با بی اعتنایی همچنان ادامه داشته باشد و حاکم بدون توجه به افکار عمومی، خود را به غفلت و تجاهل بزند و با این بهانه به اصلاح جامعه اقدام نکند، عاقبتی شوم و پی آمدی دردناک خواهد داشت.
۴. پرهیز از خشم و ضرورت رعایت اصول اخلاقی
از آن جا که مردم نسبت به حاکم احساس نیاز کرده و چاره دردشان را در وجود حاکم جستجو می کنند، تحمّل ناهنجاری هایی از قبیل خشم و غضب و بی اعتنایی و ... را از حاکم ندارند و از بروز کوچک ترین حرکت ناهنجار به دردی سوزناک دچار خواهند شد. از این رو لازم است مسؤولان با برخورد انسانی و اسلامی احساسات مردم را جریحه دار نکنند و باعث رمیدن و رنجش آنان نشوند.
عبرت پذیری و حرکت بر اساس قرآن و سنّت
در فصل «جایگاه قرآن و سنّت در جامعه اسلامی» گفته شد که قرآن و سنّت منبع تمام مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... محسوب می شوند و حرکت حاکم اسلامی بایستی بر اساس آن دو انجام شود و تخلّف از حکم قرآن و سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از او پذیرفته نیست و با ظهور یافتن و عملی شدن چنین حرکتی حاکم، خود به خود معزول خواهد شد.
علی (علیه السلام) در کلمات آتی ضمن این که قرآن و سنت رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) را ملاک حرکت برای مالک معرفی می کند، عبرت گیری از تاریخ و حوادث گذشته را برای حاکم ضروری و لازم می شناسد. روی این حساب می فرماید:
وَ الْوَاجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تَتَذَکَّرَ مَا مَضَی لِمَنْ تَقَدَّمَکَ مِنْ حُکُومَة عَادِلَة أَوْ سُنَّة فَاضِلَة أَوْ أَثَر عَنْ نَبِیِّنَا (صلی الله علیه وآله) أَوْ فَرِیضَة فِی کِتَابِ اللَّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا.
وظیفه داری که حکومت های عدالت گستر و یا سنت های فضیلت مند و یا فریضه هایی که در قرآن مجید آمده و یا روش هایی که از پیغمبر اسلام (صلی الله علیه وآله) در کتاب ها نوشته شده را به یاد داشته باشی و آنچه که ما عمل کرده ایم و تو آنها را دیده ای، پیروی کن.
وظیفه رهبری در تعیین شرح وظایف
شرح وظایف و به تعبیر روز، دستورالعمل اجرایی برای مسؤولین حکومتی از وظایف خاص رهبر اسلامی است. رهبر تکلیف دارد وظایف مسؤولین رده بالای حکومتی ـ از جمله استانداران ـ را مشخّصاً تعیین و ابلاغ نماید. اگر به این وظیفه عمل نکند حجت کار نکردن را بر مسؤولین تمام نکرده است و چنانچه به این وظیفه خطیر عمل نماید، حجت را تمام کرده و به تمام عذرها خطّ بطلان کشیده است. در راستای همین اصل، علی (علیه السلام) به مالک می فرماید:
وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِکَ فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ فِی عَهْدِی هَذَا وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِی عَلَیْکَ، لِکَیْلا تَکُونَ لَکَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِکَ إِلَی هَوَاهَا، [فَلَنْ یَعْصِمَ مِنَ السُّوءِ وَلا یُوفِّقُ لِلْخَیْرِ إلاّ اللهُ تَعالی].
کوشش کن از آنچه که در این فرمان برایت تنظیم کرده ام متابعت کنی و دستوراتم را عمل نمایی. [ای مالک]، من با تو پیمانم را به وسیله این فرمان محکم نمودم و حجت را بر تو تمام کردم تا اگر نفست سرکشی کند و پی هوی و هوس رود، بهانه ای نداشته باشی؛ هرچند که انسان را از بدی محفوظ نخواهد داشت و او را توفیق به نیکی نخواهد داد جز خدای متعال.
مواظبت برای اقامه نماز و زکات و نیک رفتاری با مستخدمین
[وَقَدْ کانَ فِیما عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه وآله) فِی وَصایاهُ تَحْضیضٌ عَلَی الصَّلاةِ والزَّکاةِ وَما مَلَکَتْهُ أیْمانَکُمْ، فَبِذالِکَ أَخْتِمُ لَکَ بِما عَهِدْتُ، وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِیّ الْعَظِیمِ].
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) همواره به من امر فرمود که در نماز و زکات شما و نیک رفتاری با غلامانتان، سخت مراقب و مواظب باشم.
شهادت، پایان راه
یکی از نعمت های خاص الهی برای انسان مؤمن، شهادت در راه خدا و در جهت استقرار و حاکمیت احکام الله است. رسیدن به شهادت پایان راه و اوج اعتلای انسان محسوب می شود. از این رو علی (علیه السلام) ضمن آرزوی شهادت برای خود و مالک، فرماندارش را با نتیجه و آثار توان مند دعا نیز آشنا می سازد.
اکنون که در پایان این نوشتار قرار گرفته ایم، دعای آن حضرت را با هم می خوانیم:
وَ أَنَا أَسْأَلُ اللَّهَ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ، وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَی إِعْطَاءِ کُلِّ رَغْبَة، أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاکَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الاِْقَامَةِ عَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَی خَلْقِهِ، مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ، وَ جَمِیلِ الاَْثَرِ فِی الْبِلادِ، وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ، وَ تَضْعِیفِ الْکَرَامَةِ، وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعَادَةِ، وَ الشَّهَادَةِ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.
وَ السَّلامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ ـ صَلَّی اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ـ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ، وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً، وَ السَّلامُ.
من از خداوند بزرگ می خواهم که با رحمت بی پایان و قدرت عظیمش [که در عطا و احسان آنچه پسندد به انجامش قادر و تواناست] من و تو را به آنچه رضا و خشنودی اش در آن است، وادارد. عذر بجا و آشکار ما را در برابر خود و خلقش بپذیرد و با نیک نامی در میان بندگان و خوش نامی و اثر نیک در شهرها و دیارها، و تمامی نعمت و فزونی عزّت و بی پایانی سعادت آفرین و شهادت آمیز، عمرمان را به پایان رساند که ما از اوییم و به سوی او باز خواهیم گشت.
درود بر رسول خدا و بر آل او باد که همگی پاک و منزّه اند.
آمین یا ربّ العالمین
