به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «آداب معاشرت» به قلم آقایان «سید محمد مقدس نیا» و «محمد مهدی محمدی» به ابعاد مختلف معاشرت در موضوعات گوناگون پرداخته است که در شماره های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.
اهمیت و ارزش عیادت
در مـکـتب انسان ساز اسلام، عیادت مریض و دیدار او از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار است؛ چراکـه ایـن رفـتـار نـیـک اخـلاقـی مـورد رضـایـت خـداوند بوده، نقش بسزایی را در تحکیم روابط انسانی و صمیمیت و اخوت ایفا می کند.
بـه هـمـیـن دلیـل، رسـول خـدا صـلی الله عـلیـه وآله در تـفـسـیر آیه (فَاِذا قُضِیَتِ الصَّلوةُ فـَانـْتـَشـِرُوا فـِی الاَْرْضِ) (۳۳۹) عـیـادت مـریض را در کنار دیگر رفتارهای ارزشمند اخلاقی ذکر کرده، می فرماید:
(مـنـظـور آیه [از پراکنده شدن در زمین] طلب کارهای دنیوی نیست، بلکه منظور عیادت مریض، تشییع جنازه و دیدار برادر دینی در راه خداست). (۳۴۰)
امـیـر مـؤمـنـان صـلوات الله عـلیـه، اهـمـیـت عـیـادت مـریـض را نـسـبـت بـه دیـگـر اعمال نیک یادآور شده، می فرماید:
(مِنْ أحْسَنِ الْحَسَناتِ عِیادَةُ الْمَریضِ) (۳۴۱)
از جمله نیکوترین اعمال انسان، عیادت مریض است.
امـام صـادق عـلیـه السـلام نـیـز جـایـگـاه آن را در پـیـشـگـاه خـدای متعال، چنین بازگو می کند:
(روز قـیـامـت بـنـده مـؤمـنـی بـه سـوی خـدای تـعـالی نـدا سـر مـی دهـد و حـسـابـش بـه شـکـل آسـانـی انجام می پذیرد. آنگاه خداوند خطاب به او می فرماید: ای مؤمن، چه چیز تو را مانع شد هنگامی که مریض بودم به عیادتم نیایی؟ او می گوید: تو پروردگار من هستی و من بـنده تو هستم، تو زنده و پایداری و درد و ناراحتی به تو اصابت نمی کند، خدای عزّوجلّ می فرماید: کسی که مؤمنی را عیادت کند، مرا عیادت کرده است، سپس می فرماید: آیا فلانی پسر فـلانی را می شناسی؟ می گوید: بلی، خداوند می فرماید: چه چیز تو را مانع شد که او را در هـنـگام بیماری اش عیادت نکنی؟ همانا اگر او را عیادت می کردی مرا عیادت کرده بودی و مرا نـزد وی مـی یـافـتـی، آنـگـاه اگـر از مـن درخواست برآوردن حاجتی را داشتی، برایت برآورده ساخته، آن را ردّ نمی کردم). (۳۴۲)
وظایف عیادت کننده
کـسـی کـه بـه عـیـادت مریض می رود، می تواند به گفتار و رفتارش تأثیر بسزایی را در بـهـبودی و سلامتی او داشته باشد. از این رو، برخی از وظایف عیادت کننده را به اختصار بیان می کنیم:
دلجویی
نـشـسـتـن در کـنـار مـریـض، پـرسیدن حال او و اینکه شب و روز را چگونه گذرانده، همدلی با مریض و دلجویی از او بوده، موجب آرامش خاطر و تسکین دردش خواهد شد.
رسـول خـدا صـلی الله عـلیـه و آله رفـتـاری را کـه حـاکی از دلجویی و محبت به مریض است، مشخص کرده، می فرماید:
(تـَمـامُ عـِیادَةِ الْمَریضِ اَنْ یَضَعَ أحَدُکُمْ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ یَسْألَهُ کَیْفَ أنْتَ؟ کَیْفَ أصْبَحْتَ؟ وَ کَیْفَ أمْسَیْتَ؟) (۳۴۳)
کـمـال عـیـادت مـریـض در آن اسـت کـه دسـت خود را بر [سر یا پیشانی] او قرار داده، حالش را بپرسی و اینکه شب را چگونه تا صبح و صبح را چگونه تا شب گذرانده است.
همدردی
هـمـراهـی و هـمـدری بـا مسلمانی که بیماری و درد و رنج وجودش را فرا گرفته، از وظایف مهم عـیـادت کننده، بلکه جامعه اسلامی است؛ زیرا اسلام، جامعه را چون پیکر واحدی می پندارد که در یـک مـسـیـر (بـه سـوی خـدا) در حـرکـت و تـکـاپـوسـت تـا آنـجـا که اگر عضوی از آن، دچار مـشـکـل و نـاراحـتـی شـود، دیـگـر اعضا به یاری اش شتافته، با رسیدگی، محبت و کمک خود، درمانش می کنند.
پـیـامـبـر اکرم صلی الله علیه و آله، ضمن اشاره به جامعه اسلامی و تشبیه آن به یک پیکر، همدردی با مریض را مورد تأکید قرار داده است :
(إنَّمـَا الْمُؤْمِنُونَ فی تَراحُمِهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ بِمَنْزِلَةِ الْجَسَدِ الْواحِدِ، اِذَا اشْتَکی مِنْهُ عُضْوٌ واحِدٌ تَداعی لَهُ سائِرُ الْجَسَدِ بِالْحُمّی وَالسَّهَرِ) (۳۴۴)
هـمـانـا مـؤ منان در مهربانی و عطوفتشان به یکدیگر همانند یک پیکرند که وقتی عضوی از آن به درد آید، سایر اعضا را به همدردی در تب و بیداری شب فرا می خواند.
سعدی نیز با توجه به مضمون این حدیث، شعر زیبا و معروفش را سروده است :
بنی آدم اعضای یکدیگرند /// که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار /// دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی /// نشاید که نامت نهند آدمی
هدیّه
از جـمـله چـیـزهـایـی کـه نـشـانـه مـحـبـت و تـوجـه خـاص بـه طـرف مـقـابـل مـی بـاشد، هدیه است. عیادت کننده با هدیّه خود ـ اگر چه ناچیز باشد ـ صفا و صمیمیت قلبی اش را به بیمار نشان داده، او را که در یک حالت افسردگی، نگرانی و رنج قرار داده، خوشحال خواهد کرد.
امام صادق علیه السلام در ضمن صحبت خود با یارانش که قصد عیادت مریضی را داشتند؛ اهمیت هدیه و تأثیر آن را بازگو می کند:
(یکی از یاران امام می گوید: ما به عیادت یکی از دوستان ایشان که مریض بود، می رفتیم در بـیـن راه آن حضرت با ما برخورد کرد و فرمود: کجا می روید؟ گفتیم : به عیادت فلانی می رویـم، فـرمـود: بـایستید، چون ایستادیم، فرمود: آیا قدری سیب، گلابی، بالنگ یا اندکی عطر و عود به همراه دارید؟ گفتیم : چیزی از اینها را با خود نداریم، فرمود: آیا نمی دانید که مریض به خاطر آنچه که برایش می آورند، خوشحال می شود.)(۳۴۵)
دعـا
از دیدگاه اسلام، استفاده از دوا و دکتر برای بهبودی بیمار، کاری مقدماتی و به عنوان ابزار و وسیله است و در حقیقت، سلامتی واقعی و شفای کامل به دست خداست. از این رو، همانطور که در هـیـچ حـالی نـبـایـد خـدا را فـرامـوش کـرد، در مرض و بیماری نیز باید به یاد او بود و از او اسـتـمداد جست و چه دعایی بهتر و مؤثرتر از دعای عیادت کنندگانی که برای رضای خدا به دیدار بیمار می روند.
امـام کـاظم علیه السلام با توجه به تأثیر دعای عیادت کننده از بیمار می خواهد که اجازه دهد تا مردم به دیدارش آمده، جهت شفا و سلامتی اش دعا کنند:
(إذا مـَرِضَ أحـَدُکـُمْ فـَلْیـَاءْذَنْ لِلنـّاسِ یـَدْخـُلُونَ عـَلَیـْهِ، فـَاِنَّهُ لَیـْسَ مـِنْ أحـَدٍ اِلاّ وَ لَهُ دَعـْوَةٌ مُسْتَجابَةٌ) (۳۴۶)
هـر زمـان کـه یـکی از شما بیمار شد، به مردم اجازه دهد تا به دیدارش بیایند؛ زیرا کسی (از عیادت کنندگان) نیست مگر آنکه دعای اجابت شده ای (برای بیمار) در پیشگاه خدا دارد.
امام صادق علیه السلام نیز به کیفیت دعا اشاره کرده، می فرماید:
(دسـت خـود را بـر سـر بـیـمـار نـهـاده، می گویی : (بِسْمِ اللّهِ، وَ مِنَ اللّهِ، وَ اِلَی اللّهِ، وَ ما شـأاللّهُ، وَ لا حـَوْلَ وَ لا قـُوَّةَ اِلاّ بـِاللّهِ)... آنـگـاه آیة الکرسی و سوره های حمد، فلق، ناس، تـوحـیـد و ده آیـه از اوّل سـوره یـس را قـرائت مـی کـنـی و پس از آن می گویی : (اَللّهُمَّ اشْفِهِ بـِشـِفـائِکَ وَ داوِهِ بـِدَوائِکَ وَ عـافـِهِ مـِنْ بـَلائِکَ) آنـگـاه بـه حـق مـحـمـد و آل مـحـمـد صـلوات الله عـلیـه و عـلیـهـم أجـمـعـیـن اسـتـجـابـت دعـا را از خـدای متعال درخواست می کنی). (۳۴۷)
اطعام مریض
مرض و بیماری از سویی سبب ضعف و ناتوانی فرد در انجام کارهای شخصی اش می شود و از سـوی دیـگـر دسـت او را از فـعـالیـت و امـرار معاش کوتاه می کند، در چنین وضعیتی غذا دادن به بـیـمـار و خـودداری از خـوردن چـیـزی نـزد او از جـمـله وظایف و رفتارهای پسندیده ای است که در پیشگاه خدای تعالی پاداش بسیار بزرگی دارد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:
(مَنْ أطْعَمَ مَریضاً شَهْوَتَهُ، أطْعَمَهُ اللّهُ مِنْ ثِمارِ الجَنَّةِ) (۳۴۸)
هـر کـس، بـیـماری را طبق خواسته اش اطعام کند، خداوند با میوه های بهشت او را پذیرایی خواهد کرد.
امـام عـلی علیه السلام ضمن تأکید بر خودداری از خوردن در نزد مریض، سخن پیامبر صلی الله علیه و آله در این زمینه را بازگو می کند:
(نـَهـی رَسـُولُ اللّهِ(ص) أنْ یـَأکـُلَ الْعـائِدُ عـِنـْدَ الْعـَلیـلِ، فـَیـُحـْبـِطُ اللّهُ أجـْرَ عِیادَتِهِ) (۳۴۹)
رسـول خـدا(ص)، عـیـادت کـنـنـده را از خـوردن چیزی (به ویژه اگر برای مریض ضرر داشته باشد) در نزد مریض نهی فرمود؛ زیرا این کار موجب از میان رفتن پاداش عیادتش می شود.
رعایت زمان عیادت
اسـتـراحـت و آرامـش از جـمـله نـیـازهای اساسی و اوّلیه یک مریض بوده، در بهبودی اش تأثیر قـابـل تـوجـه و شـایـانـی دارد. از ایـن رو، عـیـادت کـنـنـده بـایـد زمـان دیـدار را بـه حداقل کاهش دهد تا محیط برای استراحت مریض، آماده شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با اشاره به سنگینی و سبکی بیماری، زمان عیادت را مشخص کرده است:
(أغِبُّوا فِی الْعِیادَةِ وَ أرْبَعُوا) (۳۵۰)
یک روز در میان (در صورتی که بیماری سخت و سنگین باشد) یا هر سه روز یک بار، مریض را عیادت کنید.
امـیـر مـؤمـنـان صـلوات الله عـلیه نیز بیشترین پاداش را برای کسی می داند که زمان عیادتش محدود و کم باشد، مگر آنکه خود مریض از او درخواست ماندن کند:
(إنَّ مـِنْ أعـْظـَمِ الْعـُوّادِ أجْراً عِنْدَاللّهِ لَمَنْ اِذا عادَ أخاهُ خَفَّفَ الْجُلُوسَ إلاّ أنْ یَکُونَ الْمَریضُ یُحِبُّ ذلِکَ وَ یُریدُهُ وَ یَسْألُهُ ذلِکَ) (۳۵۱)
هـمـانـا پـاداش عـیـادت کـنـنـده ای در پیشگاه خدا بیشتر است که هنگام عیادت از برادر دینی اش، انـدکـی نزد او بنشیند، مگر آنکه خود بیمار آن را دوست داشته، از او بخواهد (که زمان بیشتری را در کنارش باشد).
آثار عیادت
عـیـادت مـریـض و دلجویی از او به عنوان یک رفتار پسندیده اخلاقی و اجتماعی که با عواطف و احـسـاسات درونی و فطری انسان نیز هماهنگ است، آثار و برکات دنیوی و اخروی فراوانی را در پی دارد؛ زیرا از سویی موجب می شود که روحیه بیمار تقویت شده، از بار سنگین بیماری که جسم و جانش را فرا گرفته، کاسته شود و زودتر سلامتی از دست رفته را بازیابد و از سـوی دیـگـر دلهـای افـراد جـامـعـه را بـه هـم نـزدیـکتر کرده، برادری و همدلی را در بینشان افزایش می دهد، تا آنجا که هم فرد و هم جامعه به واسطه این رفتار الهی و انسانی مورد لطف و رحمت پروردگار قرار می گیرند.
رسـول خـدا صـلی الله عـلیـه وآله بـا تـاءکـیـد بـر عیادت مریض، پاداش آن در پیشگاه خدای متعال را یادآور می شود:
(مـَنْ عـادَ مـَریـضـاً فَجَلَسَ عِنْدَهُ ساعَةً، أجْرَی اللّهُ عَمَلَ ألْفِ سَنَةٍ لا یَعْصَی اللّهَ فیها طَرْفَةَ عَیْنٍ) (۳۵۲)
کـسـی کـه بـیـمـاری را عـیـادت کـرده، سـاعـتـی نـزد او بـنـشـیـنـد، خـداونـد پـاداش عمل هزار سال را که لحظه ای در آن معصیت نکرده باشد، به او ارزانی می دارد.
امـام صـادق علیه السلام، غوطه ور شدن عیادت کننده در رحمت الهی و استغفار فرشتگان برای او را، از آثار عیادت می داند:
(أیُّمـا مـُؤْمـِنٍ عـادَ أخـاهُ فی مَرَضِهِ فَاِنْ کانَ حینَ یُصْبِحُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ ألْفَ مَلَکٍ فَاِذا قَعَدَ عـِنـْدَهُ غـَمـَرَتـْهُ الرَّحـْمـَةُ وَاسـْتـَغـْفـَرُوا لَهُ حَتّی یُمْسِیَ وَ اِنْ کانَ مَساءاً کانَ لَهُ مِثْلُ ذلِکَ حَتّی یُصْبِحَ) (۳۵۳)
هـر مـؤمـنـی کـه بـرادر دیـنی اش را در هنگام بیماری، عیادت کند، اگر صبح باشد؛ هفتاد هزار فـرشـته او را همراهی می کنند و هنگامی که کنار بیمار بنشیند، رحمت الهی او را فرا گرفته، تـمـامی آن فرشتگان تا شب برایش طلب آمرزش می کنند و اگر شب باشد همین پاداش (رحمت و استغفار) تا صبح، ادامه خواهد داشت.
در جـای دیـگر با اشاره به الهی کردن عیادت، دعای مریض برای عیادت کننده را، اثر بخش و اجابت شده قلمداد می کند:
(مـَنْ عـادَ مـَریـضـاً فـِی اللّهِ، لَمْ یـَسـْألِ الْمـَریـضُ لِلْعـائِدِ شـَیـْئاً اِلا اسـْتـَجـابَ اللّهـُ لَهُ) (۳۵۴)
کـسـی کـه بـرای رضـای خـدا، بیماری را عیادت کند، هر چیزی را بیمار برای او درخواست کند، خداوند برآورده خواهد کرد.
امـام خـمـیـنـی قـدس سـرّه نـیـز عـیـادت بـیـمـار و مـحـبـت بـه او را از جـمـله عوامل مؤ ثر در بهبودی زودتر بیمار دانسته است :
(شـمـا بـا ایـن مریضها، با این بیمارها، هر چه محبت بکنید، ... این در روحیه بیمار مؤ ثر است و بر خوب شدن، سرعت خوب شدن بیماران نیز مؤ ثر است.)(۳۵۵)
پی نوشت ها:
۳۳۹- جمعه (۶۲)، آیه ۱۰ .
۳۴۰- مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۲۸۸ .
۳۴۱- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۷۷ .
۳۴۲- محجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۱۰ و ۴۱۱ .
۳۴۳- مکارم الاخلاق، ص ۳۵۹ و ۳۶۰، بیروت.
۳۴۴- سفینة البحار، ج ۱، ص ۵۶، انتشارات اُسوه.
۳۴۵- محجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۱۱ .
۳۴۶- فروع کافی، ج ۳، ص ۱۱۷ .
۳۴۷- بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۱۶ .
۳۴۸- مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۹۳ .
۳۴۹- بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۲۲۸ .
۳۵۰- محجّة البیضاء، ج ۳، ص ۴۱۰ .
۳۵۱- فروع کافی، ج ۳، ص ۱۱۸، ۱۱۹ .
۳۵۲- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۷۹ .
۳۵۳- مکارم الاخلاق، ص ۳۶۱ .
۳۵۴- محجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۱۱ .
۳۵۵- صحیفه نور، ج ۱۴، ص ۲۶۷ .
