به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
* امانت داری
(امـانت) به معنی ودیعه، گرو و رهن، راستی و درستی و (امانت داری) به معنی درستی، امین بودن و دینداری آمده است. ۲۰
از نـظـر عـقل و منطق، راستی و درستی و پس دادن به موقع امانت کاری ارزشمند و لازمه انسانیت است که فطرت پاک انسان ها پایبندی به آن را طالب و از خیانت در امانت، سخت منزجر است.
در فـرهـنـگ اسـلام نـیـز (امانتداری) جزو اصول و پایه های اخلاقی شمرده شده و بگونه ای شگفت مورد تأکید قرار گرفته است.
قرآن مجید می فرماید:
(فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیَؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ اَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ) ۲۱
اگـر کـسی از شما دیگری را امین دانست، آن کسی که امین شمرده شده باید امانت وی را باز پس دهد و باید از خداوند که پروردگار اوست پروا کند.
(اِنَّ اللّهَ یَأمُرُکُمْ اَنْ تُؤَدّوُا الاَْماناتِ اِلی اَهْلِها) ۲۲
خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بازگردانید.
خـداونـد در آیـه اوّل از فـرد مـسـلمان و در آیه دوم از عموم مسلمانان می خواهد که امین باشند و در امانت، خیانت نورزند و ودیعه را، هر چه باشد، به صاحبش برگردانند.
امیرمؤ منان (ع) نیز، امانتداری را مهمترین ویژگی مسلمان دانسته و فرموده است :
(رَأسُ الاِْسْلامِ الاَْمانَةُ) ۲۳
امانتداری در رأس دستورات ـ یا برنامه های ـ اسلام است.
در سخنی دیگر، ادای امانت را در راستای تکمیل دین دانسته و فرموده است :
(مَنْ عَمِلَ بِالاَْمانَةِ فَقَدْ اَکْمَلَ الدِّیانَةَ) ۲۴
هر کس امانتداری کند، دینداری را کامل کرده است.
نـظـر بـه ایـن کـه قـبول یا ردّ امانت تا قبل از تحویل گرفتن آن، در اختیار انسان است، باید ابـتـدا قـدری دربـاره آن بـیـنـدیـشـد و اگـر تـوان ادای آن را در خـود نـمـی یـابـد، از اوّل آن را نـپـذیـرد و در جـایـگـاه شـریـف امـانـتـداری وارد نـشـود کـه بـعـهـدهـا بـه سـبـب سـهـل انـگـاری یـا نـاتـوانـی و بـی ارادگـی بـه ایـن اصل مهم اخلاقی پشت پا نزند.
انواع امانت
امـانـت هـایـی کـه در اخـتـیـار انـسـان قـرار می گیرد، ممکن است از سوی خدا، پیامبر و امام یا مردم باشد. پس امانت بر سه نوع است :
الف ـ امانت الهی
قرآن مجید بر عرضه امانت خدا به انسان، تصریح دارد:
(اِنـّا عـَرَضـْنَا الاَْمانَةَ عَلَی السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ الْجِبالِ فَاَبَیْنَ اَنْ یَحْمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الاِْنْسانَ اِنَّهُ کانَ ظَلوُماً جَهوُلاً) ۲۵
مـا امـانـت را بـر آسـمـان هـا و زمـیـن و کـوه هـا عـرضـه داشـتـیـم، از تـحـمـل آن سـربـاز زدنـد و از آن ترسیدند ولی انسان آن را برداشت راستی او ستمکاری نادان بود.
مرحوم علامه طباطبایی فرموده است : (مراد از امانت در این آیه، ولایت الهی است.)۲۶
برخی مفسران عقیده دارند که (امانت الهی) شامل تمامی تکالیف الهی، اعضأ و جوارح، قوای بشری و هر نعمت و مالی که از سوی خدا نصیبش گشته، می شود. ۲۷
معنای دیگر این سخن آن است که تمام نعمت های تشریعی و تکوینی، امانت های الهی محسوب می شوند که انسان به عنوان امین، آنها را در اختیار گرفته است.
ب ـ امانت پیامبر(ص)
رسول خدا(ص) نیز به عنوان رهبر اسلام امانت هایی را به امّت سپرده است. ازجمله خود، بارها فرمود:
(اِنـّی تـارِکٌ فـیـکـُمُ الثَّقـَلَیـْنِ: کـِتـابَ اللّهِ وَ عـِتـْرَتـی وَ لَنْ یـَفـْتـَرِقـا حـَتـّی یـَرِدا عَلَیَّالْحَوْضَ) ۲۸
همانا من دو چیز گرانبها در میان شما (به امانت) می گذارم : کتاب خدا و خاندانم و این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا آنکه کنار حوض (کوثر) نزد من آیند.
ایـن دو گنجینه گرانبها، ودیعه پیامبرند که مسلمانان وظیفه دارند از آنها به شایستگی مراقبت کـنـنـد. هـمین طور سنت و سخنان حکمت آمیز آن حضرت و بالتبع امامان نیز باید مورد دقت و حفاظت قـرار گـیـرد و بـا جـدّیـت و صـداقـت بـه نـسـل بـعـد تـحـویـل گـردد و هـر گـونـه مـمـاشات و سـهل انگاری در صیانت از اسلام ناب محمدی از جانب هر شخص و گروهی، خیانت آشکار و جبران ناپذیری است که لعنت خدا و فرشتگان را در پی خواهد داشت.
ج ـ امانت مردم
امـانـتـگـذاری و امـانـتداری، از لوازم زندگی اجتماعی است که همواره در میان جوامع بشری رواج داشـتـه و بـه تناسب افراد و موقعیت ها، تنوع و دگرگونی یافته است. امانت گاهی یک مطلب علمی، راز نظامی، فرمول صنعتی و گاهی سخنی یا چیزی نفیس و گرانبها و... بوده است.
تنوّع در امانتداری
هر امانتی، امانتداریِ مناسب خود را می طلبد به این بیان که حفاظت و نگهداری امانت الهی آن است کـه ولایـت الهی را در مسیر خود قرار دهد. بطور مثال وفاداری و پیروی فکری و عملی خویش را نـسـبـت بـه رهـبـری الهـی ابـراز دارد و از پیروی دیگران که خیانت محسوب می شود بپرهیزد و رهـبـران الهـی نیز نسبت به مقام ولایت امین هستند، چنان که حضرت صادق (ع) در تفسیر آیه (اِنَّ اللّهَ یَأمُرُکُمْ اَنْ تُؤَدّوُا الاَْماناتِ اِلی اَهْلِها) ۲۹ فرمود:
(اَمَرَ اللّهُ الاِْمامَ الاَوَّلَ اَنْ یَدْفَعَ اِلَی الاِْمامِ الَّذی بَعْدَهُ کُلَّ شَیْءٍ عِنْدَهُ) ۳۰
خـداونـد بـه امـامِ نـخـسـت، فـرمـان داده اسـت که هر چه (از ودایع امامت) نزد اوست به امام بعدی تحویل دهد.
امانتداری نسبت به جوارح و اعضا نیز به این است که آنها را در اطاعت و عبادت خدا به کار گیرد و نـعـمـت هـای الهـی را در معصیت و نافرمانی او صرف نکند، هنگام انجام دستورات خدا و پرداخت حـقـوق واجـب او مـتـوجـه بـاشـد کـه در حـال ردّ امـانـت اسـت و آن را تـمـام و کـامـل بـپـردازد، چـنـان کـه در حـالات امـیـرمـؤ مـنـان (ع) نقل شده که هنگام نماز، سخت پریشان و مضطرب می شد و رنگش تغییر می کرد، می پرسیدند، ای امـیـرمـؤمـنـان چه شده است؟ می فرمود: (وقت نماز رسیده؛ وقت ادای امانتی که خدا آن را بر آسمان ها و زمین عرضه کرد و آنها ترسیدند (که آن را بپذیرند).۳۱
امـانـتداری نسبت به قرآن، قرائت، احترام گزاردن و به کار بستن آن است و در مورد سنت نبوی نـیـز بـه کـار بـسـتـن سـخـنـان آن بـزرگـوار و اطـاعـت از اوامـر و نـواهـی آن رسول بزرگ الهی، طرز صحیح ادای امانت است.
قرآن مجید خبر می دهد که روز قیامت، رسول اکرم (ص) ازامّت خود نزد خدا چنین گله می کند:
(وَ قالَ الرَّسوُلُ یا رَبِّ اِنَّ قَوْمِی اتَّخَذوُا هذَا الْقُرآنَ مَهْجوُراً) ۳۲
پیامبر گفت : پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.
نسبت به امانت های مردمی نیز باید اقدامی شایسته انجام گیرد، اگر امانت، گوهری گرانبها و نـفـیـس اسـت بـایـد در جـای محکم و امنی از آن محافظت شود و اگر سخنی سربسته و سرّی است باید در صندوق سینه نگهداری شود و مانند آن.
امانتداری، شأن پیامبر و امام
نظر به اینکه امانتداری از اصول اخلاق انسانی و مورد سفارش فراوان خداست، طبیعی است که رهبران الهی از آن بهره کافی داشته و بیش از دیگران به آن پایبند باشند، از این رو خداوند همه فرستادگان خود را به چنین زینتی آراسته است. امام ششم (ع) فرمود:
(اِنَّ اللّهَ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً قَطُّ اِلاّ بِصِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَدَأ الاَْمانَةِ) ۳۳
خداوند هیچ پیامبری را جز به راستگویی و ادای امانت برنینگیخت.
چنین بود که پیامبر بزرگ اسلام حتی پیش از بعثت از سوی مردم لقب (امین) گرفته بود.
امام صادق (ع) در این باره فرمود:
(... دیـنـُهـُمُ الْوَرَعُ وَ الصِّدْقُ وَ الصَّلاحُ وَ الاِْجـْتـِهـادُ وَ اَدأ الاَْمـانـَةِ اِلَی الْبـِرِّ وَ الْفاجِرِ...)۳۴
دیـن امـامـان، عبارت است از: ورع، راستگویی، صلاح، کوشش و ادای امانت به (همه افراد، اعم از) نیکوکار و بدکار.
هـمـچـنـیـن آن حـضـرت بـه یـکی از شیعیان فرمود: بنگر که علی (ع) با چه چیزی به آن مقام و مـنـزلت، در نـزد رسـول خـدا(ص) رسـیـد، تـو نـیـز به آن پایبند باش : همانا آن حضرت با راستگویی و امانت بدان مقام دست یافت. ۳۵
هـمـچنین به پیروان خویش رهنمود می دهد که اگر بخواهند شیعه واقعی باشند، باید امانتداری پیشه کنند:
(مـَنْ کـانَ مـِنـّا فـَلْیـَقـْتـَدِ بـِنـا فـَاِنَّ مـِنْ شَأنِنَا الْوَرَعُ وَ الاِْجْتِهادُ وَ اَدأ الاَْمانَةِ اِلَی الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ...)۳۶
کسی که می خواهد از ما باشد باید به مـا اقتدا کند، براستی که ورع، کوشش، ادای امانت به نیکوکار و بدکار از شأن ماست.
ملاک مسلمانی
ویـژگـی و اهـمـیـّت (امـانـتـداری) تـا آنجا مورد توجه اسلام است که آن را با ایمان، ملازم و برابر دانسته و ایمان افراد را آن گاه می پذیرد که با امانتداری توأم باشد. قرآن مجید آن را از خصوصیات مؤ منان واقعی دانسته و فرمود است :
(وَ الَّذینَهُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعوُنَ) ۳۷
آنان که امانت ها و پیمان خویش را به انجام می رسانند.
همچنین امیرمؤمنان (ع) فرمود:
(لا اِیمانَ لِمَنْ لا اَمانَةَ لَهُ) ۳۸
کسی که امانتدار نیست، ایمان ندارد.
حـضـرت جـواد (ع) از پـدرانـش از رسـول خـدا(ص) چـنـیـن نقل می کند:
(لا تـَنـْظـُروُا اِلی کَثْرَةِ صَلاتِهِم وَ صَوْمِهِمْ وَ کَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْروُفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّیْلِ وَ لکِنِ انْظُروُا اِلی صِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَدأ الاَْمانَةِ) ۳۹
بـه کـثـرت نـمـاز، روزه، حـجّ، کـارهـای خـوب و نـاله هـای شـبـانـه آنها نگاه نکنید، بلکه به راستگویی و امانتداریشان بنگرید (و آن را ملاک مسلمانی آنها قرار دهید.)
بـنابراین، حفاظت و نگهداری امانت و بازگرداندن به موقع آن، معیار و میزان مسلمانی افراد و جامعه است که اگر به آن مقید باشند دارای اسلام واقعی اند و گرنه ایمان چندانی ندارند.
دامنه امانتداری
از ویـژگـی هـای مهمّ امانتداری، فراگیری و شمول آن است که تحت هیچ شرایطی استثناپذیر نـیـسـت و امـانت باید به صاحب آن اعم از مؤمن و کافر، کوچک و بزرگ، سیاه و سفید، و دوست و دشمن مسترد گردد.
امام صادق (ع) فرمود:
ثَلاثَةٌ لا عُذْرَ لاَِحَدٍ فیها، اَدأ الاَْمانَةِ اِلَی الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ...)۴۰
در (انجام) سه چیز برای کسی عذری نیست (اول) ادای امانت به نیکوکار و بدکار...
امـانـت هـر چـنـد از نـظـر ظـاهـر و ارزش مـادّی کـم بـهـا بـاشـد، قـابـل احـتـرام و پـس دادن اسـت. در ایـن زمـیـنـه امـیـرمـؤمـنـان (ع) نقل کرده که رسول خدا(ص) ساعتی پیش از ارتحال، سه بار به من فرمود:
(یـا اَبـَاالْحـَسـَنِ اَدِّ الاَْمـانـَةَ اِلَی الْبـَرِّ وَ الْفـاجـِرِ فـیـمـا قـَلَّ وَ جـَلَّ حـَتـّی فـِی الْخـَیـْطِ وَ الِْمخْیَطِ) ۴۱
ای ابـوالحـسـن، امـانـت را بـه نـیـکـوکـار و بـدکـار پس بده، کم باشد یا زیاد، حتی اگر نخ وسوزنی باشد.
امانت گذار هر چند از نظر فکری و اجتماعی چهره ای زشت و کریه داشته و مرتکب کرداری شنیع شـده بـاشـد و یـا حـتی حقوقی را بدهکار باشد، هرگز از ودیعه ای که به امانت سپرده محروم نمی گردد.
عـبـداللّه بن سنان گوید: در مسجدی بر حضرت صادق (ع) وارد شدم در حالی که آن حضرت، نـمـاز عـصـر را بـه جای آورده و رو به قبله نشسته بود. عرض کردم : ای پسر پیامبر! یکی از پـادشـاهـان بـر اسـاس اعـتمادی که به ما دارد، اموالی را به رسم امانت نزد ما سپرده است. با تـوجـه بـه ایـنـکـه خـمـس آنـهـا را بـه شـمـا نمی پردازد، اجازه می دهید ما خمس آنها را به شما بـپـردازیم؟ امام، در پاسخ سه بار فرمود: به پروردگار این قبله سوگند! اگر ابن ملجم ـ قاتل جدّم علی (ع) ـ امانتی به من بسپارد به اوبر می گردانم! ۴۲
و در سخنی دیگر، به شیعیان چنین سفارش می کند:
(اَدُّوا الاَْمانَةَ وَ لَوْ اِلی قاتِلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلی (ع))۴۳
امانت را ادا کنید گر چه به کشنده حسین بن علی (ع) باشد!
آثار امانتداری
ایـن اصـل مـهم اخلاقی، آثار ارزنده ای نیز در پی دارد که به برخی از پیامدهای آن اشاره می کنیم :
الف ـ خیر و سلامت
حضرت رضا از پدرانش از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود:
(لا تَزالُ اُمَّتی بِخَیْرٍ ما تُحابُّوا وَ تَهادوُا وَ اَدَّوُا الاَْمانَةَ) ۴۴
پـیـروان مـن مادامی که یکدیگر را دوست بدارند و هدایت نمایند و ادای امانت کنند پیوسته در خیر خواهند بود.
لقمان حکیم به فرزندش می گوید:
(اَدِّ الاَْمانَةَ تَسْلِمْ لَکَ دُنْیاکَ وَ اخِرَتُکَ) ۴۵
امانت را رد کن تا دنیا و آخرتت سالم باشد.
ب ـ راستی و درستی
اگـر افـراد و جـامـعـه امانت یکدیگر را حفاظت کنند و در آن خیانت نورزند و همه امانت های الهی را پاس دارند، درستی و راستی فزونی خواهد یافت.
امیر مؤ منان (ع) فرمود:
(اِذا قَوِیَتِ الاَْمانَةُ کَثُرَ الصِّدْقُ) ۴۶
وقتی امانتداری تقویت گردد راستی فزونی می یابد.
ج ـ روزی و ثروت
رسول خدا(ص) فرمود:
(اَلاَْمانَةُ تَجْلِبُ الْغَنأ) ۴۷
امانتداری ثروت فراوان می آورد.
امام علی (ع) نیز فرمود:
(اَلاَْمانَةُ تَجُرُّ الرِّزْقَ) ۴۸
امانتداری، روزی آور است.
د ـ امنیت روز جزا
امـام هـادی (ع) فـرمود: حضرت موسی (ع) در مناجات خود از خدا پرسید:پاداش کسی که از تو شرم کند و خیانت را ترک نماید، چیست؟ خداوند فرمود: امنیّت روز جزا. ۴۹
ه ـ رهایی از دوزخ
مـؤ مـن پـاک سـرشـتـی کـه در هـیـچ امـانـتـی خـیـانـت نـورزد و هر ودیعه ای را سالم به صاحبش برگرداند، حیف است داخل دوزخ شود، چنین کسی روحی بهشتی دارد و در فضایی بهشتی زیسته و در آخـرت نـیـز جـایـگـاهـی جـز بـهـشـت نـخـواهـد داشـت. ابـوذر گـویـد: از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود:
(عـَلی حـافـَتَیِ الصِّراطِ یَوْمَ الْقِیمَةِ الرَّحِمُ وَ الاَْمانَةُ فَاِذا مَرَّ عَلَیْهِ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ وَ الْمُؤَدّی لِلاَْمانَةِ لَمْ یُتَکَفَّاْ بِهِ فِی النّارِ) ۵۰
روز قیامت در دو سوی صراط، (صله رحم) و (امانتداری) قرار دارند و هنگامی که انجام دهنده صله رحم و امانتدار از روی آن عبور کند بدان وسیله از لغزیدن در دوزخ نجات می یابد.
پی نوشت ها:
۲۰ ـ فرهنگ معین، واژه امانت.
۲۱ ـ بقره (۲)، آیه ۲۸۳.
۲۲ ـ نساء (۴)، آیه ۵۸.
۲۳ ـ شرح غرر الحکم، ج ۴، ص ۴۷.
۲۴ ـ همان، ج ۵، ص ۴۴۸.
۲۵ ـ احزاب (۳۳)، آیه ۷۲.
۲۶ ـ المیزان، ج ۱۶، ص ۳۴۹.
۲۷ ـ المیزان، ج ۱۶، ص ۳۵۱-۳۵۲.
۲۸ ـ بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۴۵.
۲۹ ـ نسأ(۴)، آیه ۵۸.
۳۰ ـ اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۱، ص ۲۷۷.
۳۱ ـ تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۳۱۳.
۳۲ ـ فرقان (۲۵)، آیه ۳۰.
۳۳ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۶.
۳۴ ـ وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۲۲۴.
۳۵ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۶.
۳۶ ـ همان، ص ۱۱۵
۳۷ ـ مؤ منون (۲۳)، آیه ۸.
۳۸ ـ شرح غررالحکم، ج ۶، ص ۴۰۰.
۳۹ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۴.
۴۰ ـ خصال، شیخ صدوق، مترجم، ص ۱۳۹.
۴۱ ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۷۳.
۴۲ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۷.
۴۳ ـ همان.
۴۴ ـ همان، ص ۱۱۵.
۴۵ ـ همان، ج ۷۴، ص ۱۷۶.
۴۶ ـ شرح غرر الحکم، ج ۳، ص ۱۳۴.
۴۷ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۴.
۴۸ ـ همان، ج ۷۸، ص ۶۰.
۴۹ ـ همان، ج ۷۵، ص ۱۷۰.
۵۰ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۱۶.
