به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
وفا به عهد و پیمان
واژه (عـهـد) بـه مـعـنـای (پیمان و قرارداد) به کار رفته است (وفای به عهد و پیمان) از صـفـات ارزشـمـنـد اخـلاق فـردی و اجـتـمـاعـی و مـورد قـبـول هـمـه ملل دنیاست .
راز اصالت
سـقف زندگی اجتماعی انسان بر ستون عهد و پیمان نهاده شده و با جرأت می توان گفت: بی اعـتـنایی به پیمان ها تارو پود زندگی بشر را پاره می کند و آن را از هم می پراکند؛ پدیده هـایـی چـون: ازدواج ، مالکیت ، نظام حکومتی ، داد و ستد و... بدون احترام به عهد و پیمان ، واژه هایی بی معنا خواهند بود و حتی خداوند متعال نیز، تشریع را بر آن بنا نهاده و فرموده است :
(اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ اَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ اِنَّهُ لَکُمْ عَدُوُّ مُبینٌ)۱۱۰
ای آدمـی زادگـان ، آیا با شما پیمان نبستم که شیطان را نپرستید زیرا او دشمن آشکار شماست ؟!
و می فرماید:
(...اَوْفُوا بِعَهْدی اُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ اِیّایَ فَارْهَبُونِ)۱۱۱
به عهد من وفا کنید تا به عهدتان وفا کنم و تنها از من بترسید.
و با یادآوری مسؤولیت انسان در برابر همه قراردادها می فرماید:
(...وَ اَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْئُولاً)۱۱۲
بـه پـیـمـان [خـویـش] وفـا کـنـیـد [زیـرا] کـه از آن سـؤال خواهد شد.
از دیـدگـاه قـرآن ، رعایت عهد و پیمان علاوه بر مسلمانان هم میهن ، همه افراد و ملّت ها ی دیگر حـتـی کـافران و مشرکان را نیز در بر می گیرد. همان طور که نسبت به پیمان داری نسبت به مشرکان می فرماید:
(...فَاَتِمُّوا اِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ اِلی مُدَّتِهِمْ اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ)۱۱۳
پـیـمـان آنان را تا [پایان] مدّتشان به پایان رسانید زیرا که خداوند پرهیزگاران را دوست دارد.
روایـات اسـلامـی نـیز پا به پای قرآن بر ارجمندی و احترام به عهد و پیمان پای فشرده اند که به دو نمونه بسنده می کنیم :
امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه در عهد نامه مالک اشتر می نویسد:
(.. وَ اِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً... فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفأ) ۱۱۴
و اگر میان خود و دشمنت پیمانی بستی ... پس آن را با پیمان داری حفظ و صیانت نما.
و حضرت باقر(ع) نیز بر عمومیت و اصالت آن چنین تأکید می کند:
(ثـَلاثٌ لَمْ یـَجـْعـَلِ اللّهُ عـَزَّوَجـَلَّ لاَِحـَدٍ فـیـهِ رُخـْصـَةً... اَلْوَفـأ بـِالْعـَهـْدِ لِلْبـَرِّ وَ الْفاجِرِ)۱۱۵
خداوند متعال در سه چیز به هیچ کسی اجازه تخلّف نداده است (یکی از آنها:) وفا به پیمان نسبت به نیکوکار و بدکار است .
پیوند پیمان و ایمان
در فرهنگ ناب اسلام ، وفا به عهد و پیمان ، رابطه ای مستقیم و تنگاتنگ با ایمان دارد؛ قرآن مجید، آن را از ویژگی های مؤمنان واقعی دانسته و فرموده است :
(وَالَّذینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ)۱۱۶
و [مؤمنان] کسانی هستند که امانت ها و پیمان خویش را رعایت می کنند.
رهـبـر بـزرگـوار اسـلام نـیـز وفـاداری بـه پـیمان ها را به ایمان به مبدأ و معاد گره زده و فرموده است :
(مَنْ کانَ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْ خِرِ فَلْیَفِ اِذا وَعَدَ)۱۱۷
کسی که به خدا و روز واپسین ایمان دارد باید به وعده اش وفا کند.
حضرت امیرصلوات اللّه علیه نیز ساحت مسلمان را از پیمان شکنی منزّه دانسته و فرموده است :
(لَیْسَ الْمُسْلِمُ بِالْخائِنِ اِذَا ائْتُمِنَ وَ لا بِالُْمخْلِفِ اِذا وَعَدَ)۱۱۸
مسلمان هرگاه امین شمرده شود، خیانت نمی ورزد و هرگاه وعده بدهد تخلّف نمی کند.
گاهی نیز رابطه دین و خوش عهدی به شکل متقابل مطرح شده که هر جا یکی یافت شود، دیگری هم هست و اگر نخستین نباشد، دومین هم یافت نخواهد شد چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود:
(لا دینَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ)۱۱۹
کسی که به وعده اش عمل نکند، دین ندارد.
و امیرمؤ منان (ع) می فرماید:
(لا تَثِقَنَّ بِعَهْدِ مَنْ لا دینَ لَهُ)۱۲۰
به پیمان کسی که دین ندارد، اعتماد نکن .
شـایـد راز ایـن هـمـاهـنگی و ممزوج بودن (دین) و (عهد) این باشد که اصولاً دین و شریعت ، خـودنـوعـی قـرارداد و پـیمان است که یک طرف آن خدا و پیامبران و طرف دیگر آن پیروان ادیان الهـی مـی بـاشـنـد و هـر یـک از طـرفـیـن قـرارداد نـیـز تـعـهـداتـی را بـرای طـرف مـقـابل به عهده می گیرند؛ مؤمنان می پذیرند که از دستور خدا و پیامبر اطاعت کنند و تمرّد و سـرکـشـی نـنـمـایند و خدا و پیامبر نیز در مقابل ، سعادت دنیا و آخرت آنان را تضمین کرده اند. پایبندی به اصول اعتقادات ، احکام و سجایای اخلاقی از جمله مواد این عهد و پیمان است .
رسول خدا(ص) فرمود:
(اِکْفِلُوا لی بِسِتٍّ اَکْفِلْ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ... وَ اِذا وَعَدَ فَلا یُخْلِفْ)۱۲۱
شش چیز را برای من تضمین کنید تا من بهشت را برای شما تضمین کنم .... هرگاه (یکی از شما) وعده ای داد تخلّف نکند.
همراهان وفاداری
در مـیـان خـصـایـل و فـضایل اخلاقی ، عهد و پیمان ، بالاترین جایگاه را دارد که در کنار دیگر صـفـات پـسـنـدیـده، گـلسـتـان وجـود آدمـی را از عـطـر خـوشـبـوی فضایل الهی می آکنند.
برخی از این صفات عبارتند از:
۱ـ تقوا: خصلت زیبا و ارزشمند تقوا همواره با وفاداری همراه است و اهمیت آن را دو چندان می کند: در قرآن مجید می خوانیم :
(بَلی مَنْ اَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ)۱۲۲
آری کـسـی کـه بـه عـهـدش وفا کند و پرهیزگاری نماید. [از متقیان است و] بی تردید خداوند پرهیزکاران دوست دارد.
۲ـ حـفـظ حـیـثـیـّت : پـایبندی به قول و قرار در واقع ، ارج گذاری به شخصیت خویشتن است و کـسـی کـه بـه پـیـمـان خـود عـمـل نـمـی کـنـد، بـیـش از آنـچـه بـه طـرف مقابل زیان می رساند، به حیثیت خود آسیب می زند، امام علی سلام اللّه علیه فرمود:
(اِنْجازُ الْوَعْدِ مِنْ دَلائِلِ الَْمجْدِ)۱۲۳
وفا نمودن به وعده نشانه مجد و بزرگی است .
۳ـ راسـتـگـویـی : لازمـه خـوش عـهـدی ، راسـتـگـویـی اسـت و خـوش قول ، باکردار درستش سخنش را تصدیق می کند، همان حضرت فرمود:
(اَلْوَفأ تَوْأمُ الصِّدْقِ)۱۲۴
۴ـ صـفـا و جـوانـمـردی : انـسـان بـا وفـا، بـا صـفـا نـیـز هـست و مروت و جوانمردی را هم در حد کمال دارد، این دو را نیز در دو سخن امیرمؤ منان (ع) می یابیم :
(مَنْ وَرَدَ مَناهِلَ الْوَفأ رَوِیَ مِنْ مَشارِبِ الصَّفأ)۱۲۵
کسی که آبشخور وفا را دریابد، از زلال صفا سیراب گردد.
(مِنْ تَمامِ الْمُرُوَّةِ اِنْجازُ الْوَعْدِ)۱۲۶
وفای به وعده ، از کمال مروت است .
در ایـنـجـا اضـافـه مـی کـنـیـم کـه انسان وفادار به عهد و پیمان ، بی تردید به موفقیت های چشمگیری دست خواهد یافت :
(فازَ مَنْ تَجَلْبَبَ الْوَفأ وَ ادَّرَعَ الاَْمانَةَ)۱۲۷
آن که جامه وفا و زره امانت به تن کند پیروز است .
ارزش های افزوده
عـلاوه بـر آنـچـه یـاد شد و صرف نظر از زیبایی و حسن ذاتی وفاداری ، این گوهر گرانبها ارزشـهـای دیگری نیز ایجاد می کند که بر حسنش می افزاید، برخی از آن ارزش ها عبارت است از:
۱ـ پـاداش بـزرگ : بـدون تردید آن که به پیمان خویش ، بویژه پیمانی که با خدا بسته ، وفادار باشد، مورد عنایت الهی قرار می گیرد و پاداش در خور توجهی نیز از سوی او دریافت خواهد کرد چنانکه در قرآن مجید می خوانیم :
(.. وَ مَنْ اَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللّهَ فَسَیُؤْتیهِ اَجْراً عَظیماً)۱۲۸
هـر کـه بـر آنـچـه بـا خـدا عـهـد بـسته وفادار بماند، [خداوند] به زودی پاداش بزرگی به اوخواهدداد.
۲ـ آراستگی اندیشه : تعهد نسبت به پیمان ها همواره بر اندیشه انسان پرتو می افکند. افکار او را سـامـان مـی دهـد، از بی نظمی و تبهکاری رهایش می سازد و او را بر دیگران برتری می دهد؛ امیرمؤ منان (ع) می فرماید:
(اَلْوَفأ حِلْیَةُ الْعَقْلِ وَ عُنْوانُ النُبْلِ)۱۲۹
وفاداری به پیمان ها زینت خرد و نشانه نجابت است .
۳ـ امـداد الهـی : امـداد وعـنـایـت خدا شامل حال خوش عهد می شود و او را در رسیدن به کعبه مقصود یاری می کند؛ امیرمؤ منان (ع) ضمن تشبیه پیمان ها به قلاّده ای که بر گردن انسان است ، می فرماید:
(اِنَّ الْعـُهـُودَ قـَلائِدُ فـِی الاَْعْناقِ اِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ فَمَنْ وَصَلَها وَصَلَهُ اللّهُ وَ مَنْ نَقَضَها خَذَلَهُ اللّهُ...)۱۳۰
پـیـمـان هـا قـلاّده هـایـی بـر گردن هاست تا روز قیامت ؛ هر کس آنها را (به فرجام) برساند، خداوند او را (به سعادت) می رساند و هر کسی آنها را بشکند، خداوند خوارش می کند.
۴ـ تـأمـیـن اجـتـمـاعـی : زنـدگـی اجـتـمـاعـی نـیـاز بـه آرامـش روحـی ، اعـتـمـاد مـتـقـابـل ، وفـاداری ، راستی و امانت و مانند آن دارد و انسان ها با چنین پیشینه هایی با یکدیگر زنـدگـی مـی کـنـند و انسان باوفا بر چنین جوّی صحّه می گذارد و باوفای به عهد و پیمان ، بر امنیّت روحی جامعه می افزاید. همان امام فرمود:
(مَنْ سَکَنَ الْوَفأ صَدْرَهُ اَمِنَ النّاسُ غَدْرَهُ)۱۳۱
در سینه هر کس وفاداری جای گیرد، مردم از مکرش در امان خواهند بود.
خوش عهدی و پست های کلیدی
قرآن مجید خوش عهدی پیامبران را برجسته کرده آن را می ستاید.۱۳۲ چنین روشی نشان مـی دهـد کـه رهـبـران و بـه تـبـع آن ، مـدیـران جامعه بایستی از فضیلت وفاداری برخوردار بـاشـند و هرگز به بی وفایی در پیمان ها آلوده نگردند.
با عنایت به چنین وصفی پیرامون رهبری ، پیشینه روشن رسول خدا(ص) را یادآور می شویم که تاریخ بر خوش عهدی او انگشت نهاده و حتی پیش از بعثت به او لقب (امین)داده است .۱۳۳
عده ای از صوفیه به امام رضا(ع) عرض کردند: شما شایسته ترین فرد برای خلافت هستید به شرط اینکه لباسی پشمینه و مانند آن بپوشید! امام در پاسخ آنان فرمود:
(وَ یـْحـَکـُمْ اِنَّمـا یـُرادُ مـِنَ الاِْمـامِ قـِسـْطـُهُ وَ عـَدْلُهُ؛ اِذا قـالَ صـَدَقَ وَ اِذا حـَکـَمَ عـَدَلَ وَ اِذا وَعـَدَ اَنْجَزَ...)۱۳۴
وای بـر شـمـا (بـا ایـن طـرز تـفـکـّر غـلطـتـان !) بـه تـحـقـیـق کـه : از امـام ، قـسـط و عـدل خـواسـته شده ؛ (یعنی :) وقتی سخن بگوید، راست بگوید، وقتی داوری کند، عدالت ورزد و هرگاه وعده دهد، وفا نماید.
بـنـابـرایـن افـراد بـی وفـا و پیمان شکن نباید در رأس کارها ـ بخصوص پست های کلیدی ـ قـرار گـیـرنـد، چـرا کـه در مـواقـع حـسـّاس ، عـهـد و پـیـمان خویش را با رهبر و مسئولان ردیف اول مملکت از یک سو و وعده خدمت و همدلی ـ که به مردم داده اند ـ از سوی دیگر نادیده می گیرند و آنـها را در برابر مشکلات و خطرات تنها می گذارند، از این رو امام باقر صلوات اللّه علیه هشدار می دهد که :
هرگاه کسی از یکی از بندگان خدا هنگام سخن دروغی بشنود و خلف وعده ای ببیند و خیانتی مـشـاهـده کـنـد امـّا بـاز هم او را امین بشمارد و امانتی به او بسپارد، بر خداست که او را گرفتار نماید و خسارت را هم جبران نکند و پاداش هم به او ندهد.۱۳۵
پی نوشت ها:
۱۱۰ ـ یس (۳۶)، آیه ۶۰.
۱۱۱ ـ بقره (۲)، آیه ۴۰.
۱۱۲ ـ اسرأ(۱۷)، آیه ۳۴.
۱۱۳ ـ توبه (۹)، آیه ۴.
۱۱۴ ـ نهج البلاغه ، نامه ۵۳، ص ۱۰۲۷.
۱۱۵ ـ اصول کافی ، ج ۲، ص ۱۶۲.
۱۱۶ ـ مؤ منون (۲۳)، آیه ۸.
۱۱۷ ـ اصول کافی ، ج ۲، ص ۳۶۴.
۱۱۸ ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۹۸.
۱۱۹ ـ همان ، ج ۷۲، ص ۱۹۸.
۱۲۰ ـ شرح غررالحکم ، ج ۶، ص ۲۶۲.
۱۲۱ ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۹.
۱۲۲ ـ آل عمران (۳)، آیه ۷۶.
۱۲۳ ـ شرح غررالحکم ، ج ۲، ص ۱۶۱.
۱۲۴ ـ شرح غررالحکم ، ج ۱، ص ۷۰.
۱۲۵ ـ همان ، ج ۵، ص ۴۶۴.
۱۲۶ ـ همان ، ج ۶، ص ۴۰.
۱۲۷ ـ همان ، ج ۴، ص ۴۱۸.
۱۲۸ ـ فتح (۴۸)، آیه ۱۰.
۱۲۹ ـ شرح غررالحکم ، ج ۲، ص ۱۰.
۱۳۰ ـ همان ، ص ۶۱۶.
۱۳۱ ـ همان ، ج ۵، ص ۴۶۹.
۱۳۲ ـ مریم (۱۹)، آیه ۵۴.
۱۳۳ ـ بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۱۸.
۱۳۴ ـ همان ، ج ۷۰، ص ۱۲۰.
۱۳۵ ـ فروع کافی ، ج ۵، ص ۲۹۹.
