به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
تعاون
انـسـان بـا فـرصت و عمر محدود، طالب خواسته های نامحدود است! همواره در پی بهترین ها و بـیـشـتـریـن هـاسـت.
ایـن غـریـزه (مـطلق طلبی) انسان ودیعه ای الهی و بزرگ ترین انگیزه تـکـامـل بـشری است که به نوعی معقول باید به آن پاسخ داد. از سوی دیگر تنها راه پاسخ بـه ایـن غریزه، همیاری و همکاری و (تعاون) جامعه بشری است که بسان پلی میان ناتوانی قـوای فـردی از یـک سـو و مـطـلق طـلبـی از سـوی دیـگـر عـمـل کـرده انـسـان نـاتوان را به بسیاری از آرزوهایش رسانده است.
بدون تردید اگر روحیه تـعـاون نـبود، پیشرفت حیرت انگیز انسان در میدان های مختلف زندگی به این حدّ نمی رسید و آدمـی زادگـان هـنـوز هـم گـام هـای نـخـسـتـیـن زنـدگـی را مـی پـیـمـودنـد، ابـزار و وسـایل اوّلیه جای خود را به تکنولوژی بسیار پیشرفته امروز نداده و شهرهای عظیم و متمدن امـروزی پـدیـدار نـشـده بـود همان طور که نگهداری و ادامه میراث عظیم جامعه بشری نیز بدون تعاون، امکان پذیر نیست.
ضرورت تعاون
تـعـاون از اصـول اخـلاقـی اجـتـمـاعـی بـلکـه از اصـول زنـدگی اجتماعی است و هیچ کس در هیچ شرایطی از آن بی نیاز نیست.
امـیـرمـؤ مـنـان صـلوات اللّه عـلیـه مـی فـرمـایـد: روزی در مـحـضـر رسـول اکـرم (ص) چـنـیـن دعـا کـردم : (خـدایـا مـرا به هیچ یک از بندگانت محتاج نکن.) پیامبر فـرمود: (ای علی! چنین نگو چرا که نمی شود کسی به دیگران محتاج نباشد.) پرسیدم : پس چگونه دعا کنم؟ فرمود: بگو:
(اَللّهُمَّ لا تُحْوِجْنی اِلی شِرارِ خَلْقِکَ) ۸۹ خدایا مرا به بندگانِ بدِ خویش، محتاج نکن!
بـنـابـرایـن، بـر هـمـه افراد جامعه، فرض است که به این نیاز اجتماعی پاسخ مثبت دهند همان گونه که همه کس نیز به تعاون دیگران نیازمند است. امیرمؤ منان (ع) فرمود:
(کَما تُعینُ تُعانُ) ۹۰: همان گونه که یاری می رسانی، یاری می شوی.
و:
(مَنْ لَمْ یُنْجِدْ لَمْ یُنْجَدْ) ۹۱: هر کس یاری نرساند، یاری نمی شود.
انواع تعاون
تـعـاون، نسبت به نوع کمک و نیز افرادی که مورد کمک قرار می گیرند به دو نوع مثبت و منفی تقسیم می شود:
الف ـ تعاون مثبت
تعاون سازنده و مثبت در مورد کارهای نیک کاربرد دارد. قرآن مجید همه کارهای نیکو را در دو کلمه (بـرّ) و (تـقـوا) خـلاصـه کـرده و بـه پـیـروان خـویـش سفارش نموده تنها بر انجام این دو همدیگر را یاری رسانند:
(و تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی ...)۹۲ و همدیگر را بر برّ و تقوا یاری کنید.
(بـِرّ) بـه مـعـنـای تـوسـعـه در کـار خـیر۹۳ و (تقوا) حفظ و استقامت نفس در برابر فـرمـان هـای الهـی و خـودداری از ارتـکـاب محرمات است. بر این اساس، تقوا در دو جنبه انجام واجبات و ترک محرمات کاربرد دارد و برّ در جنبه کارهای نیک، اعم از واجبات و مستحبات، در هر حـال ایـن دو کـلمـه تـمام نیکویی ها را شامل می شود و دیدگاه قرآن، مددرسانی به همنوعان در هـمـه کـارهـای نـیـک اسـت؛ خـواه تـرک زشـتی باشد یا انجام کارهای خیر و گسترش آن، البته زشتی و زیبایی کارها باید به تاءیید عقل و شرع برسد و عقربه تعاون انسان ها باید جهت گـیـری عـقـلی و شـرعـی داشـتـه بـاشـد و نـظـر بـه ایـنـکـه عـقـل هـمـه انـسـان هـا تـوان درک هـمـه خـوبـی هـا و تـمـیـز زشـتـی هـا را نـدارد، بـایـد عقل را مقیّد به شرع کرد و در نهایت گفت؛ تعاون منحصر است در کارهای شرع پسند.
حیطه کاربردی : مسلمانان در همه کارهای نیک باید همدیگر را یاری کنند و برنامه های فردی و اجتماعی آنان باید بر محور تعاون، طراّحی شود و از تکروی و انحصارطلبی بپرهیزند. سخن معروفی از رسول اکرم (ص) نقل شده که فرمود:
(اَلرَّفیقَ ثُمَّ الطَّریقَ) ۹۴ نخست، یاوری بیاب سپس طیّ طریق کن.
ایـن سـخـن حـکـیـمانه، مخصوص سیر و سفر نیست، بلکه یک قاعده کلی برای همه برنامه های زنـدگـی اسـت و مسلمانان طالب سعادت باید از یکدیگر مدد بجویند و به دیگران مدد رسانند چنانکه همان حضرت فرمود:
(لا یـَزالُ النـّاسُ بـِخَیْرٍ ما اَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ فَاِذا لَمْ یَفْعَلُوا ذلِکَ نُزِعَتْ عَنْهُمُ الْبَرَکاتُ...)۹۵
تـا آنـگـاه کـه مردم، امر به معروف و نهی از منکر کنند و در نیکوکاری به یکدیگر مدد رسانند پیوسته در خیر و سعادتند (یعنی در چنین حالتی خیر و برکت از آنها قطع نمی شود) پس اگر چنین نکنند برکات از میان آنان رخت برمی بندد.
تعاونِ سازنده در محورهای زیر قابل طرح است:
۱ـ خـدا و خـلق : انـسـانِ مـسلمان باید در همه کارهای خویش، نخست از خدا کمک بگیرد و با اتکای بر او برنامه های خود را به سامان رساند چنانکه ذات مقدس او ضمن سفارش هایی به حضرت موسی (ع) فرمود:
(اِسْتَعِنْ بی عَلی ذلِکَ فَاِنّی نِعْمَ الْعَوْنُ وَ نِعْمَ الْمُسْتَعانُ) ۹۶
بر این کارها از من مدد بجوی که من بهترین یار و بهترین مددکارم.
از سـوی دیـگـر مـؤمـنان باید به نعمت ها و اعانت های الهی پاسخ مثبت دهند و دین خدا را یاری نمایند؛ در قرآن مجید می خوانیم :
(یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا اِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ اَقْدامَکُمْ) ۹۷
ای کـسـانی که ایمان آورده اید، اگر (دین) خدا را یاری رسانید، خداوند شما را یاری می کند و گام هایتان را استوار می سازد.
۲ـ امام و امّت : رهبر صالح و شایسته جامعه اسلامی، در همه زمینه های زندگی، بهترین یاور امـّت اسـلامی است و هیچ گونه کمکی را از پیروان خویش دریغ نمی کند و جایگاه والای (ولایت) ایـجـاب مـی کـنـد کـه هـمـه شهروندان کشور اسلامی، با ایثار و فداکاری، رهبر را در تمام خـواسـتـه هـای خـیـر خـواهـانـه اش یـاری رسـانـنـد و امـام و امـّت، بـا تـعاون، مشکلات مملکت را حـل کـنـنـد و بـه سـازنـدگی و پویندگی میهن اسلامی بپردازند. امام علی (ع) در این زمینه می فرماید:
(تَعاطَوُا الْحَقَّ بَیْنَکُمْ وَ تَعاوَنُوا بِهِ دوُنی ...)۹۸ حق را در میان خود بر پا دارید و به وسیله آن مرا یاری رسانید.
چنانکه در جمله ای دیگر فرمود:
(اَعینُونی بِوَرَعٍ وَ اِجْتِهادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدادٍ...)۹۹ مرا با ورع و کوشش و پاکدامنی و درستکاری یاری رسانید.
نـکته حکیمانه و ظریفی که در سخن امام نهفته است اینکه : ملّت، با تقوا و درست کرداری خود و بـا کـوشـش در راه سازندگی و چرخاندن چرخ های مختلف مملکت، بهترین کمک را به رهبری می کنند یعنی به طور دقیق در راستای خواست رهبر، ره می پویند و آرمان های الهی او را تحقق می بخشند.
۳ـ آحاد ملّت: بر تک تک شهروندان کشور اسلامی فرض و ضروری است که همکیشان خود را از هـر رنـگ و نژادی، بر برّ و تقوا، یاری رسانند و در این راستا از هیچ کوششی دریغ ننمایند.
همان حضرت در این باره می فرماید:
(مـِنْ واجـِبِ حـُقـُوقِ اللّهِ عـَلَی الْعـِبـادِ النَّصـیـحـَةُ بـِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعاوُنُ عَلی اِقامَةِ الْحَقِّ بَیْنَهُمْ) ۱۰۰
از حـقـوق واجـب الهـی بـر بـنـدگـان، خـیـرخواهی در حد توانشان و همیاری بر برپایی حق در میانشان است.
این حقوق شامل همه میدان های علمی و فرهنگی، اقتصادی، عبادی، فردی و اجتماعی و... می شود و هـیـچ گـونـه مـرز و مـحـدودیـتـی نـمـی شـنـاسـد و بـه هـیـچ بـهـانـه ای نـبـایـد تعطیل شود. ۱۰۱
۴ـ زن و شـوهـر: خـانـواده، کوچکترین و مقدّس ترین نهاد اجتماعی است که شالوده اش بر عشق و فـداکـاری بـنـا شـده و هـدف غـایـی آن هـم، تـکـامل و تقرّب الی اللّه است و هر یک از اعضای آن مـوظـّفـنـد هـمـدیـگـر را در هـمـه فراز و نشیب های زندگی مدد رسانند تا با کمک یکدیگر مسیر دشوار آن را آسان طی نمایند؛
پـس از ازدواج حـضـرت عـلی و حـضـرت زهـرا عـلیـهـمـا السـلام، رسـول اکرم (ص) به دیدار آنها شتافت؛ از امام علی (ع) پرسید: همسرت را چگونه یافتی؟ پـاسـخ داد: او بـهـتـریـن یـاور بـر اطـاعـت خـداسـت. سـپـس پـیـامـبـر(ص) هـمـیـن سـؤال را از حضرت زهرا پرسید. او پاسخ داد: شوهرم بهترین است. ۱۰۲
۵ـ مـسـلمـانـان و نـامـسـلمـانـان: بـر اساس رهنمودهای دینی، مسلمانان مجازند در امور شایسته و نـیـازمـنـدی هـای انـسانی به همنوعان خود ـ گر چه هم کیش نباشند ـ یاری رسانند و در صورت لزوم از آنان یاری طلبند؛ به طور مثال: رسول اکرم (ص) پیش از پیامبری، در پیمان مشهور (حـلف الفـضـول) شـرکـت کـرد. ۱۰۳ و پـیـش از فـراگـیـر شـدن اسـلام بـا قبایل مشرک اطراف مکّه پیمان های نظامی بست. ۱۰۴
واضـح اسـت کـه تـعـاون و هـمـکـاری مـسـلمـانان با بیگانگان باید با دقت و ظرافت و بر مبنای اصـول شـرعـی صـورت پـذیـرد و هـرگـز سبب تقویت جبهه کفر یا تسلّط فرهنگی، نظامی، اقـتـصـادی و... آنـان بـر مـمالک اسلامی و مسلمانان نگردد، همچنانکه نباید در امور غیرانسانی و ضد شرعی با آنان همکاری کرد.
ب ـ تعاون منفی
هـمـانـگـونـه کـه بـه سـامـان رساندن کارهای عظیم و سازنده بدون تعاون امکان پذیرنیست. ارتـکـاب بـسیاری از گناهان و جنایت ها و... نیز بدون تعاون میسّر نمی شود و منظور از تعاون مـنفی نیز همین است که در زبان قرآن با عنوان (تعاون بر اثم و عدوان)، محکوم و ممنوع اعلام شده است :
(... و لا تَعاوَنُوا عَلَی الاِْثْمِ وَ الْعُدْوانِ) ۱۰۵ و بر گناه و تجاوز، همدیگر را یاری ندهید.
بـا توجه به اینکه این جمله در پی (و تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقْوی) آمده، می توان گفت (اثم) و (عدوان) در برابر (برّ) و (تقوا) قرار دارد و همان معنای وسیعی که آن دو کلمه در تـعـاون مـثـبـت داشـت، ایـن دو کـلمـه هـم در تـعـاون مـنـفـی دارد و شامل هرگونه کار زشت در برابر خدا و مردم می شود.
خـودداری از تعاون منفی اگر مهم تر از تعاون مثبت نباشد، کم تر از آن هم نیست و اگر نیمی از کـارهـای اجـتـمـاعی به تعاون مثبت، بستگی داشته باشد، نیم دیگر آن نیز به عدم تعاون منفی وابـسـتـه اسـت؛ بـنـابـراین مسلمانان موظّفند پابه پای تعاون سازنده، از تعاون مخرّب نیز فـاصـله بـگـیـرنـد و هـرگـز بـه کـسـی در گـنـاه و زشـتـی و آنـچـه مـورد خـشـم خدا و محکومیت عقل و شرع است، مدد نکنند.
نـمـودهـا: چـنـانـکـه یـاد شد همه کارهای زشت و ناپسند، در محدوده تعاون منفی قرار دارد، با این وصف، در سخنان معصومین علیهم السلام به برخی از نمودهای آن اشاره شده که این درس را با تعدادی از آنها به پایان می بریم :
امام علی صلوات اللّه علیه در تفسیر آیه (یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ اَخیهِ وَ اُمِّهِ وَ اَبیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنیهِ) ۱۰۶ فرمود:
(اِذا تَعاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوانِ فی دارِ الدُّنْیا) ۱۰۷
وقـتـی مـردم در سـرای دنـیـا بـر سـتم و تجاوز همدیگر را یاری کنند(دچار چنان سرنوشتی می شوند).
همان حضرت فرمود:
(لا تُعِنْ قَوِیّاً عَلی ضَعیفٍ) ۱۰۸ هیچ توانایی را بر ضدّ ناتوان، یاوری مکن.
امام باقر(ع) از کتاب حضرت علی (ع) چنین نقل می کند:
(اِذا جارُوا فِی الْحُکْمِ تَعاوَنُوا عَلَی الاِْثْمِ وَ الْعُدْوانِ) ۱۰۹
وقتی (قضات) در داوری ستم کنند، بر انجام گناه و تجاوز همکاری نموده اند.
پی نوشت ها:
۸۹ ـ بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۲۵.
۹۰ ـ شرح غررالحکم، ج ۴، ص ۶۲۳.
۹۱ ـ همان، ج ۵، ص ۲۵۳.
۹۲ ـ مائده (۵)، آیه ۲.
۹۳ ـ مفردات، راغب اصفهانی، واژه برّ.
۹۴ ـ بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲۶۷.
۹۵ ـ همان، ج ۱۰۰، ص ۹۴.
۹۶ ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۱.
۹۷ ـ محمد(۴۷)، آیه ۷.
۹۸ ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۱۴۲.
۹۹ ـ نهج البلاغه، نامه ۴۵، ص ۹۶۶.
۱۰۰ ـ بحارالانوار، ج ۲۷، ص ۲۵۱.
۱۰۱ ـ کمک های رهبر، ملت و دولت به مسلمانان خارج از جمهوری اسلامی در همین راستا قرار دارد و آنـان، بـی اعـتـنـا بـه حـربـه هـای زنـگ زده ای چـون حـقـوق بـشـر، عـفـو بـیـن المـلل، عـدم دخـالت در امـور داخـلی کـشـورهـا و... بـه وظـیـفـه الهـی خـود عمل می کنند.
۱۰۲ ـ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۱۶.
۱۰۳ ـ سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۱۴۰.
۱۰۴ ـ همان، ج ۴، ص ۳۲.
۱۰۵ ـ مائده (۵)، آیه ۲.
۱۰۶ ـ عـبـس (۸۰)، آیه ۳۶. (روزی که مرد، از برادر، مادر، پدر، همسر و فرزندان خویش، فرار می کند.)
۱۰۷ ـ بحارالانوار، ج ۷، ص ۳۱۴.
۱۰۸ ـ شرح غررالحکم، ج ۶، ص ۲۶۲.
۱۰۹ ـ بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۰۷.
