به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
* ستم ستیزی
انـسـان در بـرخورد با همنوعان خویش، یکی از چهار حالت زیرا را می تواند داشته باشد:
۱ـ سـتـمـگـر بـاشـد. ۲ـ بـه سـتـمـگـران مدد رساند. ۳ـ بی تفاوت باشد. ۴ـ با ستم پیشگان بستیزد.
بدون تردید سه حالت نخست از نظر دین و خِرد، زشت و محکوم است و تنها راه چهارم، فراروی انـسـان مؤمن بـاز است و او موظّف است همه همّت خویش را به کار گیرد که با ستمگر ـ هر که باشد ـ به ستیز برخیزد و ریشه ستم را ـ هر جا باشد ـ بخشکاند و چنین روحیه ای در دیدگاه عـقـل و شـرع از اصـول خـدشـه نـاپذیر اخلاق اجتماعی است که امام علی (ع) آن را بهترین نوع عدالت معرفی می کند:
(اَحْسَنُ الْعَدْلِ اِعانَةُ الْمَظْلُومِ)۲۳۷ بهترین شکل عدالت یاری کردن به ستمدیده است .
پـیکار با ستم و ستم پیشه و یاری رسانی به مظلوم، در اسلام به حدّی مهم است که ترک آن گناه کبیره محسوب می شود.۲۳۸
- ابعاد ستم ستیزی
ظلم و بیداد، آتش سوزانی است که اگر مهار نگردد، همه چیز را در کام خود فرو می برد و همه ارزش هـای زنـدگـی را بـه نـیـسـتـی خـواهـد کـشـانـد، بـه هـمـیـن دلیل برای خاموش کردن شعله های سرکش آن، به یک بسیج همگانی نیاز است .
در مرحله نخست خود افراد تحت ستم و سپس دولت و مردم باید از وقوع و دوام بیداد جلوگیری کنند، چنان که در مرحله بعد خدا نیز به جنگ ستمگر خواهد آمد:
الف ـ ظلم ستیزی ستم دیده
در دیـدگـاه اسـلام، سـتـم پـذیـری نیز چون ستمگری محکوم است و هیچ کس حق ندارد زمینه ستم کـشـی خـویـش را فـراهـم آورد و در بـرابـر ستمگر، نرمش و سازش نشان دهد؛ در قرآن مجید می خوانیم:
(...لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ)۲۳۹ ستم نمی کنید و ستم نمی کشید.
بـر ایـن اسـاس، هـر مـسلمانی که مورد هجوم ظالم قرار می گیرد، باید در حدّ توان مقاومت کند، دیگران را به یاری خویش طلبد و یا از تیررس ستمگر فرار نماید.۲۴۰
ب ـ ظلم ستیزی دولت
دولت هـا مـوظّفند زمینه هرگونه ستمگری و ستم پذیری را در جامعه نابود کنند وبه هیچ کس اجـازه کـمـتـریـن سـتم را ندهند. ضرورت چنین اقدامی نیاز به هیچ برهانی ندارد و مورد تأکید خردمندان است . حضرت امیر در مقام خلافت، با صلابت و تأکید می فرماید:
(... وَ اَیْمُ اللّهِ لاََنْصَحَنَّ لِلْخَصْمِ وَ لاََنْصِفَنَّ لِلْمَظْلُومِ)۲۴۱ به خدا سوگند، برای دشمن خیرخواهی کرده، داد مظلوم را خواهم ستاند.
اصـلی تـرین کار حکومت علوی، اقامه عدالت ـ در همه ابعاد آن ـ و ستیز با ستم بود؛ ابن عباس مـی گـویـد: امـیـرمؤمنـان صـلوات الله عـلیـه، هـنـگـام عـزیـمـت بـه جـنـگ جـمل، در محلی به نام (ذی قار) نشسته و کفش خود را وصله می زد، از من پرسید: قیمت این کفش چقدر است ؟
گفتم: هیچ ارزشی ندارد. فرمود:
(وَاللّهِ لَهِیَ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنْ اِمْرَتِکُمْ اِلاّ اَنْ اُقیمَ حَقّاً اَوْ اَدْفَعَ باطِلاً)۲۴۲
بـه خـدا سـوگـند، این کفش بی ارزش، از حکومت بر شما نزد من با ارزش تر است، مگر اینکه حقّی را بر پای دارم یا از باطلی جلوگیری کنم .
سـعـیـد بـن قـیـس هـمدانی نیز می گوید: در روزی گرم و سوزان، امیرمؤمنان (ع) را در سایه دیواری دیدم، پرسیدم: چرا در چنین ساعتی از منزل بیرون آمده ای ؟ پاسخ داد:
(ما خَرَجْتُ اِلاّ لاُِعینَ مَظْلُوماً اَوْ اُغیثَ مَلْهُوفاً)۲۴۳
بیرون نیامدم جز اینکه ستمدیده ای را کمک کنم یا به فریاد دادخواهی برسم .
ج ـ ظلم ستیزی مردم
افـراد جـامـعـه نـیـز در ایـن بـاره مـسـؤ ولیـتـی خـطـیـر دارنـد و مـوظـّفـنـد بـه شـکـل انـفـرادی یـادسـتـه جـمـعـی در بـرابـر ظـالمـان بـایـسـتـنـد و مـظـلومـان را یاری رسانند. رسـول گـرامـی اسـلام (ص) یـارانـش را فـرمـان داده بـود کـه سـتـمـدیـده را یـاری نمایند.۲۴۴
امـام صـادق از پـدرش حـضـرت بـاقـر عـلیـهـمـا السـلام نقل می کند که فرمود:
اگـر پـادشـاه ستمگری بخواهد فردی را بی سبب کتک بزند یا بکشد یا به او ستم کند، شما اگر نمی توانید به ستمدیده یاری رسانید، نباید در آنجا حضور یابید، زیرا اگر مؤمن نزد مؤمن مظلومی باشد، واجب است او را کمک کند...۲۴۵
حضرت رضا(ع) نیز می فرماید:
(...سِرْ خَمْسَةَ اَمْیالٍ انْصُرْ مَظْلُوماً وَ سِرْسِتَّةَ اَمْیالٍ اَغِثْ مَلْهُوفاً)۲۴۶
[اگـر شـده] پـنـج مـیـل راه بـرو و مـظـلومـی را کـمـک کـن و شـش میل راه برو و به فریاد ستمدیده ای برس !
مـردم در ایـن وادی آن قـدر بـایـد حـسـاس و پـر تـلاش بـاشـنـد کـه اگـر در عـمـل از عـهـده بـرکـنـدن سـتـم بـرنـیـامـدنـد، حـداقـل در انـدیـشـه آن بـاشـنـد و در دل به آن تن در ندهند و گر نه شریک جرم ستمگران خواهند بود.
امام صادق (ع) می فرماید:
(اَلْعامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعینُ لَهُ وَ الرّاضی بِهِ شُرَکأ فیهِ)۲۴۷
ستم کننده، دستیار او و آن که به ستم راضی باشد، در آن ظلم سهیمند.
د ـ اراده الهی
چـه بـسا گستردگی زمینه های ستم و تنومندی درخت ظلم، توان مردم وحکومت ها را از رویارویی بـا آن بـگـیـرد؛ یـا ستمگر دور از دسترس مردم و حکومت ها دست به بیداد بزند، در چنین مواردی اراده ستم سوز الهی کارساز خواهد بود و ذات مقدّس او با الطاف بیکران خویش به یاری مظلوم می شتابد و او را از چنگ ستمگر رهایی می بخشد و بیدادگر را به کیفر می رساند؛ علاوه بر آیات متعدد قرآن ۲۴۸ در حدیث قدسی نیز آمده:
(یـا مـُوسـی ... لا تـَرْضَ بـِالظُّلْمِ وَ لا تـَکـُنْ ظـالِمـاً فـَاِنـّی لِلظـّالِمِ بـِمَرْصَدٍ حَتّی اُدیلَ مِنْهُ الْمَظْلُومَ)۲۴۹
ای موسی ! به ستم راضی نشو و خود نیز ستم نکن که من در کمین ستمگرم تا انتقام مظلوم را از او بگیرم .
امام صادق (ع) نیز به نقل از پدر بزرگوارش می فرماید:
(اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی حَکَمٌ عَدْلٌ یَأخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظّالِمِ)۲۵۰
خداوند بزرگ داور دادگری است که داد ستمدیده را از ستمگر می ستاند.
- یاری همه جانبه
آنـچـه یـاد شـد، مـنـحـصـر بـه یـاری مـظـلوم در بـرابر ضرر مالی و جانی تنها نیست، بلکه هـرگـونـه کـمـک به مؤمن مظلوم را شامل می شود و همه موظّفند هرگونه ستمی را اعم از مادی و معنوی همچون ضرر مالی، آسیب جانی، استضعاف فکری و فرهنگی، آسیب عرضی و ناموسی و... همه را از مؤمن دور سازند و اجازه ندهند در هیچ یک از ابعاد یاد شده ستمی ببیند.
رسول گرامی اسلام (ص) درباره ستم ستیزی فرهنگی می فرماید:
... هـر کـس ضـعیفی را در فهم و معرفتش کمک کند و به او یاد دهد که چگونه با دشمنان دینی ـ کـه بـاطل گرا هستند ـ بحث نماید، خداوند در سختی های جان دادن، یاری اش می کند... و هر کس انـسـان مـشغول به دین و دنیا را در کارش یاری رساند تا کارش آسان شود، خداوند مزاحمت های شغلی او را مرتفع سازد.۲۵۱
به جرأت می توان گفت اعانت مظلوم در بعد فرهنگی و فکری، به مراتب از یاری فیزیکی او در مـسـائل مادّی ارزنده تر است؛ زیرا اگر فرد و جامعه در استضعاف فرهنگی به سر ببرند چـه بسا زمینه های ستم پذیری بیشتری را در خود فراهم آورند و ستمگران دیگری را بر سر نـوشـت خـویـش حـاکـم سـازنـد، امـّا اگـر رشـد فـرهـنـگـی یـابـنـد و از اسـارت جهل و نادانی آزاد شوند، با اتکای برخود و جوشش درونی خویش و حتی بدون یاری دیگران و بـا اتـکـای بر توانایی های فکری خود، زنجیرهای اسارت و ستم را پاره می کنند و اجازه هیچ گونه استثمار و ظلمی را به دیگران نمی دهند.
در بـعـد حـیـثـیـّت و آبرو نیز هیچ مؤمنی نباید مورد ستم واقع شود و همه موظّفند در حضور یا غـیاب همکیشان خود از آنان دفاع کنند و حرمتشان را پاس دارند چرا که ضربه زدن به عرض و آبـروی مؤمن بـه مـراتـب از سـتم مادّی و ظاهری شکننده تر است .
امام باقر(ع) دراین باره می فرماید:
(مـَنِ اغـْتـیـبَ عـِنْدَهُ اَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فَلَمْ یَنْصُرْهُ وَ لَمْ یَدْفَعْ عَنْهُ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلی نُصْرَتِهِ وَ عَوْنِهِ خَفَضَحَهُ اللّهُ فِی الدُّنْیا وَ الاْ خِرَةِ)۲۵۲
کسی که نزد او از برادر مؤمنش غیبت شود پس یاریش نکند و از او دفاع ننماید در حالی که بر نصرت و یاری او تواناست، خداوند در دنیا و آخرت، او را بی مقدار سازد.
یـادآور مـی شـویـم کـه یاری مظلوم منحصر به درخواست او نیز نمی شود و به صرف اطّلاع، باید بدان اقدام کرد حتی اگر خود او از کسی یاری نخواهد.
- پاداش یاری رسان
مـبـارزه با ستم و یاری رساندن به مظلوم، خود ارزشی والاست که باید بدون هیچ چشمداشتی مـغـتـنـم شـمـرده شـود، گـر چه خداوند حکیم آثار گرانقدری را نیز در دو سرا برای این کردار شایسته قرار داده است از جمله:
۱ـ زدودن گناهان
امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه فرمود:
(مِنْ کَفّاراتِ الذُّنُوبِ العِظامِ اِغاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفیسُ عَنِ الْمَکْرُوبِ)۲۵۳
فریادرسی مظلوم و رهاسازی فرد گرفتار، از اسباب پوشاننده گناهانِ بزرگ است .
۲ـ توجّه خدا
امام صادق (ع) فرمود:
(اَرْبَعَةٌ یَنْظُرُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ: مَنْ اَقالَ نادِماً اَوْ اَغاثَ لَهْفانَ...)۲۵۴
خـداونـد عـزوجـل، در روز قـیـامـت بـه چـهـار نـفـر نـظـر لطـف مـی انـدازد: (اول آنها) کسی است که انسان پشیمانی را عفو کند یا به فریاد بیچاره ای برسد...
۳ـ استواری قدم
رسول اکرم (ص) می فرماید: خداوند به حضرت داود(ع) فرمود:
(...لَیـْسَ مـِنْ عـَبـْدٍ یـُعـیـنُ مـَظـْلُومـاً اَوْ یـَمـْشـی مـَعـَهُ فـی مـَظـْلَمَتِهِ اِلاّ اُثْبِتَ قَدَمَیْهِ یَوْمَ تَزِلُّ الاَْقْدامُ)۲۵۵
هـیـچ بـنده ای نیست که ستمدیده ای را یاری رساند یا در رفع ستم از او گام بردارد جز اینکه گام هایش را در روزی که قدم ها بلغزد، استوار دارم .
۴ـ اجر فراوان
رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:
هر کس مؤمنی را کمک کند تا از غم و اندوه و گرفتاری نجات یابد، خداوند، ده حسنه برایش می نویسد، ده درجه بردرجاتش می افزاید، ثواب آزاد سازی ده بنده به او عطا می کند، ده بدی را از او دور می گرداند و روز قیامت شفاعت ده نفر را به او می سپارد.۲۵۶
۵ـ هـمـنـشـیـنـی پـیـامـبـر
امـام رضـا از پـدرانـش از رسـول خـدا صـلوات اللّه عـلیـهـم نقل می کند که فرمود:
من، علی، شیعیان و کسی که مظلومی را مدد رساند، با هم خواهیم بود.۲۵۷
امام صادق (ع) نیز فرمود:
(مَنْ اَرادَ اَنْ یُدْخِلَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فی رَحْمَتِهِ وَ یُسْکِنَهُ جَنَّتَهُ... وَ لْیُعِنِ الضَّعیفَ)۲۵۸
هـر کـس مـی خـواهـد خـداوند بزرگ او را در باب رحمت خود وارد سازد و در بهشتش جای دهد باید ضعیف را یاری رساند.
- کیفر یاری نرساندن به مظلوم
گـفـتـیـم کـه یاری نرساندن به مظلوم از گناهان کبیره است و کیفرگناه کبیره ـ در صورت عدم تـوبـه ـ دوزخ خـواهـد بـود، عـلاوه بـر ایـن، در سـخنان پیشوایان معصوم، عقوبت های شدیدی برای ترک نصرت مظلوم پیش بینی شده است که به سه مورد اشاره می کنیم:
۱ـ بیچارگی در دنیا و آخرت
حضرت امام صادق (ع) می فرماید:
(مـا مـِنْ مـُؤْمـِنٍ یـَخـْذُلُ اَخـاهُ وَ هـُوَ یـَقـْدِرُ عـَلی نـُصـْرَتـِهِ اِلاّ خـَذَلَهُ اللّهُ فـِی الدُّنـْیـا وَ الاْ خِرَةِ)۲۵۹
هـر مؤمنـی کـه ـ با داشتن توانایی ـ برادر مؤمنش را یاری نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار خواهد کرد.
۲ـ نزول بلا
امام سجّاد(ع) فرمود:
(...اَلذُّنُوبُ الَّتی تُنْزِلُ الْبَلأ تَرْکُ اِغاثَةِ الْمَلْهُوفِ وَ تَرْکُ مُعاوَنَةِ الْمَظْلُومِ...)۲۶۰
از گناهانی که سبب نزول بلا می شود، ترک فریادرسی مظلوم و ترک یاری ستمدیده است .
۳ـ آتش برزخی
امام ششم (ع) فرمود:
((مـلائک) بـه مـرد نـیـکـوکـاری کـه مـرده بـود تـازیـانـه ای زدنـد کـه بـر اثـر آن گـورش مـالامـال آتش شد بدو گفتند این کیفر آن است که یک نماز بی وضو خواندی و به ضعیفی گذر کردی و او را یاری نرساندی !)۲۶۱
از سـوی دیـگـر تـرک یـاری مـظـلوم، نـوعـی کـمـک به ستمگر نیز محسوب می شود که آن نیز کیفرهای سختی در پی دارد.۲۶۲
پی نوشت ها:
۲۳۷ ـ شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۳۹۴.
۲۳۸ ـ بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۲۲۹.
۲۳۹ ـ بقره (۲)، آیه ۲۷۹.
۲۴۰ ـ نسأ(۴)، آیه ۱۴۸، نحل (۱۴)، آیه ۴۱، حج (۲۲)، آیه ۳۹.
۲۴۱ ـ بحارالانوار، ج ۳۲، ص ۳۳.
۲۴۲ ـ نهج البلاغه، خطبه ۳۳، ص ۱۱۱.
۲۴۳ ـ بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱۱۳.
۲۴۴ ـ وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۰۱.
۲۴۵ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۷.
۲۴۶ ـ همان، ج ۷۴، ص ۲۱.
۲۴۷ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۷۷.
۲۴۸ ـ ر. ک: المعجم المفهرس، قرآن مجید، واژه ظلم .
۲۴۹ ـ بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۳۳۷.
۲۵۰ ـ همان، ج ۷۸، ص ۳۸۲.
۲۵۱ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۱.
۲۵۲ ـ همان، ص ۲۵۴.
۲۵۳ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۱.
۲۵۴ ـ همان، ص ۱۹.
۲۵۵ ـ میزان الحکمة، ج ۵، ص ۶۱۵، به نقل از الدّر المنثور، ج ۲، ص ۲۵۵.
۲۵۶ ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۰.
۲۵۷ ـ همان، ج ۶۸، ص ۱۹.
۲۵۸ ـ همان، ج ۷۵، ص ۱۸.
۲۵۹ ـ همان، ج ۶۸، ص ۱۷.
۲۶۰ ـ بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۷۵.
۲۶۱ ـ همان، ج ۷۵، ص ۱۸.
۲۶۲ ـ برای اطلاع بیشتر ر. ک گناهان کبیره، شهید دستغیب، گناه شماره ۳۰.
