خبرگزاری حوزه/ خدای تعالی قرآن کریم را به عنوان کتابی جامع، جاودان و آخرین مرجع معرفتی و هدایتی بشر در همة عرصه ای زندگی بر پیامبر اعظم(ص) نازل کرد و خود محافظت از آن را برعهده گرفت و رسول گرامی اسلام(ص) تمسّک جُستن به قرآن و عترت را تنها راه گریز از گمراهی اعلان کرد. بی تردید مرجعیّت علمی، یکی از ابعاد اساسی تمسّک جُستن معرفتی و عملی به قرآن کریم است.

اگر قرآن کتاب سعادت و هدایت انسان است  باید پاسخگوی نیازهای انسان معاصر باشد و ظرفیت­های خود را نمایان نماید. ما معتقدیم در قرآن کریم پاسخ مشکلات امروز و فردای جهان وجود دارد. تبیین ظرفیت­های تحقق مرجعیت علمی قرآن، مستلزم پاسخ به مسائل و نیازهای انسان معاصر با رویکرد اجتماعی و تمدنی در قالب ادبیات علمی است.

گرایش اجتماعی به تفسیر قرآن کریم از نوآوری‌های مفسران در سده‌ یا سده‌های اخیر است. بر اساس این گرایش و رویکرد، مفسران به دنبال یافتن پاسخ برای معضلات و مشکلات اجتماعی بوده و راه چاره را از قرآن کریم جویا می‌شوند.

قرآن خود را «تبیان کل شیء» خوانده است که ظاهرش ظرفیت و مرجعیت قرآن در همه علوم است. مسئله قرآن پژوهان اجتماعی این است که چگونه ظرفیت های علمی قران کریم قابل برداشت و  دفاع است و دلایل مرجعیت عام قرآن برای همه علوم چیست؟

بدون تردید همزیستی اجتماعی یکی از ظرفیت های علمی نظام اجتماعی قرآن است

اگر بپذیریم که تحولات اجتماعی به شکل گیری اندیشه و تحول آنها اثر گذار است فهم مفسران اجتماعی قران کریم نیز متاثر از پیش فرض ها، پیش دانسته ها کنونی آنان تحول می یابد

ارائه برداشت های نو و مفهوم یابی جدید وداشتن رویکرد اجتماعی یک ضرورت اجتناب ناپذیردر عرصه قرآن پژوهی معاصراست

اجتهاد عمیق و پویا وحرکت همپای حوادث روز و فهم حرکت انطباقی قرآن از کلید واژه های تفسیر اجتماعی است

در ساحت نگاه قرآن پژوهان معاصر، قرآن کریم مجموعه ای از واژه گان پویا و متحرک است و بر احیای  ظرفیت های علمی قرآن در تمام زمینه های اجتماعی اهتمام دارد

قرآن شامل نیاز ها – اعتقادات و سبک زندگی مردم بوده و فهم آن نیز نه از روش مطالعات کتابخانه ای و اندوخته های محض علمی بلکه در عرصه عمل و عینیت زندگی ممکن است

از ویژگی های اساسی اندیشه مفسران اجتماعی قران کریم ،  تفاسیر عقل گرا است. عقلانی بودن و تحلیلی بودن از مهم ترین وجوه این مفسران است.

کلمه واقع گرایی و واقع بینی از پربسامدترین کلمات در آرای این جریان نواندیش تفسیری است  

برخلاف بسیاری از اسلام گرایان که اصرار دارند وضعیت کنونی جامعه معاصر را تنها از دریجه متون شرعی ببینند. همواره براین نکته تاکید دارند که عقلی که خود دین ما رابه آن ملتزم خواسته است. حکم می کند وضعیت حال خود را با چشم های خودمان ببینیم ، شاید عنصری را کشف کردیم که با عناصر دنیای قدیم تفاوت ماهوی داشته باشد

امروزه مطالبات از حوزه دین بالا رفته است و از کشورهای که مبانی اسلام را سرلوح وضع قوانین کشور در همه بخش های اقتصادی ، فرهنگی ،اجتماعی و سیاسی قرارداده اند انتظار می رود که مطابق نیازها های جامعه و انسان معاصر ، علوم اسلامی  هم نوزایی داشته باشند تا بتوانند به نیاز ها انسان معاصر پاسخ دهند

از این رو یکی از مهم ترین تحولات در همه رشته های علوم اسلامی به ویژه حوزه تفسیر بازسازی دانش تفسیر است

مفسران اجتماعی قران کریم با رویکرد بسط ظرفیت های علمی قران  نقد های عالمانه ای بر بسیاری از روایات تفسیری وارد آورده است، به گونه ای که نقدها و ملاحظات آنها، گاه به شش مورد می رسد.

• نقد متن حدیث و سنجش حدیث با قرآن و حاکم گردانیدن قرآن بر حدیث تاکید دارند.
• تحذیر از اسراییلیات و روایات ساختگی و ضعیف،
•  آراء خلاف مشهور مفسر، درخور درنگ و درایت است.
•  اهتمام به ظرفیت های علمی قران کریم
• ظرفیت سازی برای محقق کردن استنباطات قرآنی و اینکه اندیشه را در ساحت نظر رها نمی کنند وبه تحقق اجتماعی انها هم نظر دارند و بدنبال امتداد اجتماعی می روند
• کشف نظریه اسلام در قالب نظام مندی موضوعات و مسایل

نوآورهای مفسران اجتماعی

• مفسران اجتماعی قران کریم معتقدند که کل قرآن قابل فهم است و عموم مردم می توانند به قرآن نسبت بگیرند انها برای اثبات این ادعا دلایل  عقلی می آوردند  
• ایشان نوعا رویکرد مقارنه ای دارند یعنی ظرفیت های قرآنی، فقهی ، تاریخی ، حدیثی و کلامی  را ضمینه فهم شیعی و سنی می کنند و در فرایند استنباط از ظرفیت های شیعی و سنی استفاده می کنند
• مفسران اجتماعی قران کریم می گویند مفسر باید هم به آیات مبین احکام توجه کند و هم به آیات مبین مقاصد

البته برخلاف مفسران اهل سنت عالمان شیعی دراین حوزه نظامند تر عمل می کنند تا براساس قوائد سازمان مند مقاصد شریعت را کشف کنند

• ایشان قرآن را بنحو حداکثری مورد استنطاق قرار می دهند و آیات الاحکام را تا دوهزار افزایش می دهند
• به باطن گرایی اعتقاد ندارند برخی سنت گرایان نگران هستند که ممکن است با این رویکرد  دین عرفی شود اما انها می گویند این نگرانی هم وجود دارد که دین جامد شود واینکه نتواند با زمانه خودش حرف بزند  و مشکلات زمان تعامل وراه حل بدهد
• مفسران اجتماعی قران کریم - اسلام را دین حرکت می دانند وقرآن کریم را کتاب حرکت و جنبش می دانند اما قالب این حرکت را فرهنگی وفکری می دانند و با تجدد تا انجا که میوه های معقول دارد همروی می کنند
• این جریان  از مفسران نواندیش ،  زمانه خود را خوب درک می کنند وبا واقعیت های اجتماعی آشنا هستند برای اقشار تحصیل کرده و نسل جوان حرف های تازه دارند. با آنان وارد گفت گو می شوند ودیالوگ می کنند در نتیجه چون آستانه تحمل بالایی دارند آنها را مجذوب منطق اعتدالی و عقلانی خویش می کنند
• مفسران اجتماعی شیعی دو دغدغه دارند:

۱- کارآمدی دین ۲- جلوگیری از عرفی شدن دین

• مفسران اجتماعی قران کریم -قرآن شناسی را توسعه می دهند ودرعین حال مراقب اند تا در خطاهای معرفتی نیافتند

 از این رو به لحاظ روشی از ابزار های مختلف استفاده می کنند تا وزن معرفتی هرکدام رو نشان دهند

 انواع برداشت هااز آیات قران تحت عناوین  :

الهامی

عبرتی

تطبیقی

 تعمیمی

ویژگی های گرایش اجتماعی

مهم‌ترین ویژگی‌های گرایش اجتماعی در تفسیر قرآن عبارت‌اند از:

۱. بر اساس یافته هایی از قرآن به مباحث مورد نیاز جامعه و حل مشکلات اجتماعی پرداخته است؛

۲. مطرح کردن دین به شکل جدید متناسب با زمان؛

۳. دور بودن این سبک گرایش از اوهام وخرافات و داشتن دیدگاهی معقول؛

۴. به جهت گیری‌های عصری در باب جهاد با دشمنان اسلام و استعمارگران غربی و حرکت تقریبی (وحدت بین مسلمانان ) توجه می‌کند.

۵. مفسر در این گرایش روحیه ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن و احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی بیند.

۶. به عقل و داده‌های علوم تجربی ـ که باور وی قطعی است ـ در تفسیر قرآن اهمیت داده و از روش تفسیر عقلی و علمی  استفاده می‌کند.

۷. به آموزه های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص می‌کند.

۸. به شبهات و اشکالات مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده و در مقام پاسخ گویی به آنها در تفسیر بر می‌آید

۹. به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می کند، بیشتر می‌پردازد.

۱۰. برخی معتقدند که عقل گرایی در این گرایش یک امتیاز محسوب می شود چرا که مانع وارد شدن روایات جعلی و ضعیف در تفسیر می گردد.

به طور کلی مفسر در این روش سعی می کند تا تقلید گونه با تفسیر برخورد نکند ، بلکه با اسلوبی زیبا سنن اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی در خور فهم همگان ارائه کند.

نکات آخراز دیدگاه مفسران اجتماعی

۱- قرآن منحصر به واقعه شأن نزول نمی‏شود، بلکه آیات آن به امتداد زمان و مکان استمرار خواهد داشت، کما اینکه ائمه( ع) فرموده‏اند:« قرآن به مانند ماه و آفتاب در جریان است».

۲- معانی آیات قرآنی در توسعه خود، ما را به معانی دیگری غیر از معانی لغوی، امّا هماهنگ با آن می‏کشاند، و از آن به نوعی تأویل در روایات نام برده شده است؛ برای نمونه در کافی از امام محمد باقر( ع) در مورد آیه ۳۲ سوره مائده‏و من أحیاها فکانّما أحیا الناس جمیعامی‏فرماید: من حرق أو غرق، قلت: فمن أخرجها من ضلال إلی هدی؟ قال ذاک تأویلها الأعظم. امام فرمود: مراد نجات از غرق شدن یا آتش گرفتن است، راوی پرسید: اگر فردی را از ضلالت نجات دهد و هدایت کند، آیا مصداق زنده کردن است؟ امام فرمود: این معنا، تأویل اعظم آیه است.

حسن عبدی پور پژوهشگر تاریخ و معارف قرآنی

برخی از این مفسران عبارتند از:

۱. سید علی اکبر قرشی ، عالم معاصر شیعی و صاحب تفسیر احسن الحدیث ؛

۲. ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفی عمادی (م ۹۵۱ ق) حنفی مذهب و مؤلف تفسیر ارشاد العقل السلیم به زبان عربی ؛

۳. سعید حوی (م ۱۴۱۱ق) سنی مذهب ، صاحب الاساس فی التفسیر ؛

۴. احمد مصطفی مراغی (م ۱۳۷۱ق) از علمای شافعی و صاحب تفسیر مراغی است؛

۵. شیخ محمد عبده (۱۳۲۳ق) صاحب تفسیر المنار ؛

۶. سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی (م ۱۳۸۶ ق) صاحب فی ظلال القرآن ؛

۷. ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر

۸. آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و دیگران، صاحب تفسیر نمونه و پیام قرآن

۹. علامه سید محمد حسین  فضل الله، تفسیر من وحی القرآن

منابع تحقیق:

تفسیر من وحی القرآن

تفسیر التحریر و التنویر

تفسیر و مفسران،

منطق تفسیر قرآن

المفسرون حیاتهم و منهجهم؛