به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «احکام خانواده در پرتو فقه اسلامی» اثری از آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی است که در آن به احکام شرعی موضوعات مختلف زندگی اشاره شده و «حوزه نیوز» به انتشار این احکام در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.

بخش دوازدهم: تلقیح و باروری مصنوعی

- تلقیح مجاز

الف: مادر جانشین

سؤال ۶۹۶. رحم بانویی به هر علّت قادر بر نگاهداری جنین نیست، و آن را سقط می کند. با آمیزش تخمک وی و نطفه شوهرش در آزمایشگاه، و انتقال جنین به رحم زن دیگری که شوهر ندارد (و به اصطلاح مادر جانشین، یا مادر قائم مقام نامیده می شود) بچّه رشد نموده، و به موقع، متولّد می شود، و برابر قرار داد اجرت معینی به مادر جانشین داده می شود، تا کودک تحویل زن و شوهر گردد. آیا این کار جایز می باشد؟

جواب: این کار ذاتاً مانع شرعی ندارد، ولی مستلزم مسائل جنبی حرامی از قبیل لمس و نظر کردن است. بنابراین، هرگاه این کار به وسیله محرمی مانند شوهر انجام شود، به این صورت که نطفه خود و یکی از دو همسرش را بگیرد، و ترکیب نماید، و در رحم همسر دیگر (هرچند عقد موقّتی با او خوانده باشد) کشت کند، مرتکب حرامی نشده اند. در غیر این صورت، برای مجاز بودن این محرّمات جنبی باید ضرورتی وجود داشته باشد.

سؤال ۶۹۷. در فرض سؤال قبل، با وجود اینکه این کودک در رحم مادر جانشین بزرگ شده، امّا دارای صفات ارثی زن اوّل می باشد. با توجّه به آیه دوم سوره مبارکه مجادله، به کدام یک از این دو زن تعلّق دارد، و وارث کدام یک از آنهاست؟

جواب: این فرزند متعلّق به صاحبان نطفه، و با آنها محرم است، و از آنها ارث می برد. و مورد مادر جانشین به منزله فرزند رضاعی او است، بلکه در بعضی جهات نسبت به آن اولویت دارد؛ چرا که تمام گوشت و استخوان او از وی روییده است. بنابراین حرام است که بعداً با آن زن و فرزندان او ازدواج کند، امّا ارث نمی برد.

سؤال ۶۹۸. در موردی که تخمک زن سالم است، امّا رحم قدرت نگهداری و پرورش جنین را ندارد، اگر اسپرم شوهر با تخمک زن در آزمایشگاه ترکیب شود، و سپس نطفه ترکیب شده یا جنین حاصله در آزمایشگاه به رحم زن دیگری منتقل گردد، لطفاً بفرمایید:

الف) آیا این امر جایز می باشد؟

جواب: این کار ذاتاً جایز است، امّا چون معمولًا موجب نظر و لمس حرام است، تنها در موارد ضرورت جایز است.

ب) آیا اجازه صاحب رحم لازم است؟

جواب: آری لازم است.

ج) زنی که نطفه ترکیب شده یا جنین در رحم او قرار می گیرد، آیا می تواند جهت انجام این عمل درخواست اجرت کند؟

جواب: مانعی ندارد.

د) رابطه شرعی کودک متولّد شده، از نظر نسب مادری، با صاحب رحم و زن صاحب تخمک چگونه است؟

جواب: زن صاحب تخمک مادر اوست، و زن صاحب رحم به منزله مادر رضاعی می باشد، و به او محرم است.

هـ) رابطه شرعی این کودک از نظر نسب، ارث، محرمیت و نکاح با شوهر زن صاحب رحم چگونه است؟

جواب: فقط نسبت به او محرم است.

سؤال ۶۹۹. بچّه دار شدن تعدادی از زوجین به دلایل طبّی، به طور طبیعی مشکل بوده، و لازم است که از روشهای درمانی مختلف برای کمک به آنها استفاده شود.

یکی از این روشها، لقاح خارج از رحمی می باشد؛ به این معنا که تخمک را از زوجه و نطفه را از شوهرش گرفته و آنها را با هم مخلوط نموده، تا از اختلاط و امتزاج تخمک و نطفه، جنین حاصل شود، سپس این جنین به رحم زوجه منتقل شود، تا حاملگی و بعد زایمان صورت گیرد. لازم به تذکر است که جنین ها هنگام انتقال به رحم، فقط ۲۴ تا ۴۸ ساعت از زمان لقاحشان گذشته، و دارای ۴ الی ۸ سلول می باشند. گاهی از اوقات، تعداد جنین های حاصل از نطفه زن و شوهر بیش از حدّ نیاز است، که در این صورت اضافه بر نیاز منجمد شده، و پس از زایمان زن با رضایت زوجین، جنین ها از رده خارج و دور ریخته می شود. از طرف دیگر، تعدادی از زوجها وجود دارند که به دلایل طبّی، به هیچ وجه صاحب فرزند نمی شوند؛ امّا برای برخی از آنها، این امکان از نظر طبّی وجود دارد که جنین های مازاد دسته اوّل را در صورت عدم نیاز زوجین، به رحم آنان انتقال داد. سؤالاتی که در این زمینه مطرح می شود عبارتند از:

الف) انتقال این جنین های بارور نشده به رحم زن ثالث از نظر شرعی چگونه است؟

جواب: این کار ذاتاً مانع شرعی ندارد؛ ولی چون مستلزم لمس و نظر حرام است تنها در صورت ضرورت جایز می باشد.

ب) در صورت عدم نیاز زوجین به جنین خود، آیا موافقت آنها برای هدیه جنین به غیر لازم است؟

جواب: آری، لازم است.

ج) آیا والدین صاحب جنین می توانند در ازای اهدای جنین خود وجهی دریافت نمایند؟

جواب: بهتر این است که چیزی نگیرند.

د) آیا ارائه مشخّصات اهداکنندگان جنین به دریافت کنندگان و برعکس لازم است؟

جواب: نظر به اینکه فرزند مزبور تعلّق به صاحبان اصلی نطفه دارد، لازم است هویت آنها ثبت شود و به اطّلاع برسد.

هـ) در صورتی که فرزند پسر باشد، آیا با زنی که در رحم او بزرگ شده، محرم است؟

جواب: آری، محرم است.

و) در صورت دختر بودن فرزند، آیا با شوهر مادر جانشین محرم است؟

جواب: آری، محرم است.

ز) والدین فرزند حاصل چه کسانی هستند؟

جواب: پدر و مادر او صاحبان نطفه اند، هرچند به زن ثالث نیز محرم می باشد.

ح) ارث این بچّه ها پس از تولّد چگونه است؟

جواب: فقط از صاحبان نطفه ارث می برند.

ط) در صورت موافقت قبلی والدین صاحب جنین (صاحب نطفه و تخمک) در اهدای جنین خود، آیا می توانند پس از تولّد نوزاد و یا سال ها بعد، از شخص ثالث متقاضی استرداد طفل شوند؟

جواب: احتیاط آن است که با رضایت مادرِ جانشین، بچّه را بگیرند.

سؤال ۷۰۰. لطفاً در مورد انتقال جنینِ تکوین یافته از اسپرم و تخمک زوج قانونی در خارج از رحم، به رحم زن اجنبی (مادر جانشین) به سؤالات زیر پاسخ دهید:

الف) این کار از لحاظ تکلیفی چه حکمی دارد؟

جواب: این امر ذاتاً جایز است؛ ولی چون غالباً مستلزم نگاه و لمس حرام است، جز در موارد ضرورت جایز نیست.

ب) مادر طفل تولّد یافته کدام زن است؟ آیا می توان مادر جانشین را در حکم مادر رضاعی دانست؟

جواب: صاحبان اسپرم و تخمک، پدر و مادر حقیقی فرزند متولّد شده هستند. و مادر جانشین در حکم مادر رضاعی است.

ج) آیا مجرّد یا متأهّل بودن زن اجنبی (مادر جانشین)، علم و جهل مادر جانشین، مجّانی یا غیر مجّانی بودن رحم، تأثیری در احکام مربوطه می گذارد؟

جواب: هیچ کدام تفاوتی ندارد، ولی اگر مادر جانشین شوهر دارد، باید با اجازه شوهرش باشد.

ب: تولید فرزند فقط با اسپرم مرد در رحم مصنوعی

سؤال ۷۰۱. اگر علم در آینده آن قدر پیشرفت کند که اسپرم مرد را بدون ترکیب با نطفه زن، در رحم مصنوعی پرورش دهند، حکم آن چه خواهد بود؟

جواب: آن مولود فقط منسوب به صاحب اسپرم است؛ ولی فرزند شرعی او محسوب نمی شود.

ج: تولید فرزند با استفاده از دانه ها و محصولات نباتی

سؤال ۷۰۲. اگر علم تا آنجا پیشرفت کند که اسپرم و نطفه را از دانه ها و محصولات نباتی و مانند آن بگیرند و به زن تلقیح کنند، و نوزاد مصنوعی به عمل آورند، در این صورت کودک متعلّق به چه کسی است؟

جواب: این کودک فقط باآن زن محرم است، ولی ارث بردن او از آن زن ثابت نیست.

د: تولید فرزند با اسپرم و نطفه نباتی در رحم مصنوعی

سؤال ۷۰۳. اگر نطفه و اسپرم را از فرآورده های نباتی تهیه، و آن را در رحم مصنوعی پرورش دهند، و از آن کودکی به عمل آورند. نوزاد به چه کسی ملحق می شود؟

جواب: این نوزاد متعلّق به کسی نیست؛ یعنی نه پدر دارد و نه مادر.

و: طلاق از شوهر اوّل و ...

سؤال ۷۰۴. مرد نطفه ندارد، و لذا همسرش را طلاق داده است. اگر این زن به صیغه مردی درآید، سپس نطفه شوهر جدید و آن زن را ترکیب کنند، و زن بعد از پایان صیغه و عدّه به عقد شوهر اوّل درآید، و بعداً آن نطفه را به رحم زن تزریق کنند، این کار چه حکمی دارد؟ و در هر صورت پدر و مادر آن بچّه کیست؟ و ارث و محرمیت به چه صورت است؟

جواب: اگر ضرورت ایجاب کند جایز است، ولی فرزند به صاحبان اصلی نطفه تعلّق دارد.

ه: لقاح خارج رحمی

سؤال ۷۰۵. تلقیح اسپرم و تخمک زن و شوهر شرعی در خارج از بدن و جایگزینی آن در رحم همان زن چه حکمی دارد؟ آیا کودک حاصل حلال زاده است؟

جواب: این کار ذاتاً اشکالی ندارد؛ ولی چون معمولاً مستلزم نظر و لمس حرام است، تنها در صورت ضرورت جایز می باشد. (منظور از ضرورت این است که مثلاً اگر این کار انجام نشود زندگی زناشویی آن مرد و زن مختل، و یا زن گرفتار بیماری می شود). و در هر حال فرزند مذکور حلال زاده است.

سؤال ۷۰۶. تلقیح اسپرم و تخمک زن و شوهر شرعی و رشد جنین در محیط غیر انسانی چه حکمی دارد؟ آیا کودک حاصل از این عمل حلال زاده است.

جواب: با همان شروطی که در بالا گفته شد اشکالی ندارد، و فرزند مذکور حلال زاده است.

- تلقیح غیر مجاز

الف: تلقیح نطفه متوفّی به زوجه اش

سؤال ۷۰۷. نطفه مرد از نظر علمی تا ۷۲ ساعت پس از مرگ دارای حیات کامل است. اگر زوجه درخواست تلقیح مصنوعی از شوهر متوفّای خود داشته باشد، آیا اطبّا مجاز به این کار هستند؟ لازم به ذکر است که این عمل بعضاً در کشورهای خارجی اعمال می گردد، و عمدتاً در مواردی است که زوجه از زوج فرزندی نداشته، و زوج در همان اوایل ازدواج به هر دلیلی از دنیا رفته است.

جواب: اشکال دارد.

سؤال ۷۰۸. اسپرم زوج با رضایت او و به طریق اصول پزشکی گرفته شده تا به زوجه او تلقیح شود، امّا قبل از این کار از دنیا رفته است. و پس از فوت شوهر تلقیح صورت گرفته، و فرزند به دنیا آمده است. آیا فرزند مذکور فرزند مشروع همان زوج است و از او ارث می برد؟

جواب: این کار مجاز نبوده است؛ ولی چنانچه نمی دانستند فرزند مزبور حلال زاده است و احکام محرمیت را دارد و از مادرش ارث می برد، ولی از پدر ارث نمی برد.

ب: پیوند تخمدان زن اجنبیه به زوجه

سؤال ۷۰۹. در مورد پیوند تخمدان زن اجنبی (مانند پیوند کلیه) برای باردار شدن زوجه، لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:

الف) آیا این کار جایز است و دیه دارد؟

ب) آیا تخمدان را می توان فروخت؟

ج) حکم اولاد زوجه چگونه است؟

د) آیا زن اجنبی حقّی مانند مادر بودن پیدا می کند؟

جواب: چنانچه ضرورتی برای این کار نباشد از آن صرف نظر شود. و اگر ضرورتی وجود دارد، بعد از پیوند این عضو جزء بدن آن زن می شود، و فرزند مال خود اوست. و در فرض فوق دیه ندارد، و خرید و فروش آن جایز است؛ هرچند بهتر است که پول را در مقابل اجازه برداشتن عضو مزبور بگیرد، نه در مقابل خود آن.

ج: استفاده از نطفه های موجود در بانک نطفه

سؤال ۷۱۰. بعضی از مؤمنین و مؤمنات، که از حیث نطفه نقایصی دارند، برای اولاددار شدن به مراکز ناباروری مراجعه می کنند. آیا می توان از نطفه هایی که در بانک نطفه نگهداری می شود، در لقاح مصنوعی با منی خود آنها ممزوج، و شرایط لقاح را فراهم، و با دستگاه در رحم همسرانشان قرار داد؟ در صورتی که به طور کلّی در منی آنها اسپرم و تخمک وجود نداشته باشد، آیا می توانند از اسپرمها و تخمکهای مجهول الهویه موجود در بانک نطفه استفاده نمایند؟ و چنانچه در دو فرض فوق فرزندی به وجود آید، متعلّق به چه کسی خواهد بود؟

جواب: استفاده از نطفه بیگانه برای صاحب فرزند شدن جایز نیست، و تولّد فرزند باید مستند به ازدواج صحیح شرعی باشد. ولی اگر چنین عملی انجام شود، فرزند متعلّق به صاحبان نطفه است، و نسبت به مادری که در رحم او کشت شده نیز محرم می باشد، بی آنکه از او ارث ببرد.

د: تلقیح نطفه اجنبی به اجنبیه

سؤال ۷۱۱. مردی عقیم، ولی زن او سالم و قدرت باروری دارد. اگر اسپرم مرد دیگری در آزمایشگاه با تخمک زن مذکور ترکیب، سپس نطفه ترکیب یافته در رحم زن نهاده شود، لطفاً بفرمایید:

الف) آیا این کار جایز است؟

جواب: جایز نیست.

ب) آیا این امر زنا محسوب می شود؟

جواب: زنا نیست؛ ولی از جهاتی شبیه زناست.

ج) آیا مشخّص بودن یا ناشناس بودن دهنده اسپرم در حکم مسأله تأثیری دارد؟

جواب: هیچ تأثیری ندارد.

د) رابطه شرعی کودک با شوهر زن از لحاظ ارث، محرمیت و نکاح چگونه خواهد بود؟

جواب: رابطه ای با او ندارد؛ جز اینکه فرزند طبیعی همسر اوست، و با او محرم می باشد.

هـ) رابطه شرعی کودک با مرد صاحب اسپرم از نظر ارث، محرمیت و نکاح چگونه می باشد؟

جواب: به منزله فرزند نامشروع اوست که محرم است؛ ولی از یکدیگر ارث نمی برند.

سؤال ۷۱۲. هشت سال است ازدواج کرده، ولی بچّه دار نمی شوم. مشکل از ناحیه شوهرم است، و هیچ امیدی به بچّه دار شدن من نیست، آیا می توان از نطفه مرد دیگری استفاده کرد؟ به گونه ای که دو طرف همدیگر را نبینند، و اسپرم مرد را در مطب دکتر به زن تزریق کنند. در ضمن شنیده ام که گفته اند این عمل چون برای جلوگیری از طلاق است، و دو طرف همدیگر را نمی بینند، اشکالی ندارد، و مانند خونی است که از شخصی گرفته، و به شخص دیگری تزریق می کنند، و لهذا از نظر شرعی حلال است. آیا چنین چیزی صحّت دارد؟

جواب: این کار گناه دارد و جایز نیست؛ مگر اینکه شما از شوهرتان طلاق بگیرید؛ و بعد از گذشتن عدّه به عقد موقّت مثلاً یک روزه مردی درآیید، هرچند او را هرگز ندیده و نبینید، و نطفه آن مرد را در مطب دکتر گرفته و به شما تزریق کنند، و بعد از تولّد فرزند مجدّداً به عقد شوهرتان درآیید. در غیر این صورت جایز نیست.

سؤال ۷۱۳. آیا می توان اسپرم مرد و زن اجنبی را در لوله آزمایش قرار داد؟ اگر فرزندی متولّد شود متعلّق به کیست؟ آیا حکم ولد الزنا را دارد؟

جواب: این کار جایز نیست و اگر فرزندی متولّد شود در بسیاری از احکام تابع صاحبان نطفه است؛ ولی از آنها ارث نمی برد.

و: یک راه حلّ مناسب!

سؤال ۷۱۴. زنی ۲۶ ساله هستم. قبل از ازدواج دردهای شدید ماهیانه داشتم.دکترها گفتند: مشکلات شما با ازدواج و زایمان حل می شود. بدین جهت ۶ سال پیش ازدواج کردم، و چون درد زیادی متحمّل می شدم، تصمیم گرفتم که زود بچّه دار شوم، ولی متأسّفانه ۹ ماه پس از ازدواج متوجّه شدم شوهرم به طور کامل عقیم است، و اصلاً بچّه دار نمی شود. من که این مسأله برایم خیلی مهم بود، بیش از پیش روحیه خود را از دست دادم. اکنون پزشکان می گویند تنها راه این است که: «اسپرم مرد بیگانه ای با سرنگ به شما تزریق شود». من اوّل به این کار راضی نبودم، چون مقلّد شما هستم، و طبق فتوای شما این کار حرام است. ولی اکنون جانم به لب رسیده است. لطفاً بگویید: چه کنم که هم بچّه دار شوم، و هم مرتکب گناهی نگردم؟

جواب: تنها راه مشروع آن است که شما از شوهرتان (هرچند به صورت مخفیانه و بدون اطّلاع اطرافیان) طلاق بگیرید، و پس از گذشتن عدّه به عقد موقّت صاحب نطفه درآیید (هرچند همدیگر را هرگز نبینید)، سپس نطفه به شما تزریق شود، و پس از پایان عقد موقّت و زایمان دوباره می توانید به عقد شوهر اوّل درآیید. در این صورت شما مادر آن بچّه، و صاحب نطفه پدرش محسوب می شود و به شوهر شما هم محرم است ولی به اقوام شوهرتان محرم نیست؛ امّا به اقوام شما محرم است.

- احکام تلقیح مصنوعی

سؤال ۷۱۵. برخی از مراجع عظام تلقیح را در صورتی تجویز فرموده اند که: «نطفه شوهر بدون ایجاد مقدّمات حرام، توسّط خود شوهر در رحم زن تزریق گردد». حال اگر به علّت نداشتن تخصّص و آشنایی، این کار باعث عفونت ثانویه و احیاناً مرگ همسرش گردد، آیا شوهر ضامن است، یا ضمان متوجّه افراد متخصّصی بوده که بدون دادن آگاهی های لازم او را نسبت به این عمل ترغیب کرده اند؟

جواب: در صورتی که ضرورتی برای این کار احساس شود می توان از افراد متخصّص استفاده کرد، تا خطری پیش نیاید.

سؤال ۷۱۶. در جایی که عمل تلقیح به طور شبهه صورت گرفته (مثل جایی که زن گمان می کرده نطفه از شوهرش بوده، و مرد نیز گمان می کرده زنی که نطفه وارد رحم او شده، همسر واقعی او می باشد، در حالی که این طور نبوده است).آیا احکام اولاد بر فرزندی که به دنیا خواهد آمد، جاری می شود؟

جواب: نسبت به صاحب آن نطفه و آن زن ولد شبهه است و به شوهر آن زن نیز محرم است.

سؤال ۷۱۷. آیا مادر جانشین (زن پذیرای جنین) مستحقّ دریافت نفقه یا اجرة المثل تا زمان تولّد جنین، از صاحب نطفه و پدر جنین می باشد؟ و آیا این کار نوعی اجاره اعضا (اجاره رحم) تلقّی می گردد؟ یا مشمول عقد دیگری است؟

جواب: این موضوع تابع قرار داد است، و اگر قراردادی ندارند، و جنبه رایگان نداشته، حقّ اجرة المثل دارد. و عمل مزبور نوعی اجاره است، نه اجاره اعضا؛ بلکه اجیر شدن برای پرورش جنین.