به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب "الحاشیة علی حاشیة شرح التجرید ملاعبدالله بهابادی یزدی " با تحقیق و تصحیح محمّدحسین کلاهی آماده نشر شد.

معرّفی اثر

شاید کمتر اثری در تاریخ اسلام – به ویژه در حوزۀ کلام – مانند «تجرید الاعتقاد» خواجه نصیر الملة و الدین محمّد بن محمّد الطوسی (د: ۶۷۲ ق) دارای شروح و حواشی باشد. خواجه یکی از دانشمندان امامی است که در علوم مختلفی نظیر فلسفه، کلام، منطق، حکمت عملی، نجوم، ریاضیات و فقه تبحّر داشته و آثاری را نگاشته است. مکتوبات طوسی همواره مورد توجّه دانشمندان شیعی و غیر شیعی قرار گرفته است. علاوه بر گسترۀ علم خواجه، بدون شک، وی را باید یکی از تأثیرگذارترین متفکّران عالم اسلام و تشیّع دانست تا آنجا که او را با عناوینی مانند «أستاد البشر» و «العقل الحاد¬عشر» یاد می‌کنند.

مرحوم آقا بزرگ طهرانی (د: ۱۳۸۹ ق) در باب شرح و حواشی تجرید می نویسد:

«و علیه حواشٍ لا تُحصی و شروحٌ کثیرةٌ.»

گذشته از فهرستی که آقا بزرگ جمع¬آوری کرده ، کتابی مستقل به نام کتابشناسی تجرید الاعتقاد نیز نگاشته شده است. شارحان و محشّیان این کتاب منحصر به عالمانی شیعی نظیر علّامۀ حلّی (د: ۷۲۶ ق)، ملّا عبدالله یزدی (د: ۹۸۱ ق) صدرالمتألهین شیرازی(د: ۱۰۵۰ ق)، فیّاض لاهیجی (د: ۱۰۷۲ ق)، محمّدباقر سبزواری (د: ۱۰۹۰ ق) و آقا حسین خوانساری (د: ۱۰۹۸ ق) نیستند؛ بلکه بعضی عالمان سنّی مذهب مانند شمس الدین اصفهانی(د: ۷۴۶ ق) میر شریف جرجانی (د: ۸۱۶ ق)، فاضل قوشچی (د: ۸۷۹ ق)، جلال الدین دوانی (د: ۹۰۸ ق)، صدرالدین دشتکی (د: ۹۰۳ ق)، غیاث الدین دشتکی (د: ۹۴۸ ق) و علّامۀ خفری (د: ۹۵۷ ق) را فرا می‌گیرد.

در این میان، همان طور که در کتاب کتابشناسی نیز انعکاس یافته است، علاوه بر کشف المراد علامۀ حلّی، دو شرح سُنّ شهرت یافتهی بر این کتاب وجود دارد:

تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد (مشهور به شرح قدیم) نوشتۀ شمس الدین اصفهانی؛شرح فاضل قوشچی (مشهور به شرح جدید).

شاید مهم ترین حاشیه برشرح قدیم، متعلّق به شریف جرجانی باشد که توسّط صدرالدین دشتکی حاشیه زده شده است. همچنین دوانی و نصیرالدین کاشی (د: ۷۵۵ ق) حواشی ای را بر شرح قدیم مرقوم کرده اند. اما شرح قدیم هیچ گاه مانند شرح جدید توجّه متفکّران و متکلّمان را به خود جلب نکرد. حواشی و شروح فراوانی – به ویژه از جانب سنّیان – به این کتاب نگاشته شد. آنچه در اینجا بیش از هر چیز اهمّیّت دارد، «طبقات جلالیة و صدریّه» است.

جلال الدین دوانی حاشیه ای بر شرح قوشچی می نگارد (حاشیۀ قدیم دوانی). رقیب علمیش صدرالدین دشتکی بر حاشیۀ او حاشیه ای انتقادی می نویسد (حاشیۀ قدیم دشتکی). دوانی در حاشیۀ دیگر پاسخ می دهد؛ دشتکی نیز پاسخ او را پاسخ می گوید (حاشیۀ جدید دوانی و دشتکی) و دوانی را وادار می سازد تا برای بار سوم حاشیه ای مرقوم کند (حاشیۀ اَجَد). این بار عمر دشتکی کفاف نمی دهد که سومین حاشیۀ او را نیز نقد کند و پسرش غیاث الدین منصور راه پدر را ادامه می دهد و چیز سومی می نویسد. این حواشی پنج گانه یا شش گانه را «طبقات جلالیة و صدریّه» می نامند.

نگاشته ای که پیش رو دارید که متشکّل از چند رساله به قلم ملا عبدالله یزدی بهابادی (د: ۹۸۱ ق) است، با محوریّت حاشیۀ قدیم دوّانی نگاشته شده و موضوع آن، امور عامّه است که با «مبحث تشکیک» آغاز می‌گردد.

شیوۀ مرحوم ملا عبدالله این نبوده که تمامی عبارات را ذکر کند و به شکل «قال-أقول» آن را توضیح دهد، بلکه عبارات گلچین شده ای را برمی گزیند و شرح می نماید. به علاوه، او به دو شرح دیگر دوانی و انتقاداتی که صدرالدین دشتکی (سیّد سند) وارد ساخته است، توجّه ویژه ای دارد و مکرّراً از سایر اجزای طبقات صدریه و جلالیه شاهد می آورد؛ حتّی در برخی موارد به سایر آثار دوانی مانند حاشیة التهذیب ارجاع می دهد. او همچنین به عبارات خواجه، تحت عنوان «مصنّف» بی اعتنا نیست.

خوشبختانه مبحث تشکیک از شرح قدیم دوانی پیشتر به زیور طبع آراسته شده بود. از آنجایی که آقا حسین خوانساری بر حاشیۀ ملا محمّدباقر سبزواری بر این بخش حاشیه ای نگاشته و متعرّض سخنان ملاعبدالله نیز گشته، کنگرۀ آقا حسین در چاپ رسائل وی همّت گماشته و علاوه بر چاپ حاشیۀ او، متن سخنان دوانی و سبزواری را نیز به چاپ رسانیده است. شایسته بود حاشیۀ دوانی به شکل مستقل تصحیح شود، ولی ضیق وقت مانع از این کار شد. امیدواریم تا آیندگان بر این کار همّت گمارند و این تلاش ناچیز را تکمیل نمایند. به علاوه، حاشیۀ مرحوم یزدی (رسالۀ یکم) نیز پیشتر به چاپ رسیده بود که ما را از تصحیح مجدّد آن منصرف نکرد؛ زیرا اوّلاً خالی از اشکال نبود، و ثانیاً با متن دوانی همراه نبود که همین مسئله باعث شده بود تا متن را قابل فهم نکند. اما رسالۀ دوم که حجم قابل توجّهی را به خود اختصاص داده، ظاهراً دارای نسخۀ منحصر به فردی است. آنچه در تصحیح این رساله ملال آور بود، عدم دسترسی به سخنان دوانی بود. همین امر باعث گشت تا مرزبندی میان سخنان مرحوم یزدی و دوانی در بسیاری از عبارات مشخّص نباشد و به قوّت حدس مصحّح متّکی گردد.

شرح حال مصنّف

ملانجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی در اوایل قرن دهم هجری در بهاباد پا به عرصه وجود گذاشت. به همین جهت، بایستی او را «بهابادی» خواند، نه «شهابادی» یا «شاه آبادی». بهادباد در ۲۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد و بر روی تپه ی ماهورهای بین دو رشته کوه قرار گرفته است. آب و هوای خشک دارد؛ منطقه‌ای کوهستانی است و هوای آن معتدل و آب زراعتی آن بیشتر از چشمه و قنوات تامین می‌شود؛ وسعت آن حدودا ۴۵۰۰ کیلومترمربع که ۹۶۰ کیلومتر آن دشت و بقیه را نواحی کوهستانی و کوهپایه‌ای تشکیل می‌دهد.

پدر ملا عبدالله از متدینان بهاباد بود که از تمکن مالی خوب و از منزلت و مرتبتی خاص برخوردار بود. عبدالله بعد از رشد و شکوفایی و تحصیلات مقدماتی پس از چندی اقامت در زادگاه خود برای فرا گرفتن علوم دینی به شهرهای اسلامی شیراز و اصفهان مسافرت کرد. وی در شیراز مقیم مدرسۀ صدریۀ منصوریه گشت و به کسب معارف پرداخت. ملاعبدالله در عین حالی که به فراگیری علوم اشتغال داشت، در مدرسۀ منصوریه به تدریس نیز مشغول بود و شاگردانی را تربیت کرد. آخوند مدتی را نیز در جوار مرقد مطهر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در نجف اشرف به بحث و تدریس مشغول بود. از ثمرات این اقامت، حاشیۀ معروف وی بر کتاب تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی است. کتاب مذکور شهرتی بسزا دارد و قرن‌ها است که به عنوان کتاب درسی در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود. او شرح خود را در روز چهارشنبه ۲۷ ذوالقعده ۹۶۷ هجری قمری در نجف اشرف به پایان رساند.

در میان اساتیدش نام غیاث الدین منصور دشتکی و در بین شاگردانش نام شیخ بهایی بیش از هرکس توجّه انسان را به خود معطوف می کند. ملاعبدالله در دربار صفوی نیز رحل اقامت گزید. شاهان صفوی بنا به دلایل مختلف دینی و سیاسی و مصالح حکومتی، ضمن احترام و تقدیس علمای دین از آنان در امور مختلف نظرخواهی می‌کردند. این احترام‌ها و تقدیس‌ها بیشتر برای حفظ موقعیت خویش و به منظور برخورداری از حمایت و پشتیبانی جامعه شیعی بود که سر در فرمان عالمان و فقیهان داشتند. او حواشی متعدّدی بر شروح و حواشی تجرید نگاشته است. در کنار تمامی اینها شرح تهذیب المنطق و شرح المطوّل تفتازانی از جمله آثار برجسته و ماندگار اویند.

تا کنون مجموعه آثار زیر توسط دبیرخانه کنگره بین المللی ملاعبدالله بهابادی یزدی آماده و منتشر شده است:

• کتاب فلسفی " التشکیک " یک جلد

• الحاشیة علی حاشیة شرح التجرید یک جلد

• کتاب فقهی "ارشاد الاذهان» دوجلد

• کتب ترجمه و شرح "دره المعانی یک جلد

• کتاب "شناخت نامه" یک جلد

• کتاب سیره علمی –عملی علامه ملاعبداله بهابادی یزدی یک جلد

• مجموعه مقالات سه جلد

• مجموعه مصاحبه ها یک جلد