به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی، نشست «دانشنامه‌های حدیثی؛ ضرورت‌ها و رویکردها» و بزرگداشت آیت‌الله ری شهری گفت: با بروز و ظهور مباحث حدیثی به ویژه در قالب دانشنامه‌ها، به نظر می‌رسد آسیب‌های این عرصه کمتر شده است؛ یعنی در دوره‌ای عقل‌گرایی و عقل‌بسندگی و در دوره‌ای قرآن‌بسندگی و در دوره ای حدیث بسندگی رواج داشت؛ ولی در سال‌های بعد از انقلاب در سایه تلاش آیت الله ری شهری و همراهانش، قرآن‌بسندگی و حدیث‌بسندگی کنار رفت و این دو منبع معرفت همراه با هم و با خردورزی استفاده شدند که این رویکرد باید تقویت شود.

وی بیان کرد: معمولاً مجموعه یافته‌های قبلی بشر در قالب این دانشنامه‌ها توصیف و تشریح می‌شود و تولید علم مطرح نیست؛ البته دانشنامه‌های حدیثی قدری با این تعریف فاصله دارد، یعنی در این دانشنامه‌ها و دانشنامه قرآن با مجموعه زیادی از آیات و روایات روبرو هستیم که برای استفاده مخاطب باید به صورت یک نظم استوار و سازمان‌یافته به مخاطب عرضه شود تا مخاطب بتواند بهتر و شایسته‌تر از آن بهره ببرد.

رئیس پژوهشکده حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: در ابتدای نوشتن حدیث، هر چه حدیثی شنیده می‌شد، نوشته شد و نظم خاصی در نوشتن آن وجود نداشت. در اصول ۴۰۰ گانه یا اربعمائه و یا احادیث علی بن جعفر(ص) هیچ نظمی نداشته است و این نیاز پژوهشگر را برآورده نمی‌کرد، لذا تلاش شد تا کتب به صورت بخش‌بخش نوشته شود، مانند کتاب صلاة سجستانی که همه روایات نماز را کنار هم قرار داد. در دوره‌های بعد هم به سمت جامع‌نویسی رفتند که همان دانشنامه‌نویسی است و روایات مرتبط با یک باب در کنار هم قرار می‌گرفتند و تبدیل به کتاب جامع می‌شد.

وی ادامه داد: مثلاً کتاب کافی مرحوم کلینی کتابی دانشنامه حدیثی شایسته در دوره خود و از میراث حدیثی قم است. ایشان مباحث اعتقادی را از سایر مباحث و در ذیل همین بحث هم توحید را از مباحث دیگر جداسازی کرده است تا مخاطب بتواند بهترین استفاده را ببرد یا شیخ طوسی در کتاب تهذیب مدعی است که بنده همه روایاتی را که حکم شرعی از آن استخراج می‌شود، آورده‌ام یعنی همه متون روایی را باید خوانده باشد و از دل آن روایات فقهی را بیرون آورده باشد و بعدها هم بحارالانوار و ... در همین راستا شکل گرفت.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی با بیان اینکه در دوره کنونی شاید اولین نگاشته حدیثی مرتبط با مباحث معرفتی را باید سفینةالبحار مرحوم محدث قمی بدانیم، ادامه داد: ایشان بدون اینکه با مباحث دانشنامه‌نویسی در اروپا آشنا باشد، مباحث را به صورت حروف الفبا آورده و مرتب کرده و کاری شایسته در مورد دانشنامه حدیثی انجام داده است.

تولید دانشنامه در ۷۰ جلد

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی اضافه کرد: الان دانشنامه قرآن و حدیث مطالب را به صورت الفبایی از ایثار شروع کرده و تا یقین ادامه خواهد داد و مجموعه بیش از ۷۰ جلد خواهد شد تا نیازهای جامعه از قرآن و حدیث جمع‌آوری و در اختیار مخاطبان قرار بگیرد.

وی تصریح کرد: مرحوم علامه مجلسی به صورت خودجوش مجموعه عظیم و شایسته‌ بحار را بنیان نهادند که این مقدار کار برای ما قابل باور نیست. مجلسی ۱۰۰ جلد کتاب را دوبار با قلم خود نوشته است، حال آن که فکر نکنم کسی داشته باشیم که این مجموعه را یکبار به صورت کامل خوانده باشد؛ این همت بی‌نظیر است و ما چنین اراده‌هایی نداریم.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی با طرح این پرسش که آیا این دانشنامه با این گستردگی ما را از دانشنامه جدید بی‌نیاز می‌کند، گفت: امروز ما با یکسری عناوین جدیدی روبرو هستیم که در گذشته وجود نداشت، مثلاً محیط زیست که موضوع آن روز نبوده است و الان یک موضوع بسیار جدی است یا برخی موارد موضوع بوده است ولی مسئله نشده بود مانند روایات پیرامون زنان که عمدتاً ناظر به نقش مادری بوده و حضور آنان در جامعه مورد توجه نبوده است؛ روایات در مورد زن و خانواده خیلی زیاد است ولی به عنوان موضوع مورد نیاز پژوهشی مدنظر نبوده است زیرا سؤالی مطرح نبوده و زن به عنوان نیمی از جامعه مورد توجه نبوده است.

ابزار جدید و لزوم دانشنامه‌های جدید

رئیس پژوهشکده حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: موضوع دیگری که لزوم توجه به دانشنامه‌های جدید را به ما یادآور می‌شود، وجود ابزار جدید مانند تولید نرم‌افزارهای جدید است. دیدن مطلب در نسخ خطی واقعا کار دشواری است و به همین جهت انسان از حافظه قوی و نحوه کار پیشینیان تعجب می‌کند ولی الان ابزارهایی داریم که هم از منظر مجموعه مطالب و هم منابع بی‌نظیر است.

وی ادامه داد: الان جستجوی ریشه‌ای، ترکیبی و ... داریم؛ مثلاً در بحث ترکیبی، در خیلی از موارد دو واژه قرین هم به کار می‌روند و وقتی کنار هم باشند، مفهوم جدیدتری را در اختیار ما قرار می‌دهند؛ مثلا صبار شکور چندین بار در قرآن آمده است در حالی که در متون پیشین چنین دقت‌هایی وجود نداشت و واژگان جدا بررسی می‌شدند.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی افزود: یا مثلاً علامه مجلسی با همه دقت‌هایی که داشته است، وقتی به واژه آرزو و امل می‌رسد، کمتر از صد روایت جمع‌آوری کرده است، در حالی که قبل از آن، ۱۰ روایت بوده است و امروز ما که در برابر او عددی نیستیم، ۲۷۰ روایت در این دو واژه در دانشنامه حدیث وارد کردیم. این اتفاق با استفاده از ابزارهای جدید رخ داده است. جالب اینکه در این روایات، روایاتی وجود دارند که ممکن است زاویه دید ما را نسبت به داشتن آرزو تغییر دهد؛ مثلاً اگر در گذشته می‌گفتند آرزو چیز خوبی نیست ولی الان گفته می‌شود در ذات بشر وجود دارد و آرزو چیز خوبی است و آن چه بد است، آرزوهای دور و دراز و بی‌مبناست.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: ذات دانش این اقتضا را دارد که به مرور زمان رشد کرده و رویکردهای آن دقیق‌تر و منضبط ‌تر شود و حتی در بحث شبهات هم ما با توجه به فضای مجازی نیازمند رویکردهای جدیدی هستیم که در دوره علامه مجلسی وجود نداشت.

وی تصریح کرد: در حوزه فقه حالت خودبسندگی مذهبی وجود داشته است، یعنی معمولاً اگر کسی مانند مرحوم شیخ حرعاملی کتابی می‌نوشت صرفاً از منابع شیعی بهره می‌برد و اهل سنت هم صرفاً از منابع اهل سنت به همین دلیل همه کتب فقهی اینگونه عمل کرده‌اند ولی الان اینطور نیست؛ مرحوم آیت‌الله بروجردی که از مفاخر دوره معاصر بود، این نظریه را مطرح کرد که غالب مسلمانان اهل سنت هستند و رویکرد عموم هم ناظر به احکام فقهی اهل سنت بوده است لذا با این رویکرد سؤالاتی را از ائمه(ع) می‌پرسیدند.

حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی عنوان کرد: بنابراین برای فهم روایت باید بستر را بشناسیم و بعد سراغ جواب امام(ع) برویم. مثلاً از امام(ع) پرسیده‌اند بسم‌الله باید جهر خوانده شود یا اخفات و امام(ع) تصریح کردند که باید بلند گفته شود ولی وقتی به رساله‌ها مراجعه می‌شود، در مورد نماز ظهر و عصر اختلاف وجود دارد؛ مرحوم آیت‌الله بروجردی معتقد بود که این حکم در بستر خاصی مطرح است از این رو باید اقوال فقهای دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را ملاحظه کنیم تا ببینیم دعوا و اختلاف بر سر چیست. مرحوم آیت‌الله بروجردی معتقد بود ما به فهم روایات فقهی اهل سنت نیاز داریم تا روایات خودمان را بهتر درک کنیم.

ایده ابتکاری آیت‌الله بروجردی

این حدیث پژوه تصریح کرد: بعداً که کارها پیش رفت، ترسیدند اختلاط میان روایات شیعه و سنی به وجود بیاید از این رو نتوانست به کتاب خود جامه عمل بپوشاند ولی در دوره معاصر ما همین ایده را با توجه به وجود نرم‌افزارهای جدید اجرایی کردیم. مثلاً در مورد وسائل یکی خود وسائل الشیعه را داریم و دیگری مدارک فقه اهل‌السنه مرتبط با کتاب وسائل‌الشیعه که کلا روایات اهل سنت است. یا در مواردی اهل سنت ما را به شاذبودن احکام فقهی متهم می‌کنند، یعنی همه مذاهب یک حکم دارند و شیعه فرق دارد ولی با توجه به روایات اهل سنت می‌بینیم که اگر این گونه باشد یک در هزار است و هرچه شیعه گفته است ریشه در اقوال گذشتگان اهل سنت دارد نه مذاهب چهارگانه مانند عطا.

وی بیان کرد: تا قبل از انقلاب، محققان شیعه برای شیعیان و اهل سنت برای خودشان می‌نوشتند ولی بعد از انقلاب ما مدعی بودیم که تقریر ما از اسلام، دقیق‌تر و جامع‌تر است ولی به صورت طبیعی اهل سنت اقبالی به ما ندارند از این رو آیت‌الله ری شهری، میزان‌الحکمه را به هفت زبان ترجمه کردند و سبب شد تا فرهنگ شیعه فراتر از افرادی که مذهب شیعه دارند، گسترش یابد که این رویکرد، رویکرد قابل دفاعی است.

دانشنامه برای کشیشیان مسیحی نوشته شود

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به دانشنامه مناجات‌، تأکید کرد: این مناجات از نقاط اوج در فرهنگ شیعی است؛ یکی از اساتید می‌گفت من بخشی از صحیفه سجادیه را برای کشیش‌ها خواندم و قبل از آنکه من محزون شوم آن‌ها گریه می‌کردند. بنابراین ما می‌توانیم برای این گروه از مخاطبان دانشنامه جدیدی را تعریف کنیم.

وی اضافه کرد: در گذشته معمولا محققان قرآن و حدیث در مباحث دیگر هم دخالت داشتند، مانند علامه مجلسی که در نجوم، تفسیر و فقه و ... هم نظر داده است ولی الان نیازمند دانشنامه‌های تخصصی هستیم، زیرا علوم توسعه یافته است؛ امروز ما از قرآن و حدیث به عنوان منبع بهره می‌بریم ولی رویکرد ما اجتماعی یا اخلاقی است؛ مثلاً اقای جوادی چندی قبل ایده تألیف دانشنامه روایات اخلاقی را پیشنهاد کرد.

۶۲/۳۱۳