خبرگزاری حوزه | یک واژه ای که قلم از نوشتن آن، بیان از گفتن آن و دل از ذکر و ورد آن به شور و شوق می آید نام مبارک امیرالمومنین علی علیه السلام است.
واژه ای که در باره اش قلم ها زیاد نوشته شده و بیان ها فراوان گفته شده اما حق مطلبش ادا نشده گرچه در پیشگاه خدای مبارک اجر و فضیلتی دارد که فقط خدا می داند.
نام علی علیه السلام که دشمن شکن و خیبر شکن هست و در لحظه های حساس به کمک دین خدا آمده و معروف است اسلام را پیغمبر رحمت العالمین به برکت ثروت حضرت خدیجه سلام الله علیها و و شمشیر امیرمومنان علی علیه السلام تثبیت و جهانی کرد. علی علیه السلام که محصور در عصر و زمان خاصی نمی شود و زمان و زمین را در می نوردد. علی علیه السلام که غیرت الله است و به فرموده ی خود مولای متقیان فقط برای اعاده ی حقی از باطلی و گرفتن حق مظلومی از ظالمی قیام کرده و راضی به تشکیل حکومت الهی شده است و گرنه حکومت در نگاه علی علیه السلام جایگاهی ندارد حکومت دنیایی را که سه طلاقه کرده است و چقدر این روز، یعنی سیزدهم رجب که مصادف است با ولادت مولود کعبه، امام علی علیه السلام که خداوند متعال با این مولود باعث عزت و عظمت اسلام و قطع ریشه کفر و مشرکین گردید و چقدر فرخنده روزی است این روز، که به روز پدر نامگذاری شده است که در این روز به یاد و نام پدر واقعی و مرد حقیقی عالم هستی باشیم و بدانیم که امام علی علیه السلام به تعبیر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که فرمودند: انا و علی ابواه هذه الامه ؛(بحارالانوار، باب ۲۶)
به تعبیر واقعی پدر امت اند و چقدر برازنده ی همه ی آنهایی است که به این فرمایش حضرت مهربانی ها در این ایام مبارک گوش جان بسپاریم و نگاهی بیندازیم به سیره و اسوه ی پدر حقیقی و واقعی بشریت که حق بزرگی در پیاده شدن فرمان های الهی و رها شدن انسان ها از چنبره های ظلم و تاریکی به سوی حق و هدایت داشته اند.
امام علی علیه السلام و خدا شناسی:
نهج البلاغه کلام گهربار امام علیه السلام است که مجموعه ایی از خطبه ها، نامه ها و حکمت هایی است که توسط حضرت گفته شده است و یکی از راه های شناخت امام علی علیه السلام این کتاب شریف است که بعد از قرآن کریم از اهمیت زیادی برخوردار می باشد. در نهج البلاغه وصف بسیاری در خدای متعال شده است در جایی "ذعلب یمانی" از حضرت می پرسد : "آیا پروردگارت را می بینی ؟ "و حضرت می فرماید: "آیا چیزی را که نمی بینم چگونه عبادتش کنم؟" (نهج البلاغه، خطبه ۱۷۸)
امام علی علیه السلام با کلامی کوتاه بهترین راه خداشناسی را به ما مشق کرده اند در حالی که بحث خداشناسی و این خطبه شریف که یکی از بحث های اعتقادی در مورد صفات سلبی و ثبوتی خدای متعال هست و خود بحث سخت کلامی است حضرت با کلامی ساده و روان و در فهم مخاطبین در همه ادوار این بحث مهم و پرفایده را بیان کرده اند که نشان از عمق مطلب دارد. امام متقین در جای دیگر این باره فرموده اند: "معرفه الله، اعلی المعارف؛" (غررالحکم و درر الکلم، ج ۱، ص ۷۱۲)
شناختن خدای پاک و منزه، والاترین معرفت هاست. ما در ضرب المثل داریم که "خشت اول گر نهد معمار کج تا ثریا می رود دیوار کج" بنابراین، اگر کسی از ما بحث خداشناسی را که به تعبیر امام علی السلام عالی ترین معرفت ها و پر منفعت ترین معارف است را در جای خود درست قرار بدهد که به عنوان ستون و به قول امروزی فندانسیون ساختمان قلمداد می شود بقیه دیوار و بدنه ی ساختمان درست و محکم گذارده می شود. ما انسان ها که در این دنیا به دنبال سود و منفعت خود هستیم چه منفعتی بالاتر از این که خدا و توحید را در زندگی خود که آغاز و پایان همه کارها به او منتهی می شود را درست و حسابی یاد بگیریم که در ادامه مسیر و زندگی پایمان نلنگد که لنگان لنگان نمی توانیم به مقصد و قرار برسیم.
امام علی علیه السلام، و روحیه مردم داری و محروم نوازی
مردم داری و محرومیت زدایی و مظلوم نوازی ریشه در آیین یکتاپرستی و دین اسلام دارد. همه انبیای الهی و امامان علیهم السلام به این امر خدا دوستانه اهمیت زیادی می دادند و ما در مرام امام علی علیه السلام روحیه ی مردم داری، مظلوم نوازی و یتیم نوازی را بیشتر مشاهده می کنیم.
حضرت علی علیه السلام در دوران خلافتش معروف به تقسیم و توزیع عادلانه اموال عمومی بودند و نگاه پدرانه نسبت به ضعیفان و فقرا جاری می کردند چنانچه در زمان های مختلف می بینیم کسانی به این روحیه خداخواهانه مزین گردیده چرا؟ چون مطابق با فطرت هر انسانی هست و می گوییم علی وار و علی مسلک زیست می کند و چقدر پسندیده است که همه ی ما روزی به این صفات زیبا آراسته بشویم که به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی جامعه اسلامی و در ادامه تمدن اسلامی ایجاد گردد. در حدیثی امام علی علیه السلام از قول نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: "لن تقدس امه لا یوخذ للضعیف فیها من لقوی غیر متتعتع "؛ (نهج البلاغه، نامه ۵۳/ میزان الحکمه، ج ۹، باب محرومیت از حق)جامعه ایی که در آن حق محرومان و ضعیفان از قدرتمندان بازستانده نشود، افرادش هیچ گاه روی سعادت و خوشبختی را نخواهند دید. پس یکی از اهداف حکومت الهی و حکومت علوی در هر زمانی باز پس گرفتن حق محروم و ضعیف از غنی و قوی بوده است اما یک سوالی که در اینجا مطرح است آیا همه انبیا و امامان ما در هر عصری توانسته اند حق محرومان و ضعیفان را از ثروتمندان و اقویا به طور کامل بستانند؟ با نگاهی جامع و کلی به سیره این بزرگان و سیر تاریخی می بینیم با وجود تلاش و زحمات شان و در مسیر نحقق اهداف الهی پیغمبران و امامان علیهم السلام به طور مطلق نتوانسته اند حق همه مظلومین و ضعفیان را باز ستانند اما جالب توجه هست که دغدغه اصلی شان اجرای عدالت اجتماعی در جامعه بوده است و در این راه از هیچ کوششی دریغ نکردند و به اندازه ی وسع و توانایی خود به این وظیفه ی الهی عمل نموده اند.
داستانی از یتیم نوازی امام علی علیه السلام که ایشان در زمانی که رهبر جامعه بودند و به قصد سرکشی به زندگی مردم در شهر قدم می زدند تا از اوضاع مردم باخبر شوند.
یک روز متوجه زنی شدند که مشک آب بزرگی روی دوش داشت و نفس نفس زنان آن را با خود حمل می کرد. به آرامی به سمت زن حرکت کرد وقتی متوجه خستگی و ناتوانی زن شد مشک آب را از او گرفت و بر دوش خود انداخت تا آن زن کمی استراحت کند. امام مشک آب را تا خانه آن زن برد و در حال راه رفتن از حال و روز و فرزندانش پرسید. زن گفت: زندگی من و فرزندانم خوب بود تا زمانی که شوهرم در یکی از جنگ های علی بن ابی طالب توسط دشمن کشته شد، حالا من مانده ام و چند کودک یتیم که بسیار فقیر هستیم و غذایی برای خوردن نداریم. حضرت با شنیدن حرف های زن بسیار نارحت شد. به خانه بازگشتند و تا صبح چشم بر هم نگذاشتند و مدام به این موضوع فکر می کردند. صبح زود هنگام طلوع خورشید امام علیه السلام یک سبد غذا و خوراکی برداشت و به طرف خانه زن حرکت کرد. در راه یاران امام خواستند تا سبد را به آن ها بدهد تا برایش حمل کنند اما ایشان فرمودند: امروز اگر شما برای من این زنبیل را حمل کنید در قیامت چه کسی اعمال من را به دوش خواهد گرفت؟ وقتی حضرت به آنجا رسید در را کوبید. زن گفت: چه کسی پشت در است؟ امام پاسخ داد: همان کسی که دیروز مشک آب را برایت به خانه ات آورد، امروز برای تو و فرزندانت غذا آورده است. زن به سرعت در را باز کرد و گفت: خدای مهربان از تو راضی باشد اما سزای علی بن ابی طالب را بدهد. امام علی علیه السلام وارد خانه زن شد و به او گفت: برای تو نان پختن آسان تر است یا از کودکان مراقبت می کنی؟ زن گفت: برای من نان پختن بهتر است، اگر شما کودکان را نگه می دارید من نان درست می کنم. زن شروع کرد به درست کردن خمیر و امام گوشتی را که آورده یود برای کودکان کباب کرد و به همراه خرما در دهان آن ها می گذاشت و به آن ها می گفت: از خداوند متعال بخواهید علی بن ابی طالب را ببخشد. زمانی که خمیر نان آماده شد حضرت مقداری هیزم جمع کرد و آن را در تنور ریخت. وقتی که آتش شعله ور شده بود، امام صورت خود را به آن نزدیک کرد و با خود گفت: ای علی، آیا می بینی آتش این دنیا چه قدر سوزان است! به طور قطع، آتش قیامت بسیار سوزان از آتش این دنیا است. در این زمان یکی از زن ها که از آن جا می گذشت وارد خانه زن شد و با دیدن حضرت علی علیه السلام بر سر مادر کودکان فریاد زد: ای وای بر تو، تو می دانی ایشان چه کسی هستند؟ این آقا علی بن ابی طالب امام و پیشوای مسلمانان است. زن که بسیار جا خورده بود با شرمندگی زیاد گفت: آقا من نمی دانستم، یا امیرالمومنین من را عفو کنید. من بسیار از شما خجالت می کشم. امام علی علیه السلام با مهربانی و تواضع فرمودند: این شما هستید که باید من را ببخشید که تا حالا جویای احوالتان نبودم، از شما غافل شدم و مشکلاتتان را حل نکردم و از خدای مهربان بخواهید که من را ببخشد. حضرت نمونه ایی از انسان کامل و پدری مهربان است که با دیدن مشکلات راحت نمی نشینند و اقدام می نمایند که این داستان گوشه ایی از وظیفه مداری، محروم نوازی و یتیم نوازی حضرت را نشان می دهد که ریشه در صفت لطف و رحمت پروردگار عالمیان دارد که در فطرت همه ی ما انسان ها به غنیمت گذاشته شده است که فقط به کمی توجه و رحم نیاز دارد که از آن ها سوال خواهد شد.
امام علی علیه السلام و جهاد در راه خدا
امام علی علیه السلام یکی از ویژگی های بارزش، جهاد در راه خدا و جنگ با کافرین، مشرکین و منافقین در رکاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود و حضرت در دوران حکومت کوتاهش مشغول جنگ های فراوانی گردید که ایشان را از رسیدن به اهداف و آرمان های والای الهی که عبارت از هدایت انسان ها از ظلمت و تاریکی به نور و شعله ور ساختن نور توحید و معرفت به خدا در دل ها و جان ها باز گذاشت گر چه حضرت در این راه از هیچ تلاشی دریغ نکردند و جنگ و جهاد ایشان هم خودشان درسی از خداشناسی، گذشت، ایثار و فداکاری، مبارزه و جهاد با نفس که جهاد بزرگ است می باشد.
امام علی علیه السلام در نامه ۳۱ خود خطاب به فرزندشان امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: و جاهد فی الله حق جهاده و لا تاخذک فی الله لومه لائم و خض الغمرات الی الحق حیث کان؛ (نهج البلاغه، نامه ۳۱) در راه خدا آن طور ی که شایسته است و حق جهاد ادا می شود جهاد کن و هرگز از سرزنش سرزنش کنندگان تو را از راه تلاش در راه خدا باز ندارد و در دریای مشکلات برای رسیدن به حق، فرو رو هر جا که باشد. کلام نورانی امام علی علیه السلام که قرآن ناطق هستند به عبارتی ذیل آیه شریفه که می فرماید: "و جاهدوا فی الله حق جهاده "؛ ( سوره حج/ آیه ۷۸) "و یجاهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لائم"؛ ( سوره مائده/ آیه ۵۴) بیان شده است. بهترین بیان برای نشان دادن موقعیت جهاد در فرهنگ اسلامی و در نگاه امام علی علیه السلام و ترغیب امت به فرهنگ جهاد و شهادت که عامل رستگاری مومنین و حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت اسلامی از دست اندازی دشمنان به خاک، وطن و دین و مذهب و ناموس مسلمانان بوده است این بیان سرشار از نورانیت حضرت علی علیه السلام است که می فرماید: "اما بعد فإن الجهاد باب من ابواب الجنه فتحه الله لخاصه اولیائه و هو لباس التقوی و درع الله الحصینه و جنته الوثیقه"؛ ( نهج البلاغه، خطبه ۲۷) حقیقت این است که جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند متعال آن را به روی دوستان خاص خود باز می کند و هر کسی توفیق جهاد دارد معلوم می شود از اولیا و دوستان الهی است در ادامه می فرماید: ممن ترکه رغبه عنه البسه الله ثوب الذل و شمله البلایا؛ ( نهج البلاغه، خطبه ۲۷)؛ پس هر کس جهاد در راه خدا را از روی اعراض و تخلف از فرمان خدا ترک کند خداوند لباس ذلت و خواری بر اندام او می پوشاند و از همه طرف بلایا و گرفتاری او را احاطه می کند البته بیان امام مربوط به جایی است که از روی تخلف و بی اعتنایی جهاد را ترک کند اما اگر از روی تخلف و بی اعتنایی جهاد را ترک کند عذری که از نظر قرآن هم پذیرفته شده است که قرآن می فرماید: لیس علی الاعمی حرج(سوره نور/ آیه ۶۱). ما در هر برهه ایی از تاریخ شاهد بودیم که عده زیادی از مسلمانان و جوانان به تاسی جستن به امام علی علیه السلام به میدان جهاد و جنگ با دشمنان به خاک و ناموس و دین رفنند و جهاد با جان راکه در مرتبه ی عالی جهادها قرار دارد هم طعم شیرین جهاد را چشیدند و هم به فیض شهادت که بهترین مرگ هاست توانستند با شهادت خود از جمله شفاعت کنندگان و شاهد و حاضر بر اعمال باشند و آیه ی قرآن را که در مورد شهدا که می فرماید: زنده اند و نزد پروردگار رزق و روزی می خورند.
امام علی علیه السلام و غیرت اللهی
داشتن برخی از صفات و روحیات همواره تحسین و در مقابل صفات بد و زشت تقبیح گردیده است. یکی از صفاتی که امام علی علیه السلام به آن معروف شده روحیه غیرت و جوانمردی هست. در هر زمانی شایسته است که مردم و به ویژه جوانان را به این صفت پسندیده و الهی با روش های گوناگون دعوت کرد و از مجریان روحیه غیرت و جوانمردی در انظار عمومی تشویق به عمل آورد و در نظام آموزشی و تربیتی این صفات نیکو را جلوه گری نمود.
حضرت در سیر زندگی خود در تمامی میادین علمی و عملی با شجاعت و دلاوری تمام و در کسوت مردانگی درس پهلوانی و جوانمردی و شجاعت را به آزادگان جهان دادند. امام علی علیه السلام ابتدا خود عامل بودند و بعد مردم را توصیه به عمل می کردند ایشان مردم را از تمام زشتی ها برحذر و آن ها را امر به خوبی و زیبایی ها می نمودند. در کلامی گهربار می فرمایند: "ایها الناس، إنی، والله، ما أحثکم علی طاعه الا و أسبقکم إلیها، و لا أنها کم عن معصیه إلا و أتناهی قبلکم عنها"؛ ( نهج البلاغه؛ خطبه ۱۷۵)
ای مردم سوگند به خدا، من شما را به هیچ طاعتی وادار نمی کنم مگر آن که پیش از آن خود عمل کرده ام و از معصیتی شما را باز نمی دارم جز آن که پیش از آن ترک گفته ام. از این مطلب می فهمیم که با فرستادن انبیا و امامان علیهم السلام که از گناه دوری می جستند چقدر خداوند متعال بر بندگانش لطف و مهربانی داشته است. علی علیه السلام را هر کس توانسته وصف کرده و روحیه فتوت و جوانمردی و شجاعت ایشان را ستوده مولانا جلال الدین گفته: "گفتن پیغمبر به گوش رکاب دار امیرالمومنین علی علیه السلام که هر آینه کشتن علی به دست تو خواهد بود – از قول حضرت علی علیه السلام او را فتی بن الفتی خوانده است "( مثنوی معنوی، دفتر اول، صص ۱۷۰-۱۷۶). و استاد سخن سعدی شیرازی در کلامی شیوا خصال آن حضرت را این گونه به شعر کشیده است : جوانمرد اگر راست خواهی ولی است / کرم پیشه ی شاه مردان علی است (بوستان سعدی، ص ۸۳).
امام علی علیه السلام یکی از ویژگی هایی که دارد که او را بارز کرده است و مورد تحسین خداوند متعال واقع شده است و در فقه اسلامی هم کسی که در راه دفاع از ناموس خود به قتل برسد درجه و مقام شهید را دارد صفت غیرت و مردانگی است که به طور فطری در انسان ها به ودیعه گذاشته شده است. حضرت در خطبه معروفی بعد حمد خدا و جهاد در راه خدا در نهج البلاغه می فرماید: "این مرد غامدی است که لشکرش به انبار وارد شد، حسان به حسان بکری را کشت، و مرزبانان شما را از جای خود راند. به من خبر رسیده مهاجمی از آنان بر زن مسلمان و زن در پناه اسلام تاخته و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره او را به یغما برده، و آن بینوا در برابر آن غارتگر جز کلمه استرجاع و طلب دلسوزی راهی نداشته، آن گاه این غارتگران با غنیمت بسیار باز گشته، در حالی که یک نفر از آن ها زخمی نشده، و احدی از آنان به قتل نرسیده، اگر بعد از این حادثه مسلمانی از غصه بمیرد جای ملامت نیست و بلکه مرگ او در نظر من شایسته است"(نهج البلاغه، خطبه ۲۷)
این ها تنها گوشه ایی از روحیه حمیت و غیرت و جوانمردی در وجود نورانی و مقدس امیرالمومنین علیه السلام است که با شنیدن و خواندن آن ها عاشق مرام و مسلک علی علیه السلام می گردند و چه به جا گفت: "جرج جرداق" مسیحی در وصف امام علی علیه السلام :" ای روزگار، کاش می توانستی همه قدرت هایت را، کاش می توانستی همه استعداهایت را در خلق یک انسان بزرگ، نبوغ بزرگ و قهرمان بزرگ جمع می کردی و یک بار دیگر به جهان ما یک علی دیگر می دادی".
امام علی علیه السلام ؛ اطاعت، بندگی و عبودیت الهی
اطاعت و بندگی صفت بارز همه ائمه معصومین علیهم السلام بوده است. امام علی علیه السلام به عبادت و اطاعت خدای متعال اهتمام زیادی داشته اند. و در پیشگاه پروردگار خیلی خاشع و متواضع بوده اند. امام سجاد علیه السلام که به سجاد یعنی کسی که زیاد سجده می کرده است معروف بودند روزی از سجده و عبادت زیاد ایشان گفتند حضرت فرمودند: عبادت من در مقابل عبودیت جدم امیرالمومنین علی علیه السلام ناچیز هست بنابراین متوجه کثرت عبادت و نیایش مولای متقیان علیه السلام از این کلام فرزندشان می شویم. از عبادت و بندگی علی علیه السلام همین ما رو بس است که این مرد عابد و شجاع در حال نماز و بندگی خدا در محراب عبادت به شهادت رسیدند در حالی که جملات نماز را بر زبان جاری داشت که می فرمود: مات علی و الصلوه بین شفتیه ؛ یعنی علی در حالی که نماز بین دو لبش بود از دنیا رفت. اما نکته ایی که بایستی توجه هر فرد باهوشی را به خود جلب کند این است که زیادی عبادت علی هرگز او را از مسئولیت های اجتماعی و خانوادگی باز نداشت.
عبادتی را که علی علیه السلام به دنبال آن بود و به دیگران هم توصیه می کرد عبادت توأم با تفقه و دانایی بوده است. عبادتی بوده که علما و دانایان را فقط به نشستن در عبادتگاه خود و انزوا جستن از مردم و جامعه را تأکید نمی کند بلکه عابد باید در موقع عبادت و سحرگاهان مشغول نیایش و خلوت با پروردگارش باشد و در اوقات دیگر به فعالیت های سیاسی، اجتماعی و نقشی که در خانواده دارد بپردازد. امام علی علیه السلام در حدیثی زیبا فرموده است: "لا خیر فی عباده لیس فیها تفقه "( تحف العقول، ص ۲۰۴)؛ عبادتی که آگاهانه نباشد، خیری در آن نیست. دین اسلام، دین اجتماعی است و دین را از فعالیت های اجتماعی جدا نمی داند.
امیرالمومنین علیه السلام در روایتی دیگر عبادت کنندگان را به سه دسته تقسیم می کنند : اول؛ عبادت بردگان که ناشی از ترس است، دوم؛ عبادت تاجران که عبادت این ها برای رسیدن به بهشت است و سوم؛ عبادت آزادمردان که عبادت این دسته به خاطر دوستی و عشق با خداست و برترین عبادت هم همین است که انسان ها خدا برا برای دوستی و سپاسگزاری به خاطر نعمت های زیادی که به ما داده است اطاعتش کنیم. امام علی علیه السلام همان طور که خود در زندگی، جهاد، عبادت و امور اجتماعی فردی میانه رو بوده است در وصیت نامه آن حضرت به فرزندش می خوانیم : "و اقتصد فی عبادتک و علیک فیها بالامر الدائم الذی تطیقه"؛ (بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۲۱۴)
پسرم! در انجام عبادت میانه رو باش و بر تو لازم است که در انجام عبادت روش دائمی که توانش را داری، پیشه خود سازی. افراط و تفریط همواره در دین اسلام و در سیره امام علی علیه السلام مورد سرزنش قرار گرفته است و میانه روی را مورد تأکید قرار داده اند.
امام علی علیه السلام شخصیتی است که تمام عمر خود را در انجام وظیفه و رسالت الهی به سر برد و نمونه اش را تاریخ به خود ندیده است.
از تولد گرفته تا شهادت همه عمر را در عبادت الهی، جهاد در راه خدا و شرکت در همه غزوات پیامیر صلی الله علیه و آله و سلم از قبل از اسلام و دعوت کفار و مشرکین مکه برای اسلام تا بعد از هجرت و تشکیل حکومت توسط نبی گرامی صلی الله علیه و آله و سلم امام علی علیه السلام همواره در دفاع از آرمان های الهی ثبات قدم داشته است. امیرالمومنین علیه السلام در مدت کوتاهی هم که خلافت اسلامی و امام مسلمین را بر عهده داشته اند دست از تلاش و مجاهدت برای انجام وظیفه امامت و پیشوایی بر نداشته و شب و روز مشغول انجام وظایف الهی بوده اند حضرت در این مدت کوتاه حکومت مشغول جنگ های فروانی بوده اند و جنگ و آرام کردن حدود و ثغور تحت حاکمیت ایشان را از پرداختن به نقاط ضروری محروم کرده است.
در این نوشتار در مورد خداشناسی از نگاه امام علی علیه السلام، و روحیه مردم داری و محروم زدایی ایشان گفته شد که حضرت بسیار به این مسائل مهم دینی که عبارت باشد از یتیم نوازی، فقر زدایی اهتمام داشتند و شبانه روز برای رفع این آفت اجتماعی تلاش می کردند. ویژگی بارز دیگری که در امام علی علیه السلام و در سیره ی رفتاری ایشان جلوه گری می کند روحیه شجاعت و دلیری است که از صدر اسلام تا زمان شهادت حضرت در مسیر جنگ و قتال با مشرکین، کفار، منافقین و کسانی که به حقوق مردم دست درازی می کردند بوده اند و این صفت را به فرزندانشان هم سفارش نموده اند. در ادامه هم به صفت غیرت و جوانمردی امام علی علیه السلام اشاره ای کوتاه شد که این صفت پسندیده و خدادوستانه ایشان همواره نمود داشته است که حضرت را به صفت فتوت معروف کرده است.
در پایان نوشته عبادت و بندگی علی علیه السلام گفته شد که حضرت آن عبادتی را مورد سفارش قرار می دادند که همراه با تفقه و دانایی باشد و علاوه بر آن عبادت خشک و خالی مد نظر ایشان نبوده بلکه عبادتی که روح فعالیت های اجتماعی، توجه به خانواده در آن دمیده شده باشد مورد توصیه امام علی علیه السلام بود که التبه در این نوشتار به ویژگی های کمی از حضرت اشاره نمودیم که مجموعه ی این صفت ها و روحیه ها از ایشان شخصیتی جامع ایجاد کرده است که باعث شده در تاریخ ماندگار شود و تحسین همه ی اشخاص از ملت ها و ادیان مختلف را به همراه داشته باشد.
محمدتقی امیرپور - طلبه ی سطوح عالی حوزه های علمیه
