به گزارش خبرگزاری «حوزه»، ثقه الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به شیخ کلینی، مشهورترین دانشمند فقیه شیعه در نیمه اول قرن چهارم هجری و مؤلف کتاب گرانسنگ الکافی است.
* ولادت
سال ولادت کلینى معلوم نیست ولى وفاتش در ۳۲۸ یا ۳۲۹ بوده است و سفراء حضرت مهدى علیه السلام یعنى نواب خاصّ آن حضرت را درک کرده و احادیث و اخبار را از دست اوّلش اخذ کرده است.
* کلین
کلین (بر وزن حسین) قریه ایست در ۳۸ کیلومترى جنوب غربى شهر رى کنونى که پنج کیلومتر از جاده دور است و از این قریه فقها و محدثینى بزرگ برخاسته اند که از جمله آنها محمّد بن یعقوب کلینى و دائى او مرحوم علّان است.
* تحصیلات شیخ کلینی
شیخ کلینی پس از گذراندن دوران آغازین تحصیل و آشنایی با منابع رجالی و حدیثی، از کلین مهاجرت کرد و وارد ری شد.
«ری» در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگونی در کنار هم و در آرامش کامل در آن جا به حیات خود ادامه می دادند. اما این آرامش گاه دستخوش حرکت های سیاسی می شد. فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه‌گذاری کرده بود و به ترویج و تبلیغ تفکر و آراء خود می پرداخت.
از این رو «ری» به نقطه برخورد آراء و اندیشه های فرقه اسماعیلیه و مذهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. کلینی در این زمان در کنارِ گذراندن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و اندیشه های دیگر مذاهب و فرقه ها آشنا شد. بلکه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه ها که می رفت تشیع را از مسیر واقعی اش خارج کنند، پی برد.
کلینی در این شهر در محضر استادان بزرگی چون «ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی» به فراگیری حدیث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود شایستگی بسزایی نشان داد.
عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود، سراسر ممالک اسلامی را فراگرفته و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او حدیثی فرا گیرند و بر اندوخته های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود که می توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر که زمانش به حدود تقریبی یک قرن می رسد کتاب های شش گانه حدیثی اهل سنت (صحاح سته) تدوین شد.
در این زمان شاگردان امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام رضا علیه السلام هنوز زنده بودند. اما از آن ها جز کتاب ها و جزوه های کوچک و پراکنده چیزی در دست نبود و بسیاری از این کتاب ها و جزوه ها نیز در همین عصر از بین رفت.
* هجرت به قم
شیخ کلینی با درک خطر نابودی احادیث، با وفات این حاملان احادیث به قم شهر محدثان و شاگران اهل بیت علیهم السلام مهاجرت کرد.
در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه ای به نقل حدیث می پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه علیهم السلام حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد که عاشقان کلام اهل بیت علیهم السلام به این شهر مهاجرت کنند و کلینی یکی از این افراد بود.
او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُربُ الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری به فراگیری حدیث پرداخت. استادان و محدثانی که کلینی برای شکوفایی اندیشه خدایی خود از آن ها بهره جسته است در حدود سی و پنج نفر می باشند.
در میان اساتید کلینی علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی جایگاه بسزائی دارد؛ محدثی که نامش در اسناد بیش از هفت هزار و یکصد و چهل روایت (۷۱۴۰) از روایات کافی به چشم می خورد.
شیخ کلینی برای گردآوری احادیث امامان شیعه روستاها و شهرهای بی شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدثی می یافت از او حدیث فرا می گرفت. کوفه یکی از شهرهایی بود که کلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ علمی به شمار می رفت و کمتر محدث و یا محققی بود که در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آن جا استفاده ای نکرده باشد.
کوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام به شمار می رفت که همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می پرداختند. از این رو هر یک از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپا داشته بودند و به نقل احادیث می پرداختند. «ابن عقده» یکی از کسانی بود که در این شهر سکونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث به شمار می رفت و حافظه قوی او موجب شده بود که آیتی از آیات حافظه در جهان شود.
بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او کسب علم می کردند. او اگر چه از نظر مذهبی «زیدی جارودی» بود اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود که همه مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند. کلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده کرده، از او روایاتی فراگرفت.
کلینی پس از کسب علم و حدیث از ده ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته و تصویری از شیعه واقعی را در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود. شیعیان به او افتخار می کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می نگریستند؛ تقوا، علم و فضیلت او در اندک مدتی موجب شد که هم شیعه و هم اهل سنت در مشکلات دینی به او مراجعه کنند، به طوری که عامه و خاصه در فتاوا به او رو می کردند و به همین سبب او اولین کسی بود که به لقب ثقه الاسلام شهرت یافت.
* تألیف کافی
مجموعه کتاب «الکافی» ـ که شامل اصول کافی (دو جلد)، فروع کافی (پنج جلد) و روضه کافی (یک جلد) است و دربردارنده شانزده هزار و یکصد و نود و نه (۱۶۱۹۹) حدیث از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام می باشد. الکافی، کتابی است که کلینی در طی بیست سال تلاش خستگی ناپذیر به تألیف آن موفق شده است.
شیخ کلینی با تألیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلکه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. کاری که او در مدت بیست سال برای تشیع به پایان رساند کاری بود که شش تن از بزرگترین عالمان اهل سنت در مدت یک قرن برای مذهب خود انجام دادند. کتاب کافی مهم ترین و نفیس ترین کتاب از مجموعه کتب چهارگانه حدیثی (کتب اربعه) (1) مذهب تشیع است.
بعضى از علما معتقدند که کتاب کافى بر امام زمان علیه السّلام عرضه شده، و آن حضرت فرمود: «الکافى کاف لشیعتنا»؛ کتاب کافى شیعیان ما را بس است.
* تألیفات دیگر کلینی
کلینی علاوه بر تألیف مجموعه الکافی، کتاب های «الرد علی القرامطه» (2)، تفسیر رؤیا (تعبیر خواب)، مجموعه شعر (حاوی قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام سروده اند)، کتاب رسایل ائمه اطهار علیهم السلام و کتاب رجال را تألیف کرده است.
* شاگردان کلینی
بسیاری از بزرگان از او روایت نقل کرده اند که از آن میان احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری، احمد بن احمد کاتب کوفی، احمد بن علی بن سعد سعید کوفی، ابوغالب احمد بن محمد رازی، عبدالکریم بن عبدالله بن نصر بزار تنیسی، علی بن احمد بن موسی دقاق، محمد بن احمد سنانی زاهری، ابوالفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی، محمد بن علی ماجیلویه، محمد بن عصام کلینی، جعفر بن محمد بن قولویه قمی مؤلف کتاب کامل الزیارات، هارون بن موسی تلَّعُکبَری، محمد بن احمد صفوانی و محمد بن ابراهیم نعمانی مؤلف کتاب غیبت نعمانی را می توان نام برد.
* رحلت
شیخ کلینی پس از هفتاد سال زندگی که بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج ها و غربت ها برای تدوین کتاب کافی بود، سرانجام در ماه شعبان سال ۳۲۹ ق. عروج کرد.
* مقبره شیخ کلینى
نجاشى گوید: شیخ کلینى در مقبره خود در باب الکوفه بغداد و در جانب غربى به خاک سپرده شد و ابن عبدون متوفى سال ۴۲۳ قبر او را می شناخته و گفته است: من قبر او را در جاده طائى دیده ام که لوحى داشت و روى آن نام او و پدرش بر آن نقش بود و در اواخر قرن چهارم کهنه شده بود؛ و اکنون قبر او در جانب شرقى دجله نزد باب جسر عتیق (جسر مأمون) است، کسى که از جانب مشرق بیاید و به طرف کرخ رود، مقبره در سمت دست چپ او واقع مى شود و شیعیان قرن ها است که زیارت این محل را به نام مقبره کلینى عادت کرده اند و سنّى ها هم بر احترام آن مقبره و تعظیم (کلینى) اتفاق دارند و این شیوه مستمر و روش دیرین گذشتگان، ما را به احترام همین مکان وادار می کند، اگر چه دفن او در آنجا از لحاظ تاریخ محقق نباشد.
محمّد تقى مجلسى گوید: مقبره کلینى در مولوى خانه بغداد است و به شیخ المشایخ معروف است و عامه و خاصّه آن را زیارت می کنند، من از جماعتى از شیعیان شنیدم که آن مقبره محمّد بن یعقوب کلینى است و خودم او را در همان جا زیارت کردم.
* شیخ کلینی در توصیف دیگران
نجاشى گوید: او در زمان خود، شیخ و پیشواى شیعه در ری بود و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
ابن طاوس گوید: توثیق و امانت شیخ کلینى مورد اتفاق همگان است.
ابن اثیر گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگى تازه اى بخشید و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.
ابن حجر عسقلانى گوید: کلینى از رؤساء فضلاء شیعه در ایام مقتدر عبّاسى است.
محمد تقى مجلسى گوید: حقّ این است که در میان علماء شیعه مانند کلینى نیامده است و هر که در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در می یابد که او از جانب خداوند تبارک و تعالى مؤیّد بوده است.
* روز بزرگداشت شیخ کلینی
روز نوزدهم اردیبهشت در تاریخ رسمی کشور به عنوان روز بزرگداشت شیخ کلینی نام گذاری شده است. در جلسه ۴۶۵ مورخ ۶/۶/۸۶ شورای فرهنگ عمومی موضوع نامگذاری روز ۱۹ یا ۲۶ اردیبهشت به عنوان روز بزرگداشت شیخ کلینی به پیشنهاد حجت‌الاسلام محمد محمدی ری شهری رییس مؤسسه علمی ـ فرهنگی دارالحدیث مطرح شد. به اتفاق آرا روز ۱۹ اردیبهشت به عنوان روز بزرگداشت شیخ کلینی تصویب و مقرر شد و برای تصویب نهایی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد.
پاورقی:
(1)- سه کتاب دیگر این مجموعه عبارتند از: من لایحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق، تهذیب و الاستبصار، تألیف شیخ طوسی.
(2)- در دورانی که «قرمطیان» با عقاید التقاطی خود، که مخلوطی از عقاید زردشتی، مانوی و اسلامی بود. به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداختند، کلینی با شجاعت شیعی خویش عقاید آن ها را به نقد کشید و برای آگاه کردن شیعیان از این حرکت انحرافی کتاب «الرد علی القرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.
منبع: مجموعه گلشن ابرار، ج ۱.
