سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» در یادکردی از عالمان تشنه کام علوم و معارف اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، یکی دیگر از این ستارگان را معرفی می نماید که با تالیف کتاب های متعدد دائرة المعارفی جامع و سودمند در اختیار رهروان هدایت و پژوهشگران شریعت قرار داد.

سید هاشم علامه بحرانی از علمای بزرگ شیعه در علم حدیث است که آثار گرانقدری از خویش به جای گذاشت.

* ولادت

ستاره درخشان بحرین، سید هاشم بحرانی فرزند سید سلیمان حسینی بحرانی و معروف به «علامه بحرانی» است. سلسله نسب او با بیست و پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می ‌رسد.

در نیمه اول قرن یازدهم در روستای «کتکتان» از توابع شهر «توبلی» که پایتخت علمی و سیاسی بحرین در آن عصر بود، فرزندی از سلاله پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله به دنیا آمد. گرچه تاریخ تولد این وجود سعادتمند به طور دقیق به دست نیامده اما بر اساس برخی از دلایل، تاریخ تولد وی را بین سال های ۱۰۳۰ تا ۱۰۴۰ق یاد کرده ‌اند.

* حیات علمی سید

سید بحرانی پس از چندی تحصیل در زادگاهش راهی نجف اشرف شد و از استادان آن حوزه استفاده فراوان برد و سال ها بعد با رسیدن به مقام علمی و معنوی اجتهاد، مرجع بزرگ آن حوزه گشت. گرچه سال ورودش به نجف، به صورت دقیق مشخص نیست اما به یقین در سال ۱۰۶۳ق. نزد استاد بزرگ نجف، فخرالدین طریحی به دانش اندوزی مشغول بوده است.

او پس از چندی به زادگاهش بحرین بازگشت و بعد از رحلت شیخ محمد بن ماجد بحرانی عهده ‌دار منصب مرجعیت و رهبری دینی علمی مردم گردید.

* استادان

سید بحرانی در دوران تحصیلات خویش از محضر استادان گرانقدری همچون « شیخ فخرالدین طریحی نجفی»، «سید عبدالعظیم بن عباس استرآبادی»  بهره ‌مند گشت .

* شاگردان

شاگردان و راویان بسیاری از سید هاشم بحرانی اجازه نقل حدیث دریافت کردند که عبارتند از:

«شیخ محمد بن حسن حر عاملی، مؤلف کتاب وسائل الشیعه»، «شیخ محمود بن عبدالسلام المعنی»، «شیخ عبدالله بن علی بن احمد بحرانی»، «سید محمد بن علی سیف الدین عطار بغدادی»، «شیخ علی مقابی بحرانی»، «شیخ حسن بحرانی»، «شیخ هیکل بن عبد علی اسدی جزائری».

* شکوفایی دومین بهار حدیث

قرن چهارم و پنجم هجری دوران نشر و گسترش علوم و تألیف و تصنیف و آزادی نسبی علمای بزرگ شیعی بود. در این دوران عالمان و محدثان بزرگ، کُتب اربعه شیعه (الکافى، تهذیب الأحکام، من لایحضره الفقیه، الاستبصار) را که منابع اساسی فقه تشیع به شمار می ‌روند به رشته تحریر درآوردند.

پس از آن دوران، تلاش علمی و تحقیقی در موضوع گردآوری، تدوین و تألیف حدیث رو به خاموشی نهاد تا این که پس از گذشت پنج قرن، در قرم یازدهم هجری، بزرگان و نوابغی از عالم تشیع به این امر مهم همت گماشته، با استفاده از زمینه مناسبی که در پرتو حکومت صفویان به وجود آمده بود، تلاش فراگیری را در این باره پی گرفتند.

پیشگامان این تحول عظیم و پیام آوران این بهار باصفا، بزرگانی چون علامه مجلسی و علامه بحرانی بودند. علامه مجلسی با تدوین و نگارش مجموعه عظیم «بحارالانوار» خدمت بزرگی به اسلام کرد.

علامه سید هاشم بحرانی نیز آستین همت بالا زد و به دور از هیاهوی زمانه، خود را به دریای بیکران علوم الهی و معارف اهل بیت (ع) افکند و با استمداد از کلام و گوهرهای تابناک امامان معصوم (ع)، ساحلی زیبا و پرطراوت را به رهروان طریق هدایت نشان داد.

آن محدث و مفسر بزرگ انگیزه و هدف خود را از این کار عظیم چنین بیان می‌کند: «دیدم کتب علمی از بین می ‌رفت و آثار پوسیده می ‌گردید، در حالی که این کتاب ها قبل از روزگار ما منابعی غنی بودند که پس از چندی تنها علایمی از آن ها بر جای ماند و به مرور، اثری از آن علامت ها نیز باقی نماند. گویا چیزی گفته و نوشته نشده بود. با این که ستارگان علم و معرفت روشنی می ‌بخشیدند و کتاب ها و آثار آن ها به طور فراوان در همه نقاط نگاشته و منتشر می ‌گردید».

او با این هدف و مقصد، به این تحول عظیم دست زد و بدین سان بار دیگر طراوت شکوفه ‌های بوستان اهل بیت ‌‌علیهم السلام و پیام بهار ایمان را نوید داد.

علامه بحرانی در قرن یازدهم به دفاع از مرزهای عقیدتی اسلام و تفسیر آیات قرآن کریم پرداخت و برای پاسداری و ترویج ثقل اکبر (قرآن مجید) تفاسیر متعددی به رشته تحریر درآورد.

او در دفاع از ثقل اصغر (اهل بیت) و انتشار احادیث معصومین علیهم السلام‌ نیز تلاشی در خور توجه و ستودنی از خود نشان داد. وی که فقیهی گرانمایه و صاحب تألیفات بسیار ارزشمندی در فقه، اصول، رجال و… بود زمانی از ادامه تحقیق و تألیف در فقه منصرف شد و به یکباره توجه ویژه ‌ای نسبت به تدوین آثار اهل بیت (ع) پیدا کرد و با تمام توان و سرعت و دقت فراوان، به این مهم پرداخت.

علامه بحرانی عمر شریفش را وقف جمع آوری، تصحیح و تدوین احادیث نمود و حتی یک لحظه از جستجو برای یافتن کتب حدیث و جمع ‌آوری نسخه ‌های کتب حدیث و تصحیح، تبویب و تنظیم احادیث برای بهتر استفاده کردن از روایات آرام نگرفت. بدین سان علامه سید هاشم بحرانی با تلاش وصف ناپذیر خویش، «پاسدار حریم ثقلین» گردید.

* روش علمی و تحقیقی سید بحرانی

علامه بحرانی در تدوین کتاب های روایی و حدیث، از روش های برجسته و علمی خاصی استفاده می ‌کرد که اجمالا به آن اشاره می شود:

1. استفاده از روایات اهل سنت برای اثبات امامت امام علی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیهم السلام به گونه ‌ای که او حدیث منزلت را از طریق یکصد سند از دانشمندان اهل سنت با ذکر نام کتاب و مدرک آن ها نقل کرده است.

2. استفاده از نسخه ‌های متعدد و عبارات متفاوت یک حدیث برای صحیح‌ تر مشخص شدن و گویایی حدیث.

3. تحقیق و تصحیح سند احادیث برای پیدا کردن روایات صحیح. او در این زمینه کتاب تهذیب شیخ طوسی را بررسی و تحقیق کرد و اغلاط بسیاری را که در رجال و سند اخبار بود مشخص ساخت و اثر خویش را «تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب» نامید.

4. دسته ‌بندی و تبویب احادیث از دیگر کارهای مهم و لازمی بود که در سیره نیکوی سید قرار داشت. او در این باره کتاب «ترتیب التهذیب» را که مربوط به تهذیب شیخ طوسی بود به رشته تحریر درآورد و آن را به بهترین روش تدوین و دسته بندی کرد.

کوشش های طاقت فرسای این محقق توانمند، عالمان و سیره نویسان بلند پایه را بر آن داشت تا همگان اعتراف کنند که در تاریخ تشیع کسی جز علامه مجلسی مانند او دیده نشده است و بلکه در برخی موارد از جمله تحقیق در سند و تصحیح آن، امتیازاتی دارد که در نوع خود بی ‌نظیر بوده و ایشان در این باره از مصادری، حدیث نقل کرده که علامه مجلسی به آن ها دست نیافته است.

* بر قله تقوا و خدمت

مرحوم شیخ محمد حسن نجفی، صاحب کتاب وزین جواهر الکلام در ضمن موضوعات مربوط به عدالت و تقوا، فرزانگانی چون مقدس اردبیلی و علامه بحرانی را از چهره ‌های ممتاز و استثنایی تقوا معرفی می‌ کند.

سید بحرانی به رغم فعالیت های تحقیقی و تألیف کتاب های پرارج، هیچ‌ گاه از هدایت و ارشاد مردم غافل نبود و وظایفی چون قضاوت، اجرای احکام الهی، کوتاه کردن دست ظالمان و دیگر امور مربوط به جامعه را به خوبی به انجام رساند. او با مدیریت دینی خویش انسان های صالح را به سوی تکامل و سعادت واقعی رهنمون گشته و هدایت ‌گر مردم در دین و دنیایشان بود.

* بیش از 50 اثر در هفت علم

علامه سید هاشم آثار ارزشمندی را در موضوعات متفاوت علوم اسلامی به یادگار نهاد و با تألیف کتاب های متعدد، دائره المعارفی جامع و سودمند در اختیار رهروان هدایت و پژوهشگران شریعت قرار داد. اینک آثار جاویدان او را به نظاره می ‌نشینیم:

* علوم قرآن

«البرهان فی تفسیر القرآن»، «اللوامع النورانیّه فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیه»، «الحجه فیما نزل فی القائم الحجه»، «نورالانوار فی تفسیر القرآن»، «الهادی و مصباح النادی»، «الهدایه القرآنیه الی الولایه الامامیه».

* اصول اعتقادات

«حقیقۀ الایمان المبثوت علی الجوارح و احادیث التوحید والنبوه والامامه»، «نهایه الاکمال فیما یتم به تقبل الاعمال»، «مصباح الانوار و انوار الابصار فی بیان معجزات نبی المختار».

* امامت

«اثبات الوصیه»، «احتجاج المخالفین علی امامه علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام»، «الانصاف فی النص علی الائمه اثنی عشر من آل محمد الأشرف»، «ایضاح المسترشدین فی بیان تراجم الراجعیت الی الولایه علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام»، «بهجۀ النظر فی اثبات الوصایه والامامه للائمه اثنی عشر»، «البهجه المرضیه فی اثبات الخلافه والوصیه»، «تبصره الولی فیمن رای القائم المهدی»، «تبصره الولی فی النص الجلی امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام»، «التحفه البهیه فی اثبات الوصیه لعلی علیه السلام»، «سلاسل الحدید و تقیّد اهل التوحید»، «عمده النظر فی بیان عصمه الائمه الاثنی عشر»، «غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص والعام»، «فصل معتبر فیمن رای الامام الثانی عشر»، «کشف المهم فی طریق خبر غدیرخم»، «مدینه المعاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر»، «تفضیل الائمه صلوات الله علیهم علی الانبیاء عدا نبینا محمد صلی الله علیه و آله»، «تفضیل علی علیه السلام علی الانبیاء اوالعزم من الرسل»، «تلخیص رسالتین»، «حلیه النظر فی فضل الائمه الاثنی عشر»، «الدر النضید فی فضائل الحسین الشهید علیه السلام»، «فضائل علی و الائمه من ولده»، «فضل الشیعه (مناقب الشیعه)»، «اللباب المستخرج من کتاب الشهاب»، «مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام»، «التیمیه والدرۀ الثمینه»، «معالم الزلفی فی عارف النشأه الاولی والاخری»، «نزهه الابرار و منار الافکار فی خلق الجنه والنار».

* تاریخ اسلام

«حلیۀ الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار»، «مولد القائم»، «وفاۀ النبی»، «سیر الصحابه»، «مقتل ابی عبدالله الحسین علیه السلام».

* فقه

«التنبیهات فی الفقه».

* حدیث

«ترتیب التهذیب»، «شرح ترتیب التهذیب»، «روضه الواعظین فی احادیث الائمه الطاهرین»، «تعریف رجال من لایحضره الفقیه».

* رجال

«تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب»، «التیمیه فی بیان نسب التیمی»، «روضه العارفین و نزهه الراغبینم»، «من روی النص علی الائمه الاثنی عشر من الصحابه والتابعین».

* رحلت

مرحوم علامه سید هاشم بحرانی در سال ۱۱۰۷ق. در روستای نعیم رحلت کرد و پیکر پاکش با احترام و تجلیل به روستای «توبلی» منتقل گشت و در مقبره ماثنی، در جوار مسجد معروف آن سامان به خاک سپرده شد.

منبع: مجموعه گلشن ابرار، ج ۱، با تلخیص و ویراست