خبرگزاری «حوزه»، در سلسله معرفی بزرگان و علمای نامدار شیعه، در این نوشتار به معرفی یکی از علمای قرن پنجم هجری قمری معروف به ابن برّاج می پردازد.
اِبْن‌ِ بَرّاج، سعدالدین ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز ابن براج طرابلسی معروف به قاضی و ملقّب به عزالمؤمنین از فقهای شیعه در قرن پنجم هجری بوده است.
* ولادت
از تاریخ تولد او آگاهی دقیقی در دست نیست ولی با توجه به اینکه عمرش را هشتاد و اندی نوشته اند، می توان نتیجه گرفت در حدود ۴۰۰ ق. به دنیا آمده است. وی در مصر تولد یافته و در آن منطقه به حد رشد رسید.
* تحصیلات
ابن براج تحصیلات خود را ابتدا در زادگاه خویش، سپس در بغداد ادامه داد تا اینکه یکی از فقهای نامدار شیعه در عصر خویش گردید. او از علم وسیع و اطلاعات شایسته در زمینه فقه و علوم اسلامی برخوردار بوده است و تألیفات فراوان او نشان دهنده این وسعت اطلاعات و معلومات می باشد.
وی در سال ۴۲۹ ق به جمع شاگردان سید مرتضی (علم الهدی) پیوست و یکی از خواص شاگردان او قرار گرفت و در محضر او از منزلت و رتبۀ بسزایی برخوردار شد تا اینکه سید به رحمت ایزدی شتافت.
بعد از رحلت سید مرتضی، وی ملازم شیخ طوسی (شیخ الطائفه) را داشت تا اینکه نمایندگی شیخ را در حدود شام پذیرفت و خود یکی از مردان فقه و فقاهت معروف آن دیار گردید.
ابن براج از سوی جلال الملک در سال ۴۳۸ قضاوت منطقه طرابلس را پذیرفت و در آن منطقه به رتق و فتق امور مسلمین پرداخت.
* ابن براج در نزد نویسندگان
صاحب ریحانۀ الادب می نویسد: شیخ عبدالعزیز بن براج شامی حلبی طرابلسی مُکنّی به ابوالقاسم، ملقب به قاضی موصوف به عزالدین و عزالمؤمنین، از اکابر فقهای امامیه اواخر قرن پنجم هجری از وجوه و اعیان ایشان و از شاگردان سید مرتضی علم الهدی بود؛ به جهت شاگردی و اُنسی که با استاد داشت او را خلیفۀ المرتضی گفته اند.
ابن براج از اساتید معظم خود، سید مرتضی و ابوالفتح کراجکی روایت کرده است؛ از راویان او شیخ عبدالجبار مفید رازی می باشد که در ولایت ری فقیه شیعیان بوده است و جمعی از اکابر وقت نیز از او روایت می‌کنند. قضاوت او در طرابلس بیست یا سی سال ادامه داشته، به همین جهت به لقب قاضی شهرت یافته است.
آیت الله العظمی خویی صاحب معجم رجال الحدیث، ضمن بازگویی سخن شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست به بازشماری کتاب های او پرداخته و سپس نظر ابن شهر آشوب را ارائه می دهد.
* اساتید
قاضی عبدالعزیز حلبی معروف به ابن براج شاگرد سید مرتضی و شیخ طوسی است.
* سید مرتضی
آوازه مجلس درس سید مرتضی علم الهدی او را به بغداد کشاند. ابن براج در ۴۲۹ ق در درس سید حاضر شد و ۷ سال یعنی تا زمان رحلت استادش نزد او به فراگیری دانش پرداخت.
* شیخ طوسی
ابن براج پس از درگذشت سید مرتضی در مجلس درس شیخ طوسی شرکت کرد و چند سالی نیز از محضر او خوشه چید. وی در ۴۳۸ ق به عنوان خلیفه (جانشین) شیخ رهسپار طرابلس شام شد.
* شاگردان
افراد بسیاری از مجلس درس ابن براج بهره جسته و از او حدیث شنیده اند که به برخی از آنان اشاره می شود: حسکا بن بابویه جد منتجب الدین، عبدالجبار مقری رازی، عبدالرحمان نیشابوری خزاعی، حسن ابن عبدالعزیز جیهانی، قاضی ابن ابی کامل طرابلسی، ابوجعفر محمد حلبی، زید بن داعی و کمیح.
* تألیفات
او تألیفات متعدد و نوشته های پرباری در فروع فقهی دارد که از آن میان می توان: «الجواهر الفقه»، «المعالم»، «المنهاج»، «الکامل»، «روضه النفس فی احکام العبادات»، «المقرب»، «المهذب»، «الموجز»، «حسن التصریف»، «شرح جمل سید مرتضی» را نام برد.
* جایگاه علمی
از برخی نوشته های قاضی ابن براج می توان پی برد که وی در مجلس درس شیخ طوسی یک شاگرد معمولی نبوده، چنان که در مهذب مباحثه ای ذکر شده که میان شیخ با ابن براج انجام گرفته و شیخ در این گفتگو مجاب گردیده است.
همچنین شیخ طوسی در سرآغاز پاره ای از نوشته های خود تصریح می کند که این کتاب ها را به درخواست شیخ فاضل می نویسد؛ در حاشیه پاره ای از نُسخ کتاب «الجمل والعقود» دیده شده که مراد از شیخ فاضل، ابن براج است.
ابن براج از دانشمندان پرآوازه و معتبر شیعی است که آرای او پیوسته مورد توجه فقیهان بزرگ بوده و غالباً به نظریات او اشاره و استناد شده است. این عالمان عبارتند از: علامه حلّی در «مختلف الشیعه»، شهید اول در «القواعد والفوائد» و «الذِکری»، فاضل مقداد در «التنقیح الرائع»؛ همچنین بسیاری از فقیهان و محدثان سده های بعد در اجازه هایی که به برخی از شاگردان خود داده اند به شخصیت و آثار او اشاره کرده اند.
* رحلت
او پس از تلاش فراوان و مجاهدت خستگی ناپذیر در راه تبلیغ و اجرای احکام اسلام، شب جمعه ۹ شعبان ۴۸۱ ق در هشتاد سالگی در طرابلس درگذشت و باشکوه و احترام مدفون گردید.
منبع: کتاب «فقهای نامدار شیعه» عقیقی بخشایشی، با تلخیص و ویراست
