خبرگزاری «حوزه»، بخش پنجم سلسله یادداشت های روند تحصیلی در حوزه را به قلم حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی منتشر می کند.

* منطق

به علم منطق، «علم المیزان» و «خادم العلوم» هم گفته شده و آن، ابزاری است از نوع قاعده و قانون که مراعات کردن و به کار بردن آن، ذهن را از خطای در تفکر نگه می دارد. بنابراین منطق، قانون درست اندیشیدن است و ابزاری برای سنجش خطای ذهن هنگام تفکر است.

موضوع این علم «معرّف» و «حجّت» می باشد. یعنی از تعریفات و استدلال ها بحث می کند و راه درست تعریف کردن و صحیح استدلال نمودن را می آموزد. به همین علت، علم منطق نه تنها مقدمه ای برای ورود به فلسفه است، بلکه در سایر علوم حوزوی نیز کاربرد فراوان دارد.

* دروس عمومی مقدمات از چه دروسی تشکیل یافته است؟

«قرآن»، «عقاید»، «اخلاق»، «احکام»، «تاریخ اسلام» و تجوید» از دروس عمومی دوره مقدمات به شمار می روند. در این دوره «احکام» در حد رسالۀ عملیه فراگرفته می شود. طلاب با تاریخ اسلام و زندگانی پیشوایان معصوم علیهم السلام به طور فشرده آشنا می شوند؛ روان خوانی و تجوید قرآن را آموخته و با کلیاتی از اصول عقاید و تاریخ شیعه آشنا می شوند. همچنین تدبر در قرآن را با مطالعه تفسیر مختصر ایات آن، تجربه می کنند.

در اینجا لازم می دانیم درس اخلاق را با توجه به اهمیت فراوان آن به طور خاص معرفی کنیم. ما طلبه ها در مسیر آموختن و فهم «علم دین» قرار داریم؛ علمی که جوهر قلم عالمانش بر خون شهدا برتری دارد. اما باید دانست این علم نوری است که بر هر دلی نمی تابد: «لَيْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ يَقَعُ فِي قَلْبِ مَنْ يُرِيدُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ يَهْدِيَهُ» (بحار الأنوار، ج‏1، ص: 225) علم به آموختن نیست. علم نوری است که در قلب کسی که خدا بخواهد او را هدایت کند، قرار می گیرد.

فقط قلبی پذیرای این نور پرفروغ است که مصفّا به آداب و اخلاق باشد. ناآگاهی و بی بهرگی طالب علم دین از این آداب، جز بیهودگی و نافرجام ماندن تلاش ها و محرومیت از توفیقات و انوار الهی، نتیجه دیگری ندارد.

ما در طول حیات طلبگی خود باید بدانیم که نیاکان صنفی ما، انبیاء و اولیاء (ع) هستند؛ از این رو باید بکوشیم تا با شناخت منش و اخلاق معاشرت تبار صنفی خود، خویشتن را متخلق و مشتبه به ایشان نماییم و از این رهگذر، حضوری پیامبرگونه در اجتماع داشته باشیم.

اگر ما راه و رسم طلبگی را ندانیم و مراعات نکنیم، وجهه و منزلت روحانیت را مخدوش و نگاه ها را به این جایگاه بدبین می سازیم. درس اخلاق در این دوره، تابلویی از زیبایی های آداب و زیّ طلبگی را به نمایش می گذارد.

به طور کلی نظام آموزش اخلاق در حوزه های علمیه در دو قسمت ساماندهی می شود:

1. آموزش اخلاق فردی که عبارت است از: تهذیب نفس و ایجاد کمالات روحی در شخص متعلّم، مانند تواضع، شجاعت، دوری از غرور و حسد.

2. آموزش اخلاق عمومی: این قسمت به نحوه تعامل فرد متعلّم با دیگران، اعم از استادان، طلاب و آداب معاشرت با عموم مردم جامعه مربوط است. شاید بتوان گفت؛ موضوع بخشی از جلسات عمومی اخلاق که در حوزه های علمیه تشکیل می شود، ناظر به اخلاق فردی است. اما بخش دوم که مربوط به اخلاق عمومی است، به «اخلاق علم آموزی» می پردازد. کتاب هایی که در این زمینه نگاشته شده است، «آداب المتعلّمین» نام دارند که دستورالعمل ها، بایدها و نبایدهای اخلاقی استاد و شاگرد را تبیین و تعریف نموده اند.

«آداب المتعلّمین» خواجه نصیرالدین طوسی (ره) و «منیۀ المرید فی آداب المفید و المستفید» شهید ثانی، دو کتاب ارزشمند و پرفایده در زمینه آداب و رسوم علم آموزی هستند که امروزه به عنوان متن درسی حوزه های علمیه در دوره مقدمات مطالعه می شوند.