به گزارش خبرگزاری «حوزه» حجت الاسلام والمسلمین غرویان، درچهارمین جلسه درس «فقه اصلاح ژنتیک» (فقه تراریختگی) به بررسی "نظر متخصصین علم اصلاح ژنتیک در مورد این علم و کیفیت تولید ومصرف محصولات تراریخته در جهان امروز" پرداخته است.

وی همچنین در موضوع امکان وجواز تغییر جنسیتی و نوعی در ابعاد فلسفی و فقهی طرح مسأله کرد.

خلاصه جلسه قبل

بحث ما در بررسی فقهی علم بیوتکنولوژی و اصلاح ژنتیک به بررسی تطور این علم و بیان تاریخچه آن رسید و در جلسه قبل نظر دکتر بهزاد قره یازی رئیس انجمن علمی ایمنی زیستی ایران دراین جلسه در ورد تاریخچه این علم بیان شد.

و ما در ادامه، اقوال مختلف کارشناسان در مورد علم اصلاح ژنتیک و تاریخچه آن را ارائه خواهیم کرد تا سپس به جنبه های دینی این مساله بپردازیم؛

نظریات دکتر کهک در مورد علم اصلاح ژنتیک

دکتر سمیرا کهک یکی از کارشناسان این علم می باشد که مباحث زیادی را حول این علم از وی در رسانه ها شاهد هستیم از جمله بحث هایی که ایشان مطرح می کنند، بحث تاریخچه دام و گیاه و بحث هایی از وضعیت امروزی این علم و فرآورده هایش  می باشد.

وضعیت تولید محصولات تراریخته در جهان امروز

ایشان در زمینه وضعیت تولید محصولات تراریخته در جهان امروزمی‌گوید؛ 28 کشور جهان الان محصولات تراریخته را تولید می کنند و عمده این محصولات در آمریکا و برزیل و آرژانتین تولید می شوند وعمده محصولات "روغن کلزا و سویا و ذرت و پنبه" می باشند.

 روغن کُلزا چیست؟

روغنی است که از دانه‌های کلزا به دست می‌آی و به دلیل داشتن اسیدهای چرب اشباع نشده و نداشتن کلسترول از کیفیت تغذیه‌ای بالایی برخوردار است و بین ارقام و در شرایط مختلف تنوع زیادی در ترکیب اسیدهای چرب آن مشاهده می‌شود. کلزا به عنوان یکی از گیاهان دانه روغنی مهم در مناطق معتدله و دارای طیف نسبتاً وسیعی از سازگاری اقلیمی است. دانه کلزا دارای ۲۵ تا ۵۵ درصد روغن، ۱۸ تا ۲۴ درصد پروتئین و ۱۲ تا ۲۰ درصد پوست است. کلزاهایی که از آنها روغن استخراج می‌شود را کانولا می‌نامند.

برخی از انواع کلزا که در گروه کانولا قرار دارند دارای کمتر از ۳۰ میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله بوده و روغن دانه آنها دارای مقدار زیادی اسیدهای چرب غیر اشباع و حدود ۲ درصد یا کمتر دارای اسید اروسیک می‌باشند و روغن آنها به صورت خوراکی مصرف می‌شود.

آنالیز مولکولی گیاهان تراریخته کلزا حاوی ژن

کلزا یکی از گیاهان مهم روغنی می باشد که در سال های اخیر کشت آن در ایران توسعه زیادی پیدا کرده است. یکی از مشکلات کلزا ریزش دانه قبل و در حین برداشت است که بسته به شرایط آب و هوایی تا 50 درصد باعث کاهش محصول می گردد. تولید گیاهان متحمل به ریزش دانه می تواند موجب افزایش عملکرد گردد. عوامل ژنتیکی و محیطی متعددی برروی این صفت اثر دارند. از جمله عوامل ژنتیکی در پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی در این گیاهان می باشد. گیاهان تراریخته کلزا از سه رقم مختلف حاوی ژن FUL وجود ژن  -PCR لکه گذاری سادرن و ،PCR با استفاده از آزمو نهای T ایران تهیه شدند.

سویا چیست؟

سویا یکی از بقولات است. نیام و دانه آن (لوبیا) غذای میلیون‌ها نفر را فراهم می‌کنند و در تهیه مواد شیمیایی نقش عمده دارند. سویا احتمالاً حاصل اهلی‌سازی گیاهی وحشی در شرق آسیا است. روغن استخراج شده از دانه‌های سویا یکی از مهم‌ترین انواع روغنها است. این روغن حاوی اسید لینولئیک بسیار بالایی است و به همین دلیل از آن نمی‌توان برای تهیه روغن سرخ کردنی استفاده کرد. دانه سویا از لحاظ اسید آمینه میتونین نسبت به کنجد فقیر است اما از لحاظ اسید آمینه لیزین در سطح بالایی قرار دارد سویا بیش از سایر دانه‌ها به پروتئین حیوانی شباهت دارد. روغن سویا ۴۹ درصد لینولئیک اسید و ۲۵ درصد اسیداولئیک دارد. میزان پروتئین دانه سویا بسیار بیشتر از سایر دانه‌های روغنی است. ارقام زیر نشان دهنده تفاوت عمده سویا با سایر دانه‌های روغنی به لحاظ میزان روغن و پروتئین است.

میزان پروتئین و روغن سویا

میزان پروتئین سویا۳۰-۵۰ درصد، کلزا۱۸-۲۵ درصد، آفتابگردان ۱۵-۲۵ درصد، گلرنگ ۱۵-۲۵ درصد، کنجد ۱۹-۲۵ درصد، بادام زمینی ۲۵-۳۵ درصد می‌باشد

میزان روغن در سویا۱۸-۲۵ درصد، کلزا۴۰-۵۰ درصد، آفتابگردان۲۵-۵۰ درصد، گلرنگ۴۰-۵۰ درصد، کنجد۲۵-۴۵ درصد، بادام زمینی۴۵-۶۵ درصد می‌باشد.

همان طور که ملاحظه می‌شود میزان پروتئین سویا دو برابر سایر دانه‌های روغنی است و البته درصد روغن آن نیز از سایر دانه‌های روغنی رایج کمتر است. وجود پروتئین زیاد سبب شده است که کنجاله روغن کشیده شده آن برای تغذیه انسان بسیار مناسب باشد.

منطقه مصرف محصولات تراریخته

مصرف اینها که از بیست سال قبل تولید می شوند و وارد چرخه تغذیه مردم شده اند محدود به مکان خاصی نیست و منطقه مصرف این محصولات کل دنیا می باشد و صد درصد بازار تبادلات جهانی در برخی محصولات از محصولات ترایخته آن محصول است و نوع  غیر تراریخته آن محصول تجارت جهانی ندارد.

میزان مصرف سویا تراریخته در جهان

به طور نمونه در مورد سویا بر اساس آمار منتشر شده 82 در صد سطح زیرکشت این محصول تراریخته است و تنها 18 درصد سویای اورگانیک و طبیعی تولید می شود و این سویای تراریخته سود بیشتر و آفات کمتر دارد. صد درصد سویا و پنبه و شکر و قند و کلزا مردم آمریکا و اروپا تراریخته است وژاپنی ها حدود 10 ها میلیارد دلار محصولات تراریخته وارد و مصرف می کنند و ایران نیز با واردات محصولات 5 میلیارد دلار محصولات تراریخته که به طور کلی سویا، کلزا و ذرت است، جزء مصرف کنندگان اصلی است.

آمار مصرفی رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک

یک آمار دیگری نیز آقای دکتر محمد رضا زمانی که رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و متخصص بیولوژی مولکولی هستند ارائه می کنند که تا به امروز بیشترین موجودات اصلاح شده ژنتیکی که به‌صورت تجاری به محیط ارائه شده اند محصولات زراعی هستند.

بر اساس آمار ارائه شده توسط "سرویس بین المللی فراگیری کاربرد های زیست فناوری_کشاورزی" گیاهان زراعی تراریخته برای اولین بار در سال 1996 به میزان 7/1 میلیون هکتار کشت شدند و در سال 2115 به حدود 180 میلیون هکتار در جهان رسیده است و سویا و ذرت و پنبه و کلزا که اینها دارای صفت مقاومت به علف کش را دارا هستند یا قادر به تولید پروتئین های آفت کش هستند، بیشترین گیاهان زراعی تغییر یافته زراعی می باشند.

درهمین سال کشور آمریکا با حدود 9  میلیون هکتار 39 درصد میزان جهانی در رتبه اول گیاهان جهانی قرار دارد.

علاوه بر ذرت وسویا و پنبه و کلزا، چغندر قند، یونجه، پاپایا  وکدو و سیب زمینی نیزجزء محصولات تراریخته می‌باشند وبعد از آمریکا برزیل در رتبه دوم و آرژانتـــین در رتبه ســوم و هند چهارم و کانادا در رتبــه پنجم دنیا در مصرف این محصولات قرار دارند.و 83 درصد سویای کاشته شده در همین سال در کـل دنیا تراریـخته بوده است البته گفتــه   می شود این محصول به 95 درصد هم رسیده است.

کمک محصولات تراریخته به سلامت کشاورزی

یک فرا بررسی جهانی که در سال 2014 منتشر شد، نشان می دهد که طی 147 مطالعه‌ای که در بیست سال گذشته صورت گرفته است یعنی از زمانی که محصولات تراریخته به طورعمده در جهان کشت می‌شوند؛ محصولات تراریخته استفاده از آفت کش ها را تا 37 در صد درحوزه کشاورزی کاهش داده است.

عملکرد این محصولات در مجموع 22 درصد و سود کشاورزان ازاستفاده از این محصولات در دنیا به میزان 67 درصد افزایش یافته است.

تاثیر مهندسی ژنتیک بر ژن های انسان در نظر  دکتر کهک

بحث دومی که دکتر کهک مطرح کرده اند از نظر فقهی برای ما مهم است وی در پاسخ به سوالی که این غذاهای تراریخته را که مصرف کنیم آیا بر ژنهای ما تاثیر می گذارد یا نه؟

ایشان می گوید استفاده از این محصولات تراریخته و مصرفشان هیچ اثری ندارد.

ما روزانه میلیارد ها ژن مصرف می کنیم و اگر قرار باشد مصرف ژنی ما در ژنـوم  ما الـحـاق شوند تـا حـالا ما تبـدیل به غذاهـایی که می خــوریم، شده بودیم. مثلا شبیه گندم یا سیب یا هویج شده بودیم، ژن های الحاقی به داخل ژنوم گیاهان تراریخته هم از نوع طبیعی هستند و تفاوتی با نوع ژن های موجود در گیاهان دیگر ندارند که بتوانند با خوردن بر ژنوم ما اثر بگذارند، نظام هستی بسیار دقیق عمل می کند بطوری که سیستم های بسیار پیچیده و دقیقی دارد و به این راحتی ژنوم ما تغییر نمی کند و با خوردن هویج ما به هویج تبدیل نمی شویم حتی فرزندان ما هم به هویج تبدیل نمی شوند و این است که ملیاردها سال است که انسان، انسان و گندم، گندم است.

امکان فلسفی تبدل نوع

اینجا یک بحث کلی مطرح می‌شود و باید در یک نگاه فلسفی ابتدا ببینیم آیا تغییر یک نوع به نوع دیگر در موجودات عالم اساسا امکان پذیر است؟

اینکه در بحث حرکت جوهری می گوییم، انواع در حرکت ذاتی خویش تبدیل به نوع متکامل تر می شوند و مثلا خاک تبدیل به نبات و گیاه می شود و گیاه تبدیل به حیوان و حیوان تبدیل به انسان می شود؛ آیا امکان تغییر ارادی نیز موجود است و آیا یک انسان می تواند خود را تبدیل به نوع سابق در این حرکت کند و یا تغییری در یک گوسفند ایجاد شود که انسان بزاید؟ یا یک عملیات بیوتکنولوژی در آینده انجام شود که از انسان سیب زمینی زایش یابد، آیا این عملیات اصلاحی و اراده‌ای امکان فلسفی دارد؟ البته بر مبنای نظریات داروین، شبیه به این عملیات اتفاق افتاده است.

این بحث امکان و عدم امکان تبدیل و تبدل مقدمه بحث فقهی و جواز و عدم جواز فقهی مساله می باشد.

بررسی حیث فقهی تبدیل نوع

آیا ما می توانیم نوع خودمان را تبدیل وعوض کنیم؟ مثلا الآن نوع انسان هستیم آیا از نظر فقهی جایز است یک عملیاتی انجام بدهیم و نوع خودمان را عوض کنیم یعنی مثلا یک انسان خودش را تبدیل به یک پرنده بکند؟

یا یک نوعی از انواع حیوانات را عوض و تبدیل به نوع دیگری کنیم، یعنی مثلا یک دستکاری ژنتیکی روی حیوان انجام شود که این نوع پرنده کم کم نسلش منقرض بشود و تبدیل به نوع دیگری شود، آیا این جایز است؟ این را باید بحث کنیم.

ارتباط تبدل نوع با اصلاح ژنتیک

در عصر کنونی تغییر جنسیت امکان پذیر شده است و یک زن خودش را از زن به مرد و بالعکس تبدیل می کنند البته به این تغییر، تغییر نوعی فلسفی و تغییر جنسی منطقی نمی‌گویند، این  تغییر از حیث منطقی تغییر درصنف است.

این تغییر جنسیت می تواند یک سوالی را ایجاد بکند که آیا تغییر نوعیت نیز ممکن است!؟

تغییر از مذکر به مؤنث و برعکس این را در انسان ها مشاهده می‌کنیم، حالا تغییر انسان به غیر انسان را باید بررسی کرد و دید آیا امکان فلسفی و علمی دارد؟

یعنی انسان ها به کبوتر، کبوتر به انسان، تبدیل بشوند؛ الآن کبوتر به انسان اتقاق می افتد، این کبوتر را که کباب می کنیم و گوشتش را می خوریم بالاخره در یک چرخه ای تبدیل می شود به انسان اما این از نوع سافل به عالی می شود یا اسفل به اعلی؟ اما اعلی به اسفل چطور؟ یعنی مثلا انسان که نوع الانواع است به یک گونه ای که پایین تر است تبدیل شود آیا این تبدل از نظر فلسفی امکان دارد؟

همانطور که از مذکر به مؤنث تبدیل می شود آیا می شود انسان هم بشود یک نوع دیگر از حیوانات؟

امکان حرکت نزولی و اشتدادی

این یک بحث فلسفی می خواهد بر اساس مبانی فلسفی در حرکت جوهریه ببینیم آیا چنین چیزی اساسا امکان پذیر است؟ ما دو نوع حرکت در عالم داریم، حرکت اشتدادی و حرکت نزولی، این حرکت اگر انسان بخواهد تبدیل بشود به یک نوع پایین تر حیوانات این حرکت نزولی است و برخی فلاسفه قائل اند که تحقق حرکت نزولی در عالم ممکن امکان دارد، مانند خشک شدن یک درخت سبز و می گویند این یک حرکت نزولی است اما بعضی دیگر می‌گویند حرکت همیشه خروج از قوه به فعلیت است و فعلیت همیشه کمال است برای قوه، بنابراین خروج از نقص به کمال هیچ وقت نزولی نخواهد بود، این خروج از قوه به فعلیت است و هر حرکتی لزوما اشتدادی و تکاملی است.

اینها یک بحث های فلسفی دارد که در محل خودش باز خواهیم کرد و بحث های فقهی آن هم خواهد آمد، که آیا این تبدل اساسا جایز است؟ و حتی جواز همین تغییر جنسیت را در جلسات آینده بحث خواهیم کرد.

تهیه و تنظیم: حامد حسن زاده