خبرگزاری «حوزه» بخش نوزدهم سلسله یادداشت های روند تحصیلی در حوزه به قلم حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی را منتشر می کند.

مقصود از درس خارج در اصطلاح رایج حوزه، خارج فقه و اصول (1) است که عالی ترین دوره حوزوی محسوب می شود. هدف از این مرحله پرورش قوه استنباط از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) و رسیدن به ملکه اجتهاد در دو رشته فقه و اصول است. به تعبیر دیگر، طلبه با ورود به درس خارج و ممحض شدن در آن می تواند در دانش فقه و اصول صاحب نظر شود و مسایل مختلف فقهی از جمله پرسش های نوظهور را از منابع اصلی آن حل نماید.

تفاوت عمده این مرحله با مراحل قبل این است که تحصیل تا قبل از درس خارج، «متن محور» است. به این معنا که هر پایۀ تحصیلی دارای متن معینی است که استاد بر مبنای همان متن و به همان ترکیب کتاب، تدریس می نماید و طلبه نیز در پایان سال همان متن را امتحان می دهد. در حالی که در درس خارج، مباحث استاد در چارچوب عبارت و کتاب خاصی محدود نمی شود؛ بلکه موضوع بحث را با توجه به منابع مختلف تحقیق می کند، به نقد و بررسی دیدگاه های عالمان دیگر می پردازد و سپس در مقام جمع بندی، نظریه مختار خود را تبیین می نماید.

به همین جهت به آن «درس خارج» گفته می شود؛ زیرا درس استاد، خارج از متن آموزشی معین عرضه می گردد. مدت زمان این دوره با در نظر گرفتن استعداد و تلاش طلبه و شیوه استاد بین هفت تا پانزده سال متغیر است.

دروس اصلی مقطع خارج

با توجه به تعریف درس خارج، دروس اصلی این مرحله «فقه و اصول» است. همان طور که بیان شد، درس خارج مقید به متن خاصی نیست با وجود این برای نظم بخشیدن به مطالب و همچنین اهمیت برخی منابع، کتب خاصی محور بحث و پژوهش در این مقطع قرار می گیرد.

در علم فقه، جواهر الکلام نجفی (ره)، العروۀ الوثقی سید یزدی (ره)، تحریرالوسیله امام خمینی (ره) و مبانی تکملۀ المنهاج محقق خویی (ره) و در علم اصول، رسائل و کفایه از کتب مرجع محسوب می شوند. در کنار این مباحث، قواعد فقهیه و آیات الاحکام نیز به عنوان بخشی از مباحث فقهی درس خارج مورد مطالعه قرار می گیرد.

منابع و شروح درس خارج

فقه

العروۀ الوثقی؛ این کتاب که فقه فتوایی است و به لحاظ استحکام متن، حسن ترتیب مطالب و کثرت فروع، محور مباحث فقهی درس خارج قرار گرفته است، دارای شروح، تعلیقه ها و حواشی فراوانی است که برخی از آن ها شامل: تعلیقه استدلالیه محقق عراقی، مستمسک العروۀ الوثقی سید محسن حکیم، التنقیح محقق خویی، بحوث فی شرح العروۀ شهید صدر می باشد.

اصول

به جز شروحی که برای رسائل و کفایه ذکر نمودیم، می توان منابع دیگری را نیز برای این مقطع برشمرد؛ فوائد الاصول میرزای نائینی، نهایۀ الافکار مقامات الاصول محقق عراقی، دُرر الفوائد محقق حائری، الاصول محقق ایروانی.

نکات تکمیلی

طلبه با اتمام درس خارج می تواند آراء، مبانی و ادله تفصیلی احکام و دیگر رشته های تخصصی این مقطع مانند کلام را شناسایی، ارزیابی، نقد و بررسی و نظریه نهایی خود را اختیار نماید.

متقاضیان مدرک سطح چهار در صورتی که مصاحبه های درس خارج را به طور کامل انجام داده باشند (چهار دوره فقه و چهار دوره اصول) می توانند برای تدوین پایان نامه اقدام نمایند. برای فارغ التحصیلان مراکز تخصصی، دو دوره مصاحبه فقه و دو دوره مصاحبه اصول کفایت می کند.

مطابق با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مدرک سطح چهار حوزوی با مدرک دانشگاهی دکتری برابری می کند. طلاب فارغ التحصیل «سطح چهار» از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ التحصیلان دوره «دکتری» دانشگاه ها برخوردار خواهند بود.

طلاب سطح چهار می توانند برای امامت جمعه و نیز تبلیغ در دانشگاه ها از طریق سازمان های مربوط اقدام نمایند.

اجتهاد مطلق ملکه ای است در انسان که با آن می تواند احکام فقه را در همه یا معظم ابواب آن از منابع اجتهادی (کتاب، سنت، اجماع، عقل) و فقاهتی (اصول عملیه) استنباط کند.

در مقابل آن اجتهاد متجزّی است و آن ملکه ای است که می توان بعضی از احکام شرعی را مثلاً در باب طهارت یا عبادت استنباط نمود. این که آیا اجتهاد مطلق و متجزّی ممکن است یا نه، میان فقها بحث و گفت وگو است.

محقق خراسانی (ره) معتقد است که هر دو امکان پذیر می باشد و بر ادعایش استدلال می کند. امروزه برخی محققان میان «تجزّی» در اجتهاد و «تخصصی نمودن» ابواب فقه تفکیک نموده اند. ایشان براین باورند، مدعی اجتهاد در یک باب فقهی مانند معاملات، اگر از اجتهاد در ابواب دیگر مانند صلاۀ ناتوان باشد، مجتهد نیست. اما اگر آشنای با مبانی اجتهاد و توانمند در به کارگیری آن ها در ابواب مختلف فقهی باشد، ولی فرصت تطبیق بر همه این ابواب را نیافته است به او مجتهد مطلق گفته می شود.

بنابراین اجتهاد مطلق "تخصص در فقه" با تمرکز در برخی ابواب فقه قابل جمع و حتی مورد تأکید است؛ چراکه با انبوهی از شبهات، پرسش ها و نیازهای مختلف در ابواب گوناگون فقه روبرو هستیم. از این رو لازم است پس از آگاهی اجمالی از مجموعه ابواب فقهی و تخصص در فقه با توجه به استعداد خود و نیاز جامعه، پژوهش های فقهی را در بعضی باب های فقه متمرکز سازیم.

راه های مختلفی برای بهره مندی بیشتر از درس خارج وجود دارد که مهم ترین آن ها شامل؛ انتخاب استاد محقق، باتجربه، وقت گذار، ارائه دهندۀ روش و سبک، شروع از مبحث ساده به مشکل، خلاصه نویسی مباحث، مباحثه، تفکر و اندیشه در گفتار استاد و آرای دیگران می باشد.

پاورقی:

(1)- امروزه با توجه به ایجاد رشته های تخصصی حوزوی در مقطع چهار، عنوان درس خارج گاه به غیر از فقه و اصول، مانند کلام نیز اطلاق می شود.