به گزارش خبرگزاری «حوزه» از سمنان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید علی شاهچراغی، عضو شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور و امام‌جمعه شهرری، در یادداشتی با موضوع «تربیت کودکان و وظایف پدر و مادر» نوشته است : از مهم‌ترین وظایف اجتماعی انسان، تربیت فرزندان نیکو و مفید است؛ مسئله‌ای که مکاتب مختلف فکری را بر آن داشته تا بر اساس رأی، اندیشه و اصول خویش دربارهٔ آن به ارائه برنامه پرداخته و مردم را به عمل بر طبقش دعوت نمایند. دراین‌بین، دین انسان‌ساز اسلام به‌عنوان تنها مکتب الهی، با توجه به شناخت کامل از هستی و نیازهای حقیقی انسان، به‌منظور تربیت نسل شایسته و پرهیزکار، سفارشات و دستورات جامع خویش را مشتمل بر دوران‌های مختلف زندگی انسان، در اختیار بشریت قرار داده است. محققان علوم دینی نیز با اتکاء به این منابع غنی و پرمحتوا، ضمن بررسی زوایای مختلف مسئلهٔ تربیت، مطالب ارزشمند و گران بهایی را استخراج و تبیین نموده‌اند.
آنچه در ادامه می‌آید، نگاهی است به این موضوع بسیار مهم از منظر آیات و روایات معصومین (ع) که در بخش‌های مختلف تقدیم می‌شود.
وظایف پدر و مادر
پدر و مادر به‌عنوان اولین رکن تشکیل‌دهندهٔ خانواده این توانایی را داراست تا بنیان‌گذار مسیری سراسر خیر و سعادت برای فرزندان خویش باشد و سنگ بنای اصلاح جامعه را بر جای نهد؛ در مقابل، بی‌توجهی و عدم انجام تکالیفی که خداوند بر عهدهٔ ایشان گذارده است، سبب خیانت‌درامانت الهی و زمینه‌ساز تباهی و انحطاط اخلاقی فرزندان می‌شود. خداوند متعال نیز در سوره مبارکه تحریم وظیفهٔ سنگین مراقبت و تربیت اهل خانه را بر عهده والدین گذارده و در این خصوص به آنان هشدار می‌دهد؛
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَة»(۱)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن، مردم و سنگ‌ها هستند، نگه‌دارید.»
الگویی از قرآن
انسان‌های بزرگ در اعصار مختلف تاریخ در خانواده‌هایی رشد یافته‌اند که پدران و مادرانشان به پاکی، طهارت، تقوا و علم آراسته بوده و در مسیر تربیت فرزندان، به وظایف خویش عمل کرده‌اند. همین امر سبب شده تا در قرآن کریم از برخی خانواده‌ها به‌عنوان خاندان نمونه و برگزیده یاد شود و از فرزندان آنان تجلیل به عمل آید؛ خاندانی هم چون ابراهیم و عمران.
«اِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآل‌عمران عَلَی الْعَالَمِینَ»(۲)
«به‌یقین خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است.»
(با توجه به این نکته که در قرآن کریم هر جا نام «عمران» مطرح‌شده، مقصود پدر حضرت مریم (س) است و نه پدر حضرت موسی (ع) که با فاصله زمانی بیش از یک هزار و هشت‌صد سال از هم دیگر می‌زیسته‌اند.) باید دانست، خداوند متعال، دودمان باعظمت عمران را، به سبب پاکی، تقوا و جهاد در راه دین الهی بر دیگران فضیلت بخشیده و در زمره برگزیدگان عالم قرار می‌دهد و از نسل این دودمان پاک و بلندمرتبه حضرت مریم (س)، مادر حضرت عیسی (ع) را متولد می‌سازد. این مادر برجسته که نقش بی‌مانندش در ولادت و تربیت حضرت عیسی (ع) بر کسی پوشیده نیست، خود، از پدری هم چون عمران و مادری بامعرفت و کمال به نام حنّه (۳) چشم به جهان گشوده است.
سخن قرآن کریم درباره تولد حضرت مریم (س) این‌گونه است:
«إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فی بَطْنی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ * فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَرْیمَ وَ إِنِّی أُعیذُها بِکَ وَ ذُرِّیتَها مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ»(۴)
«چون زن عمران گفت: پروردگارا! آنچه در شکم خود دارم، نذر تو کردم تا آزادشده [از مشاغل دنیا و پرستش‌گر تو] باشد، پس از من بپذیر که تو خود شنوای دانایی. پس چون فرزندش را بزاد، گفت: پروردگارا! من دخترزاده‌ام و خدا به آنچه او زایید، داناتر بود و پسر چون دختر نیست و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطانِ رانده‌شده به تو پناه می‌دهم.»
حنّه که زنی پرهیزکار و مؤمنه بود، فرزند در رحم خود را نذر خدمت و بندگی درگاه خداوند متعال می‌کند، اما پس از وضع حمل، آگاه می‌شود که فرزندش پسر نیست، درحالی‌که تنها پسران قادر به خدمت در معبد هستند. این مادر بزرگوار، نام دختر خویش را «مریم» به معنای بانوی اهل عبادت و خدمت می‌گذارد تا این نام‌گذاری، نهایت عشق و علاقه او را برای وقف فرزند در مسیر بندگی و عبادت خدا نشان دهد (۵) خداوند متعال نیز نذر مخلصانه حنّه را می‌پذیرد و مریم را به تربیتی نیکو پرورش می‌دهد:
«فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا»(۶)
«پس خدا او را به نیکویی پذیرفت و به تربیتی نیکو پرورش داد.»
حضرت مریم (س) با عنایت الهی برای نخستین بار از خادمان بیت‌المقدس قرار می‌گیرد و هرچه بر سنش افزوده می‌شود، به سبب خودسازی و مراقبه، جلال و عظمت در وی نمایان‌تر می‌گردد و در مسیر تحصیل مقامات معنوی تا آنجا پیش می‌رود که هرگاه حضرت زکریا (ع) وارد محراب او می‌شود، غذایی بهشتی و آسمانی نزد مریم می‌یابد.
«کلَّمَا دَخَلَ عَلَیهَا زَکرِیا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ یا مَرْیمُ أَنَّی لَک هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إنَّ اللّهَ یرْزُقُ مَن یشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ»(۷)
«و هر وقت که زکریا به محراب نزد او می‌رفت، پیش او خوردنی می‌یافت. می‌گفت: ای مریم، این‌ها برای تو از کجا می‌رسد؟ مریم می‌گفت: از جانب خدا؛ زیرا او هر کس را که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد.»
علامه مجلسی (ره) از ابن عباس درباره مقام معنوی حضرت مریم (س) نقل می‌کند:
آنگاه‌که مریم نه‌ساله شد، روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و آن‌چنان در پرهیزگاری و معرفت پروردگار رفعت یافت که از احبار و پارسایان روزگار خود سبقت جست (۸)
مقام این بانو به مرتبه‌ای می‌رسد که خداوند متعال در وصفش می‌فرماید:
«وَ مَرْیمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتی أَحْصَنَتْ فرج‌ها فَنَفَخْنا فیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتینَ»(۹)
«و مریم دختِ عمران را (مثل آورد)، همآن‌کسی که خود را پاک‌دامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب‌های او را تصدیق کرد و از فرمان‌برداران بود.»
حال، بانویی چنین طاهره و مؤمنه شایستگی می‌یابد تا حضرت مسیح (ع) در دامن و آغوشش رشد یابد و از شیرهٔ جانش آب حیاتی نوشد که زمینهٔ رسالتش فراهم آید. همان‌گونه که فاطمهٔ زهرا (س) به‌عنوان الگوی تمام زنان و مادران عالم، فرزندانی را تربیت می‌نماید که مسیر عالم را برای همیشه معین و مشخص می‌سازند؛ مادری که با یکدست گهواره‌ای را تکان می‌دهد و با دست دیگرش سرنوشت دنیا را رقم می‌زند؛ و همین است که بهشت باید به پابوسی چنین مادرانی افتخار نماید؛
«الجنّة تحت أقدام الامّهات»(۱۰)
«بهشت زیر پای مادران است.»
در این راستا و به‌منظور بررسی هر چه‌بهتر نقش والدین در تربیت فرزندان به مطالبی اشاره می‌شود.
نقش تغذیه
مسئلهٔ تغذیهٔ صحیح و سالم کودکآنکه در شکل‌گیری شخصیت فرزندان و سرنوشت آنان تأثیر فراوانی بر جای می‌گذارد، از اموری است که توجه به آن از زمان شکل‌گیری نطفه تا مراحل بعدی زندگی فرزند، مورد تأکید و سفارش قرارگرفته است. دین مبین اسلام در این زمینه به مباحثی هم چون غذای حلال، شیر مادر و اخلاق و رفتار زن شیر دهنده توجه دارد که درباره هر یک نکاتی مطرح می‌شود.
غذای حلال
بدون تردید – همان‌گونه که اشاره شد – غذا و پاکی و قذارت آن در وجود انسان تأثیر گذاشته و عاقبت و فرجام شخص را دچار تغییر می‌نماید؛ ازاین‌رو امام صادق (ع) می‌فرمایند:
«کسْبُ الْحَرَامِ یبِینُ فِی الذُّرِّیة»(۱۱)
«درآمد حرام در نسل آشکار می‌شود.»
اهمیت غذای حلال تا بدان مرتبه است که قرآن کریم و معصومین (ع)، نسبت به شراکت شیطان در نسل انسان هشدار داده و به پیروان خویش مراقبت در این خصوص را گوشزد می‌نمایند؛ چنان‌که رسول خدا (ص) با استناد به آیهٔ شریفهٔ قرآن کریم درباره اثر سوء غذای حرام، خطاب به ابن مسعود فرمودند:
«یا ابْنَ مَسْعُودٍ فَانْظُرْ أَنْ لَا تَأْکلَ الْحَرَامَ وَ لَا تَلْبَسَ الْحَرَامَ وَ لَا تَأْخُذَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا تَعْصِ اللَّهَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یقُولُ لِإِبْلِیسَ وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِک وَ أَجْلِبْ عَلَیهِمْ بِخَیلِک وَ رَجِلِک وَ شارِکهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یعِدُهُمُ الشَّیطانُ إِلَّا غُرُورا»(۱۲)(۱۳)
«ای پسر مسعود! مراقب باش، حرام نخوری و حرام نپوشی و از مال حرام نگیری و نافرمانی خدا را نکنی؛ زیرا خدای تعالی به ابلیس می‌فرماید: و هر که را توانستی با آواز خود تحریک کن و به لغزش افکن و با جمله لشکر سوار و پیاده‌ات بر آن‌ها بتاز و در اموال و اولاد هم با ایشان شریک شو و به آن‌ها وعده [های دروغ و فریبنده] بده؛ و شیطان به ایشان وعده نمی‌دهد، جز غرور و نیرنگ.»
محمد بن مسلم نیز می‌گوید: از امام باقر (ع)، دربارهٔ شراکت شیطان، در اموال و اولاد پرسیدم. حضرت فرمودند:
«مَا کانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْک الشَّیطَانِ قَالَ وَ یکونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّی یجَامِعُ فَیکونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُلِ إِذَا کانَ حَرَاماً»(۱۴)
«هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است و این غذای حرام با مرد است تا اینکه با همسرش نزدیکی می‌کند، پس اگر از مال حرام شکل‌گرفته باشد، از نطفهٔ شیطان و نطفهٔ این مرد است».
شیر مادر
دستورات متعدد پیامبر اعظم و اهل‌بیت (ع) درباره شیر مادر به‌عنوان بهترین غذا برای کودکان نیز مسئله‌ای بسیار مهم است که نباید از آن غفلت ورزید؛ غذایی که با روح و جسم کودک تناسب کامل دارد و از خونی پدید آمده که جنین، نُه ماه از آن تغذیه کرده و با آن ارتباط کامل داشته است. رسول خدا (ص) در این زمینه نیز می‌فرمایند:
«لَیسَ لِلصَّبی لَبَنٌ خَیرٌ مِن لَبَنِ اُمِّهِ»(۱۵)
«برای کودک، هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.»
اهمیت شیر مادر و دوران شیردهی چنان است که اسلام حتی در ارتباط با جزئیات این مسئله به بیان نکات ارزشمندی پرداخته است. به‌عنوان نمونه در دستورات قرآنی مدت‌زمان شیردهی مشخص و معین می‌گردد تا مادران ارتباط مستمر و عاطفی خویش با فرزندان را حفظ نمایند؛
«وَالْوَالِدَاتُ یرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَینِ کامِلَینِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ»(۱۶)
«و مادران باید فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند، البته آن‌کسی که خواهد، فرزند را شیر تمام دهد و به عهده صاحب فرزند است [یعنی پدر] که خوراک و لباس مادر را به حد متعارف بدهد.»
بدین‌جهت در احکام اسلامی و قوانین حقوقی، زنانی که از همسران خویش طلاق می‌گیرند، از این حق برخوردار می‌شوند تا دوسالگی فرزند به او شیر دهند و کسی نمی‌تواند این حق را از ایشان سلب نماید.
سفارش امام صادق (ع) خطاب به ام‌اسحاق نیز در زمینه آداب شیردهی بسیار آموزنده است؛
«یا أُمَ إِسْحَاقَ لَا تُرْضِعِیهِ مِنْ ثَدْی وَاحِدٍ وَ أَرْضِعِیهِ مِنْ کلَیهِمَا یکونُ أَحَدُهُمَا طَعَاماً وَ الْآخَرُ شَرَاباً»(۱۷)
«ای مادر اسحق، از یک پستان شیر مده، از هر دو پستان شیر بده که یکی به‌عوض طعام است و دیگری به‌عوض آب.»
طهارت زن شیرده
اسلام به شیردهی مادران و ارتباط مستمر ایشان با کودکان سفارش و تأکید می‌نماید؛ اما در مواردی که چاره‌ای جز گرفتن دایه برای فرزند نباشد، نسبت به طهارت روح و روان زن شیرده و ویژگی‌های اخلاقی او توصیه می‌کند؛ زیرا رشد گوشت و پوست‌واستخوان کودک به‌واسطهٔ شیر خواهد بود و این ارتباط در اخلاق، رفتار و سرنوشت فرزند تأثیر فراوان برجای خواهد گذاشت. سخن رسول خدا (ص) دراین‌باره چنین است:
«تَخَیرُوا لِلرَّضَاعِ کمَا تَتَخَیرُونَ لِلنِّکاحِ، فَإِنَّ الرَّضَاعَ یغَیرُ الطِّبَاع»
«در امر دایه و شیر دادن کودک دقت کنید و بهترین افراد را انتخاب کنید، هم چنان‌که در انتخاب همسر دقت می‌کنید؛ زیرا شیر دادن، طبیعت کودک را تغییر می‌دهد.»
امیرالمؤمنین (ع) نیز در بیانی می‌فرماید:
«انْظُرُوا مَنْ یرْضِعُ أَوْلَادَکمْ فَإِنَّ الْوَلَدَ یشِبُّ عَلَیهِ»(۱۸)
«بنگرید که چه کسی فرزندانتان را شیر می‌دهد، چرا که کودک به همین شیر رشد پیدا می‌کند.»
و از امام باقر (ع) نقل‌شده است؛
«اسْتَرْضِعْ لِوَلَدِک بِلَبَنِ الْحِسَانِ، وَ إِیاک وَ الْقِبَاحَ؛ فَإِنَّ اللَّبَنَ قَدْ یعْدِی»(۱۹)
«برای فرزند خود از زنان زیبا، شیردهی بخواه و از زنان زشت و بدکردار بپرهیز، چرا که شیر، گاهی اثرگذار است.»
آن حضرت در حدیث دیگری می‌فرماید:
«عَلَیکمْ بِالْوُضَّاءِ مِنَ الظُّؤْرَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ یعْدِی»(۲۰)
«بر شما باد به دایه‌های زیبا و پاکیزه، چرا که شیر اثر گذار است.»
و نیز این سفارش رسول گرامی (ص):
«لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ وَ لَا الْعَمْشَاءَ فَإِنَّ اللَّبَنَ یعْدِی»(۲۱)
«زنان احمق و کم بین را برای شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید، چرا که شیرِ زن در بچه اثر می‌گذارد.»
در بعضی روایات نیز سفارش شده که در شیر دادن به کودک از زنان ناپاک و دیوانه اجتناب گردد (۲۲)
شیر مادر و محبت اهل‌بیت (ع)
یکی از گروه‌هایی که در روایات از شیردادن آنان به فرزندان مؤمنین نهی شده و باید به‌طور خاص به آن توجه داشت، زنانی هستند که از محبت اهل‌بیت (ع) بهره‌ای ندارند؛ دستوری که به‌طریق‌اولی زنان ناصبی و سب کننده فرزندان رسول خدا را شامل می‌شود. در این زمینه از امام صادق (ع) روایت‌شده است:
«رَضَاعُ الْیهُودِیةِ وَ النَّصْرَانِیةِ أَحَبُّ إِلَی مِنْ رَضَاعِ النَّاصِبِیةِ»(۲۳)
«دایه یهودی و مسیحی نزد من از دایه ناصبی (دشمن اهل‌بیت) محبوب‌تر است.»
اثر شیردادن ناصبی و دشمن اهل‌بیت تا حدی است که در قضایای مختلف تاریخ هم چون عاقبت سوء فرزند شهید آیهٔ الله شیخ فضل‌الله نوری می‌توان آن را مشاهده نمود؛ فرجام ننگینی که این عالم بزرگوار بر اساس نقل ذیل خبر آن را داده بود؛
«از مرحوم حاج شیخ فضل‌الله نوری پرسیدند که چرا یکی از این پسران شما بدین غایت شرور (یخرج المیت من الحی و الظلمه من النور) شده؟ فرمود: آن چیزهایی که من از این دیده‌ام و می‌بینم، شما ندیده‌اید؛ بعداً خواهید دید، این همانا قاتل من خواهد بود و کسی است که در پای دار من کف‌زنان، اظهار مسرّت کرده و تبریک گویان باشد، گفتند: ازچه‌رو این آثار از او ناشی می‌گردد، فرمود: از آنکه شیری که خورده، نجس و خبیث بوده، شیردهی که او را تربیت نموده، نجس و پلید بوده است. گفته داستان او را بیان فرمایید. فرمود: آن زمانی که در سامراء در محضر استاد بزرگ، میرزای شیرازی مشرف بودم، خداوند این پسر را به من داد. مادرش بی شیر بود، ناچار به گرفتن دایه و مرضعه برای او شدیم، بدون تحقیق زنی را برای دایگی او اجیر گرفته و به تربیت او گماشتم تا حدود دو سال شیر داد، بعد معلوم گردید که آن زن ناصبی و از خوارج بوده و دو سال شیر ناپاک به او داده است، (قضی الامر الذانی لا یعلل) نجس و حرام مجهول هم تأثیر خود را ابراز می‌کند. مؤلف گوید آخر هم چنان شد که فرموده بود.»(۲۴)
در مقابل این‌گونه حکایات، شیر مادران مؤمنه و اهل تقوی نیز سبب رشد فرزندان تاریخ‌ساز می‌شود و اسباب سعادت ایشان را فراهم می‌سازد؛ زیرا وقتی از مادر شیخ انصاری (ره) پرسیدند: چگونه شد که چنین فرزند شایسته‌ای را در دامان خود تربیت کردی؟ در جواب گفت: بی‌وضو، پستان در دهان او نگذاشتم (۲۵)
(۱) تحریم/۶
(۲) آل‌عمران/۳۳
(۳) تاریخ طبری (۱۳۸۷ ق)، ص ۵۸۵
(۴) آل‌عمران/۳۵ و ۳۶
(۵) برگزیده تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۲۸۰
(۶) آل‌عمران/۳۷
(۷) آل‌عمران / ۳۷
(۸) بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۱۹۶
(۹) تحریم/۱۲
(۱۰) نهج الفصاحة، ص ۴۳۴
(۱۱) کافی (دار الحدیث)، ج ۹، ص ۶۸۰
(۱۲) اسراء/۶۶
(۱۳) بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۰۵
(۱۴) بحارالانوار، ج ۵۷، ص ۳۴۲
(۱۵) عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۳۴
(۱۶) بقره / ۲۳۳
(۱۷) کافی (دار الحدیث)، ج ۱۱، ص ۴۲۴
(۱۸) وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۴۶۷
(۱۹) کافی (دار الحدیث)، ج ۱۱، ص ۴۳۴
(۲۰) کافی (دار الحدیث)، ج ۱۱، ص ۴۳۴
(۲۱) عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۳۴
(۲۲) کافی (دار الحدیث)، ج ۱۱، ص ۴۳۳
(۲۳) وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۴۶۶
(۲۴) مردان علم در میدان عمل، ج ۱، ص ۳۴۵
(۲۵) تربیت فرزند ازنظر اسلام، آیت‌الله حسین مظاهری، ص ۷۹
