به گزارش خبرگزاری حوزه، علم فقه در میان علوم اسلامی، از جایگاه و مقام والایی برخوردار است. این علم آسمانی، تداوم و رشد و بالندگی خود را مدیون فکر، اندیشه و تألیفات ارزنده عالمان فرزانه‌ای می‌داند که با تمام وجود در طول تاریخ به پاسداری و صیانت از مکتب حیات‌بخش اسلام همت گماشته و با کج‌روی‌ها و انحرافات مقابله نمودند و گوشه‌ای از کوشش‌های فکری و علمی آنان در کتابها و آثارشان تجلی یافته است. بااین‌وجود، اجتهاد و فقاهت سنتی در عین حالی که میراث گران‌قدری برای فرهنگ و تمدن اسلامی بشمار می‌رود، اگر به سمت شیوه‌های نو و ابزارهای تازه‌استخراج و تبیین اندیشه‌ها و مبانی فقهی حرکت نکند، نمی‌تواند کارآمدی خود را برای جهان امروز حفظ نماید. در این راستا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور با در نظر گرفتن این مهم و بر اساس ضرورت و اهدافی که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، اقدام به بازتولید برنامه‌های فقهی خود، از جمله پروژه جامع فقه نموده است پایگاه اطلاع رسانی حوزه در گفتگویی با حجت الاسلام و المسلمین اکبر راشدی نیا قائم مقام محتوایی رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به معرفی قابلیت ها و ویژگی های این نرم افزار پرداخته است.
لطفا راجع به نرم افزار جامع فقه 3 و قابلیت های جدید این نرم افزار توضیح بدهید؟
نرم افزار جامع فقه 3 اولین پروژه از گام سوم تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. اگر بخواهم این مطلب را توضیح دهم لازم است مقدمه‌ای را خدمتتان عرض کنم:
مرکز قبل از این توانسته است دو گام یا دو مرحله را پشت سرگذاشته است. گام نخست فرهنگ سازی و اثبات تأثیر استفاده از رایانه در علوم اسلامی بود که در سالهای ابتدایی مرکز شکل گرفت. در این مرحله همکاران ما خدمت علما و بزرگان حوزه و دانشگاه می‌رسیدند و اطلاعات اولیه‌ای را که آماده شده بود را در محضر آنها ارائه می‌دادند و با این کار ضرورت استفاده از رایانه در حوزۀ پژوهش‌های اسلامی نشان می‌دادند.
برای تحقق گام اول، لازم بود متون اصلی علوم اسلامی بصورت دیجیتالی درآید و در این مرحله در حوزه فقه، کتب شرح لمعه، مکاسب شیخ انصاری، شرایع، عروه و بعدها کتابهایی مانند ریاض، مستمسک عروة دیجیتالی شد. در فلسفه کتاب اسفار، شفا و شرح اشارات کار شد. همچنین در حوزه حدیث، کتب اربعه شامل کافی، استبصار، کتاب من لا یحضره الفقیه و التهذیب و بعدها هم کتابهای مانند وسایل الشیعه و در ادامه کتاب بحار الانوار کار شد.
در گام اول منابع دیجتالی شده محدود بود چون هدف ما این بود که اثبات کنیم رایانه می‌تواند در تحقیقات علوم اسلامی تأثیرگذار باشد به این اضافه کنید که سخت‌افزارهای آن زمان نیز با محدودیت همراه بودند و امکان عرضۀ حجم گستردۀ اطلاعات وجود نداشت لذا نرم‌افزارهای تولیدی مشتمل بر منابعی اولیه و مهم در هر علم بود و بیشترین فعالیت پژوهشی مرکز بر روی تحلیل این متون اختصاص می‌یافت.
گام دوم مرکز تولید نرم افزارهای جامع در علوم مختلف
مرکز با نهادینه شدن نقش رایانه در فعالیت های پژوهشی به مرحلۀ جدیدی از فعالیت‌های خود وارد می‌شود. در این مرحله از یک سو مرکز به این نتیجه رسیده بود که توانایی دیجیتال‌سازی متون زیادی را دارد و از سوی دیگر کاربران نیاز آنها با دیجیتال‌سازی منابع دست اول برطرف نمی‌شد و از طرف پژوهشگران نیاز جدیدی مطرح شده بود که آن عبارت بود از استغنا از کتابخانه‌های فیزیکال و از همه مهم‌تر محدودیت سخت‌افزاری برطرف شده بود و امکان عرضۀ گستردۀ اطلاعات به صورت سی‌دی و یا دی‌وی‌دی فراهم شده بود. مرکز در این مرحله نرم‌افزارهای جامعی همچون نرم‌افزار جامع الاحادیث، جامع التفاسیر، جامع فقه اهلبیت، جامع اصول و... بسیاری از نرم افزارها مانند حکمت، عرفان و جغرافیا که پیشوند جامع نداشتند اما در موضوع خود کتابخانۀ جامعی بودند را تولید کرد. این نرم‌افزارها تقریبا یک پژوهشگر را از مراجعه به کتابخانه‌های پیرامون خود مستغنی می‌کرد اما جامعیت آنها نسبی بود. این مرحله تقریبا از اوایل دهۀ هشتاد شروع شده و تا این اواخر ادامه داشت؛ و ما الآن در گام سوم فعالیت‌های مرکز قرار داریم.
در گام سوم تولیدات مرکز تحقیقات نور شاهد چه تحولاتی هستیم؟
در شرایط حاضر با توسعه فناوری و نیاز کاربران، مرکز گام سوم خود را آغاز کرده است و به نوعی می‌توان گفت: نرم‌افزرهای مرکز در گام سوم دو جهت تفاوت خواهد کرد اول از جهت منابع و جامعیت مطلق آنها نسبت به نرم‌افزارهای قبلی که جامعیت نسبی داشتند و دوم که خیلی مهم است از فناوری‌های جدید جهت فراوری اطلاعات و تسهیل دسترسی به آنها و در واقع نرم‌افزار جامع فقه-3 اولین محصول از این سری تولیدات مرکز است.
راهکار مرکز برای اینکه نرم‌افزارهای جامع داشته باشد چیست با اینکه همه می‌دانیم دائما منابع جدیدی در حال انتشار است؟
یکی از ویژگی‌های نرم‌افزارهای قبلی مرکز این بود که ارتباطی بین مرکز و نرم‌افزاری که روی سیستم کاربر نصب می‌شد وجود نداشت. برای اینکه منابع نرم‌افزارمان جامع باشد نیاز داریم منابع جدیدی که تهیه می‌شود را به راحتی به کاربر ارائه کنیم و اگر نتوانیم چنین ارتباطی داشته باشیم کاربر سال‌ها باید صبر کند تا نسخۀ جدید نرم‌افزار ارائه شود تا کتب جدیدتر را بدست بیاورد؛ اما با کاری که در زیرساخت نرم‌افزار جامع فقه-3 انجام گرفته ما می‌توانیم هر ماه مثلا اگر کتاب جدیدی تهیه شد در سیستم کاربر نرم‌افزار به روزرسانی شده و بدون تهیۀ نسخۀ جدید آخرین و جامع‌ترین منابع را دارا باشد.
در مورد استفاده از فناوری‌های جدید در نرم‌افزار فقه-3 هم توضیح می‌دهید؟
ما همه می‌دانیم فناوری‌های تحلیل و عرضۀ اطلاعات دائما در حال تحول و به‌روزرسانی است و در بعضی حوزه‌ها جهش قابل توجهی رخ داده است مثلا در خیلی از مراکز مهم پردازش و تحلیل اطلاعات در جهان بیشترین بهره را از پردازش‌های هوشمند و هوش مصنوعی برده‌اند و مرکز تحقیقات کامپیوتری در سالهای اخیر گام های بلندی در این زمینه برداشته است که لازم است این فناوری‌ها در اختیار کاربران قرار بگیرد.
همچنان که عرض کردم قرار است حجم اطلاعات نرم‌افزارها به صورت قابل توجهی افزایش یابد وقتی حجم اطلاعاتی که در اختیار کاربران قرار می گیرد زیاد باشد، نیاز به ابزارهای هوشمند برای تحلیل و بازیابی آنها بیشتر احساس می شود؛ مثلا اگر جستجوی کاربر در بین چند کتاب باشد، تعداد نتیجه‌ای که جستجو برای او خواهد آورد آنقدر زیاد نیست که او را با مشکل مواجه کند؛ اما اگر کاربر در بین 2000 کتاب جستجو کند و جستجو هم بعدا توضیح می‌دهم که به نحوی جستجوی جامع باشد، ممکن است با 20000 پاسخ روبرو بشود. لذا دسته‌بندی پاسخ‌ها و رتبه‌بندی آنها نیاز به ابزارهای جدید است. همچنین استخراج محتواهای خاص مثلا آیات، روایات، قواعد، اعلام، اصطلاحات و ... و پردازش آنها و ایجاد ارتباط بین آنها و امکان مقایسه بین آنها هرکدام می‌تواند کاربر را برای رسیدن به مطلوبش کمک کند؛ بنابراین گام سوم مرکز تولید محصولات جامع مطلق همراه با بهره‌مندی از فناوری‌های جدید درحوزه پردازش هوشمند و هوش مصنوعی است و نرم افزار جامع فقه-3 اولین پروژه از نسل سوم نرم افزارهای مرکز است.
اگر موافق باشید برروی نرم‌افزار جامع فقه-3 متمرکز بشویم و بخشی از ویژگی‌های محتوایی و فناورانۀ این نرم‌افزار را توضیح دهید؟
الف: ویژگی‌های محتوایی:
تعداد منابع در نرم افزارجامع فقه-2 1200 عنوان کتاب است که این عدد در نرم‌افزار جامع فقه-3 به 1951 عنوان کتاب رسیده است یعنی حدودا 750 عنوان کتاب به این مجموعه اضافه شده است و تعداد مجلدات در جامع فقه-2 حدود 2000 جلد بوده که در جامع فقه-3 به 3891 جلد رسیده است.
به این اضافه کنید که تمامی این کتابها براساس ابواب فقهی تبویب شده‌اند و کاربر می‌تواند محتوای یک باب را در همۀ کتابها ملاحظه کند اگرچه خود مولف محتوای یک باب را در چند جای کتاب آورده است. همچنین قواعد فقهی و مجرای آنها از همۀ کتابها برچسب‌گذاری شده و امکان ملاحظۀ مطالب مرتبط با هر قاعده در تمامی کتابها فراهم شده است. علاوه بر این موارد آیات عام و آیات فقهی نیز در همۀ کتابها برچسب‌گذاری شده‌اند.
دسته‌بندی‌های جدیدی نسبت به کتابها انجام گرفته و از یک سو کتابها به فقه استدلالی و روایی و فتوایی تقسیم شده‌اند و از سوی دیگر براساس دوره دسته‌بندی شده‌اند یعنی دوۀ اقدمین، قدما، متأخرین متأخر المتأخرین و معاصرین و از سوی دیگر چنانکه عرض شده براساس ابواب فقهی گروهبندی شده‌اند.
ب- رابط کاربری و اینترفیس برنامه
در سالهای قبل مرکز بامحدودیت های فنی روبرو بود و قادر به ارائه تمام نیازهای پژوهشی کاربران نداشت. اتفاقی که در نرم‌افزار فقه-3 افتاد این بود که یک تیم متشکل از دوستان پژوهشی و فنی و گرافیک حدود 3 ماه به صورت مستمر تمامی نیازهای پژوهشی کاربران به کتاب و کتابخانه جهت مطالعه، جستجو، فیش‌برداری و ... را مطالعه شد و بر اساس یک کار تحقیقاتی نیازمندی‌های پژوهشگران حوزه مطالعات متن محور در حدود 200 عنوان دسته‌بندی شد و به تناسب این سند نیازمندی معماری جدید نرم‌افزارهای نور پایهریزی شد و در حال حاضر می توانیم ادعا کنیم تمام نیازمندی‌های یک کاربر را فراتر از آنچه که در عالم فیزیکال فراهم احصاء کرده و بر اساس آن سعی کردم مناسب‌ترین رابط کاربری را طراحی کنیم.
بعضی از اعضای این تیم دوستانی بودند که نزدیک به سی سال فعالیت پژوهشی انجام داده بودند و با نرم‌افزارهای مرکز و نیازهای کاربران آشنا بودند. همچنین یک تیم بزرگ فنی که سالیان متمادی در خصوص نرم‌افزارهای مرکز فعالیت می‌کنند همچنین تیم تحلیل و طراحی، تیم مدیریت پروژه و تیم هوش مصنوعی و پردازش هوشمند در این پروژه همکاری کردند که خروجی کار سه ماهه این تیم یک تحلیل و طراحی بسیار عالی بود. به گونه ای که وقتی کار ابتدایی در مجامع مختلف علمی مانند هیئت امنای مرکز ارائه شد، همگی این کار را تحسین کردند. در یک کلام می توانم بگویم سرمایه بیست ساله تجربیات و یافته های فنی مرکز به علاوه فعالیت سه ماهۀ این تیم در تحلیل و طراحی نرم‌افزار جامع فقه-3 ارائه شده است؛ و طبیعتا حدود یک سال پیاده سازی این طرح در بخش توسعۀ نرم‌افزارهای رومیزی مرکز طول کشید.
رابط کاربری در نرم افزار جامع فقه 3 بطور کامل عوض شده است و به لحاظ بصری اتفاق بسیار خوبی در این نرم افزار رخ داده است. همچنین به لحاظ دسترسی کاربران به محتوا کار بسیار راحت شده است و سرعت نصب برنامه، سرعت جستجو و سرعت مرور کتب ها نیز بالا رفته است و قابلیت دیگر جامع فقه 3 همانطوری که قبلا هم عرض کردم قابلیت بروز رسانی نرم‌افزار از جهت قالب و محتوا است و زیرساخت های این کار نیز انجام شده است و بعد از نصب نرم‌افزار توسط کاربر، قابلیت‌های فنی و محتوای نرم‌افزار قابل بروز رسانی است.
تمام آثار برجسته فقهی شیعه که تا به امروز تولید شده است در این نرم افزار ارائه شده است؛ اما چنانچه کتابهای برجسته جدیدی ارائه شود، در اسرع وقت فعالیت های پردازشی روی آن انجام شده و به مجموعه نرم‌افزار جامع فقه-3 اضافه خواهد شد و کاربران این نرم افزار با استفاده از قابلیت بروزرسانی می توانند به کتاب جدید دسترسی داشته باشند.
ج- ایجاد مجموعه‌های مختلف براساس کل کتاب یا بخشی از آن
در نسخه جدید جامع فقه 3 کاربران قادرند بر اساس ابواب فقهی یا بخش‌هایی از یک باب قفسههای شخصی ایجاد کنند و تمام مطالعات و تحقیقات و حتی جستجوهای خود را منحصر در این مجموعه انجام دهند بعنوان مثال می‌توانند از کتب مختلف فقهی تنها باب خمس را انتخاب و مطالعه و جستجوی خود را متمرکز بر روی آن کنند اگرچه محتوای مطالب خمس در بعضی از کتابها به صور متمرکز ارائه نشده است اما کاربر در برنامه با انتخاب باب خمس بخش مختلف آن کتاب را که صرفا در موضوع خمس است مورد جستجو قرار خواهد داد.
د- ایجاد محیط های متعدد پژوهشی
در تحقیقات متوجه شدیم یکی از نیازهای کاربران وجود محیط‌های متعدد پژوهشی است. بعنوان مثال ممکن است یک پژوهشگر به طور هم زمان روی چند پروژه پژوهشی کار کند؛ بنابراین لازم بود برای چنین پژوهشگری چند محیط مختلف در یک‌نرم افزار ایجاد شود گو اینکه او همزمان چند نرم‌افزار را باز کرده و در یک محیط پژوهشی مثلا در خصوص دیۀ بانوان تحقیق می‌کند و تمامی قفسه‌ها و دامنه‌های و جستجوهای خود را بر اساس این پژوهش تنظیم کرده و همزمان در محیط پژوهشی دیگر در موضوع مثلا حکم ذمی پژوهش می‌کند.
اگر بخواهیم این قابلیت را در فضای فیزیکال ترسیم کنیم مانند این است که شما روی میز کار خود سی جلد کتاب باز کرده‌اید و کارهای مخصوص به یک پژوهش را انجام می‌دهید و هر زمان نیاز دارید این میز را ترک کرده و به میز دیگری می‌روید که آنجا هم در خصوص پژوهشی دیگر کتب دیگری را آماده کرده‌اید و منابع و یادداشت‌های مخصوص به آن را در اختیار دارید. چنین امکانی نیاز بسیاری از پژوهشگران بود که توسط دوستان توسعۀ نرم‌افزاردر جامع فقه 3 گنجانده شد.
هـ- هویت بخشی به رساله‌ها
امکان دیگر نرم افزار جامع فقه 3 هویت بخشی به رساله‌ها است.
توضیح مطلب اینکه ما در میان متون اسلامی مجموعه‌ای از کتابها را داریم که تحت عنوان رسائل یا مجموعه‌ها و جُنگ‌ها ارائه شده‌اند. ما در ارائۀ این کتابها در فضای دیجیتال مشکلات عدیده‌ای داشتیم به عنوان مثال شما کتابی در اختیار دارید که شامل هفت رساله است که ممکن است این هفت رساله یک مؤلف یا بیشتر داشته باشند، مانند کتب کلمات المؤلفین که دارای موضوعات مختلفی در فقه، کلام، فلسفه و... از مولفان مختلف در ادوار مختلف است. در نرم‌افزارهای قبلی این مجموعه به صورت کلی یک واحد اطلاعاتی بود ما نمی‌توانستیم بخشی از آن را که مثلا نوشتۀ شهید اول است را دامنۀ جستجو قرار دهیم و باید کل مجموعه مورد جستجو قرار می‌گرفت حتی نام هر یک از رساله‌ها هم در بین این مجموعه مغفول واقع می‌شد.
خاطرم هست یکی از بزرگان حوزه که با نرم‌افزار حکمت مرکز مأنوس است نامه‌ای به ما نوشته بود و نزدیک به بیست مشکل را مطرح کرده بودند بیشتر آنها تذکر کتابهای مهم حکمی بود که در نرم‌افزار نیامده است و حال آنکه تمامی این کتابها در نرم‌افزار حکمت مرکز وجود داشت، مانند کتاب الافق المبین مرحوم میرداماد. این کتاب ذیل مجموعه‌ای به نام مصنّفات میرداماد در دو جلد چاپ شده است که یک جلد آن شامل رساله های کوچک مانند ایماضات و جذوات و... است و جلد دیگر آن هم یک کتاب قطور است که شامل کتاب الأفق المبین میرداماد است. حکمة الاشراق هم به همین شکل است و در نرم‌افزار حکمت قابل جستجو نیست، چرا که در جلد دوم مجموعه مصنفات شیخ اشراق آمده است. همچنین کتاب الزوراء علامه دوانی و شرح آن که در لابه‌لای مجموعه‌هایی با عناوین جمعی مثلا هفت رساله یا الرسائل التسعه و ... آمده است و کاربر قادر به یافتن این کتب در کتابخانه نبود و اگر کتاب را پیدا کرد این امکان وجود نداشت که بعنوان مثال کتاب حکمة الاشراق را بعنوان دامنه جستجو قرار دهد و اگر این رسائل از هم جدا می‌شدند هویت کتاب اصلی از بین می‌رفت و چنانچه مصحح در خصوص این کتب توضیحی داشت، کاربر از آن محروم می‌شد؛ اما با توجه به توسعۀ فناوری‌ها، برای اولین بار توانستیم کتب را به گونه‌ای ارائه کنیم که هویت اصلی کتاب حفظ شده و از برش خوردن کتب جلوگیری کنیم و در عین حال کتابهایی را که در قالب رسائل ارائه شده اند را بطور مستقل ارائه کنیم؛ و در این نرم‌افزار علاوه بر اینکه مثلا کتاب تقیۀ شیخ انصار را که در «مجموعه رسائل شیخ انصاری» منتشر شده به راحتی می‌توان در کتابخانه یافت و تنها همین رساله و یا این رساله و رساله‌های دیگر را بعنوان دامنه جستجو انتخاب کرد که از امکانات بسیار خوب کتابخانه نرم افزار جامع فقه 3 است.
و- طراحی موتور جستجوی قوی و هوشمند متناسب با نیازهای کاربران
موتور جستجو از جمله پیچیده‌ترین و مهم‌ترین اجزای یک بانک اطلاعاتی است. امروزه همگان به این مسئله اذعان دارند که قدرت شرکت گوگل در موتور جستجوی آن است. به گونه‌ای که یک شرکت بر پایه یک موتور جستجو شکل گرفته است. موتور جستجو مبتنی بر بحث های زبان شناختی، هوش مصنوعی و مباحث پیچیدۀ فنی است. با توجه به امکانات محدود مرکز، موتور جستجوی قبلی مرکز از امکانات محدودی برخوردار بود و صرفا می‌توانست عین عبارت را کند؛ اما کار فراتر از این نیاز به امکانات سنگینی داشت با این حال ما توانستیم با استفاده از موتورهای اپِن‌سُرس که براساس فنّاوری‌های روز دنیا نوشته شده‌اند و بومی‌سازی آن، موتور جستجوی قوی و هوشمندی را که متناسب با متون عربی و فارسی است تهیه کنیم. این کار بسیار سخت و سنگین بود و نیاز به تکمیل و ارتقا دارد با این حال تمام تلاش دوستان ما این بود که در نسخه اول این موتور که در نرم‌افزار جامع فقه-3 قرار گرفته است جوابها در حد مطلوبی باشد.
چنانچه عرض کردم این موتور در حال توسعه و بروزرسانی است و تصمیم داریم در محدود زمانی سه یا چهار ماهه بطور مداوم این موتور را ارتقا داده و نسخه جدید به صورت آنلاین در اختیار کاربران قرار خواهد گرفت تا بتوانند نرم‌افزار خود را بروزرسانی کنند.
بانک‌های اطلاعاتی متعددی متشکل از کلمات و قواعد و پیکرها در اختیار این موتور جستجو قرار گرفته است تا قادر باشد کلمات را پیراسته‌سازی کرده و موضوع جستجو را توسعه دهد. پیراسته‌سازی کلمات کار فوق العاده سنگینی است در جهان قوی‌ترین موتور استمر (Stemmer) یا همان موتور پیراسته‌ساز در زبان عربی به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی اختصاص دارد. در این نرم‌افزار تلاش شده نهایت استفاده از این موتور انجام بگیرد. همچنین سعی شده از سیستم مترادفات در این موتور استفاده شده است که البته در آغاز راهیم.
همچنین فست‌ها (یا همان بهبود دهنده های جواب جستجو) زیادی در کنار موتور جستجو قرار دارد که می‌توانند به راحتی پاسخ‌های جستجو را دسته‌بندی کنند. بعنوان مثال چنانچه حکم ذمّی در اسلام جستجو شود، فست‌ها به شما می گویند فراوانی جوابها بر اساس دورها (قدماء، اقدمین، متأخرین و ...) چگونه است و با انتخاب هر گروه تنها جواب‌های آن دوره را خواهید داشت. فست دیگر بر اساس ابواب پاسخ‌ها را دسته‌بندی می‌کند همچنین یک فست براساس مولف جوابها را دسته بندی می‌کند و به شما می‌گوید این موضوع در آثار مثلا امام چقدر مورد توجه بوده و در آثار آقای خویی تا چه حدی به آن پرداخته شده است.
آیا امکان جدید فراتر از جستجو مثلا امکان مشابهت‌یاب متون در این نرم‌افزار قرار گرفته است؟
یکی از نیازهای پژوهشی بحث مشابهت‌یابی است که به صورت مستمر برای منظورهای مختلف پژوهشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پژوهشگر نیاز دارد تا بداند سابقه یک مطلب چیست و از کجا آمده است و اگر مطلبی را از قدما پیدا کرد آیا بعدها شخصی مطلبی بر آن افزوده و توضیح و تفصیلی در خصوص آن داده است یا خیر؟ ما در نسخه جدید جامع فقه به این مهم پرداخته‌ایم و قابلیت جدیدی بنام مشابهت‌یابی در این نرم‌افزار قرار گرفته که امکان با تعیین درصد مشابهت می‌توان عبارت یا پاراگرافی را مشابهت‌یابی کرد. همچنین فست‌ها یا دسته بندی مطالب هم در این بخش فعال است تا بتوانیم مشابه یک مطلب را در زمان‌های مختلف یا کتب مختلف یا مؤلفین مختلف به دست بیاوریم.
این نرم‌افزار از جهت فنی و محتوایی در آیندۀ نزدیک چه ارتقاهایی خواهد داشت؟
از جهت فنی عرض کردم جستجو ارتقا خواهد یافت موتور مشابهت‌یاب در حال ارتقاست. در این نرم‌افزار زیرساختی تهیه شده است که به ما این امکان را می‌دهد که با استفاده از یک پیش‌خوان با جستجوی واحد در همۀ نرم‌افزارهای نور جستجو انجام گیرد یعنی امکان جستجوی جامع در همۀ نرم‌افزارها که طبیعتا با بازتولید نرم‌افزارهای دیگر در این قالب امکان‌پذیر خواهد شد.
از جهت محتوایی عرض کردم ما در این پروژه تمامی آیات و قواعد فقهی مورد استناد در کتب فقهی را برچسب‌گذاری کردیم در ادامه قصد داریم این کار را در خصوص روایات هم انجام بدهیم. گاهی کاربر با موضوعی خاص وارد پژوهش فقهی می شود و گاهی یک کتاب فقهی را مطالعه می کند و جلو می رود. گاهی کاربر قصد دارد از مسیر منابع و ادلۀ فقهی وارد فقه شود تا بعنوان مثال ببیند در یک باب فقهی کدام روایات مورد استناد قرار گرفته است. آیا روایت فقهی در کتب اربعه وجود دارد که مورد استناد فقهای شیعه قرار نگرفته باشد؟ آیا روایاتی در یک باب فقهی وجود دارد که فقهای شیعه به آن ارجاع نداده باشند؟ این کار در حال انجام است تا در مرحله بعدی ارائه شود.
این کار در خصوص روایات چه ثمراتی دارد؟
یک وقت تصور می‌کنیم تنها شرح روایات فقهی منابع محدودی روضة المتقین یا لوامع صاحبقران یا الوافی که با این عنوان نوشته شده است اما با این کار یک شرح جامع بر روایات فقهی در دسترس کاربران قرار خواهد گرفت و کفایت می‌کند شما لیست روایات را باز کنید خواهید دید بعنوان مثال مرحوم خوئی چه تعاملی با یک روایت داشته و شیخ انصاری چه تعاملی با همان روایت داشته و توضیح ایشان در رابطه با روایت یا سند آن به چه صورت بوده است و همه اینها در اختیار کاربر قرار می گیرد. این کار فرآوری متون موجود با استفاده از هوش مصنوعی و پردازش هوشمند است.
از کار دیگری که در مورد فقه می‌خواهیم انجام دهیم اصول استنباط یک حکم فقهی را از فقه استخراج کنیم که فعالیت های آن تا حدودی انجام گرفته است و در حال پژوهش است.
توضیح مطلب اینکه آیا می توانیم بگوییم مبنای حکمی که در یک متن فقهی آمده است یک آیه یا یک روایت یا یک اصل فقهی است؟ ما می خواهیم در آینده نزدیک به اینجا برسیم که بگوییم مبنا یا دلیل حکم و فتوایی که فلان فقیه دارد این آیه یا روایت یا اصلی از اصول فقهی است؛ و اگر این اتفاق بیفتد گام اولیه‌ای است در جهت مطرح کردن این موضوع که آیا ماشین می تواند به کمک فقها بیاید تا بتواند بطور جداگانه آیات، روایات و اصول فقه را به فقیه ارائه کند و بگوید کدام یک از فقها در این فرع فقهی خاص به آیات و کدام یک از فقها به روایات و کدام یک از فقها به اصول استناد کرده‌اند؟ تا فقیه بتواند برای ارائه فتوا دید وسیعی داشته باشد.
این کار در حال حاضر مبتنی بر حافظه و کتب محدود در اختیار فقیه است. اگر کسی بخواهد جامع این مسائل را ملاحظه کند لازم است برای صدور یک فتوا نظرات تمامی اقدمین از شیخ طوسی را شروع کند تا کتب علامه حلی و بعد از ایشان به مرحوم نراقی و شیخ انصاری و بعد از اینها به معاصرین برسد؛ اما اگر بتوانیم این کار را آماده کنیم می توانیم بگوییم مثلا در یک مسئله خاص در دوره اول به روایات استناد کرده‌اند و در دوره بعدی به اصول استناد کرده‌اند، چرا که مشکلی در روایات وجود داشته که از آنها گذر کرده و به اصول رسیده‌اند. گام ابتدایی این کار در خصوص آیات برداشته شده است. کارهای اولیه روایات نیز انجام گرفته و به زودی در اختیار همگان قرار خواهد گرفت و گام بعدی برچسب‌گذاری اصول فقه در متون فقهی است.
در پایان اگر مطلبی در این موضوع جامانده که لازم است گفته شود بفرمایید؟
در پایان لازم است بنده از تمامی همکارانم که در تهیه این نرم افزار نهایت سعی و تلاش خود را کردند بخصوص از معاونین محترم فنی، تولید، دفتر مدیریت پروژه و همکارانشان و پژوهشگران گروه فقه تشکر کنم.
