به گزارش خبرگزاری حوزه، ملا نجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی معروف به صاحب حاشیه از جمله علمای بلند مرتبه و جلیل القدر امامیه است که در اوایل قرن دهم هجری در بهاباد از توابع شهر یزد به دنیا آمد و توانست با نبوغ مثال زدنی خود به عالمی جامع الاطراف در میان علماء شیعه بدل گردد.
آن جناب با تسلط فراوان بر علومی مانند منطق و فلسفه سرآمد هم قطاران و شهره روزگار خود شد اما این تنها بعدی از ابعاد و جنبه ای از جوانب کثیره وجودی و شخصیتی آن عالم ربانی بود. عالم عارف بهابادی علاوه بر اهل منطق بودن، فیلسوف، متکلم، فقیه، مفسر و البته عارفی بزرگ نیز بود.
ملا عبدالله در میان طلاب علوم دینی و اهل علم به نام صاحب حاشیه معروف شده است. دلیل این اشتهار نگارش حاشیه ای پر محتوا و عمیق بر کتاب "تهذیب المنطق" تفتازانی است به نام "الحاشیه علی تهذیب المنطق التفتازانی". علاوه بر این کتاب گرانسنگ، از این عالم جلیل القدر حدود بیست کتاب دیگر به دو زبان عربی و فارسی بر جای مانده است. این کتب در زمینه های گوناگون و حوزه های علوم دینی مختلف مانند فقه، اصول فقه، منطق، فلسفه و سایر معارف اسلامی و الهی مانند تفسیر قرآن مجید تالیف شده اند که همگی نشان دهنده وسعت دانش ملا عبدالله هستند. گستره اندیشه علمی و ژرفای دانش این حکیم متاله به اندازه ای چشمگیر است که به حق او را علامه ملا عبدالله بهابادی لقب داده اند.
یکی از شواهد وسعت بینش علمی این دریای دانش و عالم ذوفنون، کتاب حاشیه ارشاد الاذهان است. این کتاب، همانطور که از نامش پیدا است، حاشیه و تعلیقاتی است که علامه ملا عبدالله بر کتاب "ارشاد الاذهان" به رشته تحریر در آورده است. تالیف این حاشیه، آن گونه که ملا عبدالله خود در انتهای کتاب ذکر کرده است، در روز سه شنبه هفده ذی القعده الحرام سال هزار و صد هجری قمری در شهر مقدس مشهد به اتمام رسیده است. البته لازم به ذکر است که علاوه بر حاشیه ارشاد الاذهان چند اثر فقهی دیگر از علامه جلیل القدر ملا عبدالله به جای مانده است که از آن میان می توان به "شرح‌القواعد فی‌الفقه" اشاره کرد که در آن به تبیین استدالالی مسایل فقهی پرداخته و درباره تشریع هر یک از احکام شرع ادله‌ای ارائه کرده است.
اما همان طور که از نام کتاب پیدا است حاشیه ارشاد تعلیقات ملا عبدالله بر کتاب "ارشاد الاذهان إلی علم الإیمان"، اثری وزین و گرانمایه از ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی (۷۲۶- ۶۴۷ ه ق) معروف به علامه حلی است. علامه حلی در این کتاب گرانسنگ که در اجابت درخواست پسرش آن را تالیف نموده، همه ابواب مختلف فقه شیعی از کتاب طهارت تا کتاب دیات را به صورتی غیر استدلالی مورد بررسی قرار داده است. ارشاد الاذهان از اهمیت و اعتبار ویژه ای نزد علماء و حوزویان برخوردار بوده تا آن جا که بنا بر استحصاء آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه نزدیک به چهل شرح و حاشیه بر این کتاب فقهی نگاشته شده است. برخی از مهم ترین این شروح عبارتند از:
• شرح إرشاد تألیف محمد بن حسن بن یوسف حلی معروف به فخر المحققین ( م ۷۷۱ ق)
• غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد تألیف شهید اوّل (م ۷۸۶ ق)
• خلاصة التنقیح ابن فهد احسائی (م ۸۴۱ ق)
• حاشیة الإرشاد تألیف شیخ علی بن حسین بن عبد العالی معروف به محقق ثانی ( م ۹۴۰ ق)
• الهادی إلی الرشاد تألیف شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی (م ۹۴۵ ق)
• حاشیه ارشاد الاذهان تالیف علامه ملا عبدالله بهابادی یزدی (م ۹۸۱ ق)
• مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان تألیف محقق اردبیلی (م ۹۹۱ ق)
• روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان تألیف شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)
• حاشیة الإرشاد تألیف شیخ زین الدین بن علی معروف به شهید ثانی ( م ۹۶۶ ق)
• ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد تألیف محقق سبزواری (م ۱۰۹۰ ق)
• نهج السداد فی خلافیات الإرشاد تألیف شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق)
• حاشیة الإرشاد تألیف ملا عبد اللّه بن محمد شبروی معروف به فاضل تونی ( م ۱۰۷۱ ق)
• شرح الإرشاد تألیف شیخ مرتضی بن محمد امین دزفولی تستری معروف به شیخ انصاری ( م ۱۲۸۱ ق)
همچنین باید گفت که ارشاد الاذهان علامه حلی توسط شیخ مهدی بن محمد علی ثقة الاسلام اصفهانی مسجد شاهی ( م ۱۳۹۳ ق) و بر حسب دستور پدرش به فارسی ترجمه شده و او فتاوای خویش را نیز به عنوان حاشیه به آن افزوده است.
علامه بهابادی خود دلیل انتخاب ارشاد الاذهان برای شرح و تحشی را اینگونه بیان می دارد: "و لما کان کتاب إرشاد الأذهان للعلاّمة المحقّق والحبر المدقّق أبی منصور الحسن بن یوسف بن المطهّر الحلّی (رحمه الّٰله تعالی) ، کتاباً وافیاً کافیاً حسن الترتیب جیّد التصنیف جعلت ذلک الکتاب شرحاً علیه لأنّه حقیق بذلک" (حاشیه ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۷). در این سخن، ارشاد الاذهان کتابی شامل، جامع، دارای ترتیب، تدوین و تصنیفی نیکو دانسته شده و همین ویژگی ها دلیل انتخاب آن توسط ملا عبدالله برای حاشیه نگاری بر آن بوده است.
نسخه جدید حاشیه ارشاد الاذهان تالیف علامه ملا عبدالله بهابادی با تحقیق و مراجعات و ویراست های اسماعیل بیک المندلاوی و توسط دبیرخانه کنگره بین المللی ملا عبدالله بهابادی یزدی در سال ۱۳۹۵ شمسی تدوین گردیده است. لازم به ذکر است که دبیرخانه کنگره بین المللی ملا عبدالله بهابادی یزدی متاسفانه تاکنون به کل حاشیه علامه ملا عبدالله بر ارشاد الاذهان دستررسی پیدا نکرده و دو جلد کتاب موجود تنها مربوط به کتاب الطهاره تا کتاب الوکاله می باشند.
آنچه گفتنی است آنکه این حاشیه از جهات متعددی حایز اهمیت فراوان می باشد. اولین دلیل اهمیت آن کمکی است که این مجموعه فقهی به پیشبرد علم فقه و دانش شریعت در میان شیعیان نموده است. همان طور که بیان شد متن اصلی کتاب یعنی ارشاد الاذهان علامه حلی خود از اعتباری بسیار نزد محققان و فقهاء برخوردار بوده است. نگارش شروح متعدد و از جمله حاشیه ملا عبدالله بر آن، که به اعتراف خبرگان و اهل فن یکی از بهترین شروح و حواشی نگاشته شده بر ارشاد علامه می باشد، توانسته است به نحو چشمگیری بر غنای موسوعه فقهی شیعه بیفزاید. این حاشیه، بر خلاف متن اصلی ارشاد الاذهان، در بر دارنده یک دوره فقه استدلالی است و سعی نموده است احکام شرعی را با بیان دلایل استنباطی و فقهی آن بیان نماید.
دلیل دیگر اهمیت حاشیه ارشاد الاذهان آن است که توانسته است پرده از چهره علمی غنی و مبرز علامه بهابادی برافکند و حیطه دانش دینی او را بر همگان به ویژه کسانی که با او معاصر نبوده اند روشن نماید. گروهی این ادعا را مطرح کرده اند که تبحر و تمرکز علامه بهابادی بر علومی مانند فلسفه و منطق مانع شده است که او به سایر حوزه های علم دینی به نحو تخصصی دست یابد. اما مطالعه کتاب گران قدر حاشیه ارشاد الاذهان مبطل این ادعای واهی بوده و اوج تخصص و چیرگی علامه بهابادی در مدلل کردن مسائل فقهی را نشان می دهد و نام او را در ردیف فقهاء بزرگ و زبردست شیعه ثبت می نماید.
کتاب دوجلدی حاشیه ارشاد الاذهان در ۱۰۰۰ نسخه انتشار یافته و کلیه حقوق مادی و معنوی اثر متعلق به دبیرخانه کنگره بین الملی علامه ملا عبدالله بهابادی می باشد.
