به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام محمدحسین ایراندوست، مدیرمسئول مجله مطالعات فقهی فلسفی در مطلبی با عنوان «نگاهی به جزئیات تعبیر «مَن یَمُت یَرَنی» اینگونه نوشت: 

    

مقدمه :

یکی از تعابیر مشهور و زیبای امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام خطاب به حارث همدانی یکی از یاران خاص آن حضرت، عبارت « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» است. یعنی هرکس بمیرد، مرا می بیند.  برابر برخی روایات حارث همدانی شبی به خدمت حضرت امیر (ع) رفت، و چون از آمدن او در چنین ساعتی سوال فرمود، پاسخ حارث این بود که  دوستی عمیق مرا اینجا آورده و حضرت هم عباراتی فرمود که متن آن در مجموعه روایی شیعه وجود دارد . اما نگاه علمای شیعه به تعبیر مشهور « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» مختلف است. برخی آن را از سروده های حضرت می دانند و برخی هم آن را از شاعر معروف و از مدافعان شیعه یعنی  سید اسماعیل حِمْیَری می دانند. در این یادداشت همین  مسئله مورد بررسی و تحقیق واقع شده است.

     

بازبینی اَسناد :

ظاهرا برای نخستین بار این تعبیر « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» را علی بن ابراهیم قمی در مهمترین اثرش ذکر کرده که تفسیر روایی قرآن کریم و مشهور به تفسیر قمی است. او از فقیهان و مفسران بزرگ امامی و از اصحاب امام هادی(ع) است.  وی در ذیل آیه ۳۰ سوره فصلت که می فرماید : « إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» این تعبیر را بیان کرده است.

وی ابتدا در تفسیر عبارت « ثُمَّ اسْتَقَامُوا» می گوید یعنی بر ولایت امیرالمومنین استقامت کردند. و در تفسیر عبارت « تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ » می گوید به هنگام مرگ این ملائکه نازل شده و می گویند ما از شما حراست و حفاظت می کنیم. سپس روایتی را از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمود:

قال حدثنی ابی عن ابن أبی عمیر عن ابن سنان عن ابی عبدالله (علیه السلام) قالَ: مَا یَمُوتُ مُوَالٍ لَنَا وَ مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِنَا إِلاَّ وَ یَحْضُرُهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ فیسروه ویبشروه، وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ مُوَالٍ یَرَاهُمْ بِحَیْثُ یَسُوؤُهُ.[۱]

یعنی : هیچیک از دوستان و یاران ما و یا دشمنان و مخالفان ما نمی میرند مگر آنکه رسولخدا (ص) و امیرالمومنین (ع) و فرزندانش حسن و حسین (ع) نزد آنان حاضر می شوند و آنان را بشارت می دهند. و اگر غیر دوستان و یاران ما باشند آنها را می بینند به گونه ای که برایشان بد باشد.

سپس علی بن ابراهیم قمی می گوید دلیل رویت این است که حضرت علی (ع) این بیت را خطاب به حارث همدانی فرموده است:

یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی         مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قَبَلاَ

یعنی :  ای حارث همدانیّ هرشخصی که بمیرد خواه مؤمن باشد خواه منافق، مرا  می ‏بیند.

این روایت در سایر متون روایی شیعه به نقل از علی بن ابراهیم قمی آورده شده است . مثلا مرحوم مجلسی چنین گفته که : « وَ قَدْ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ غَیْرُهُ عَنِ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ [۲]» و یا مرحوم ملا محسن فیض کاشانی در تفسیرخود از ایشان این تعبیر را نقل کرده است[۳]

لازم به ذکر است که این روایت اگرچه از نظر سندی متصل نیست، اما به جهت جایگاه علی بن ابراهیم، و دقت و تأکیدش که گفته جز از راویان موثق چیزی نقل نمی کنم، این تفسیر تقریبا  از سوی رجال شناسان توثیق شده است؛ آنچه که اختلاف است این است که آیا تمام آنچه که امروز به دست ما رسیده از علی بن ابراهیم است یا چیزهایی بر آن افزوده شده است.

علاوه براین روایت از امام صادق (ع)، روایات متعدد دیگری وجود دارد که موید تعبیر « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» است. مثلا مرحوم مجلسی روایتی را از امیرالمومنین(سلام الله علیه) نقل کرده که فرمود :

«مَنْ أَحَبَّنِی وَجَدَنِی عِنْدَ مَمَاتِهِ بِحَیْثُ یُحِبُّ وَ مَنْ أَبْغَضَنِی وَجَدَنِی عِنْدَ مَمَاتِهِ بِحَیْثُ یَکْرَهُ[۴]»؛ هر کسی من را دوست بدارد به گونه ای مرا در هنگام جان دادنش خواهد دید که خرسند می­شود؛ و هر کسی مرا دشمن بدارد به گونه ای مرا در هنگام مرگش خواهد دید که کراهت داشته و اندوهگین میشود.  پس با توجه به مجموعه روایات مربوط به رویت امیرالمومنین (ع) توسط محتضر به هنگام مرگ، تصمیم گیری در خصوص این مسئله آسان شده و می توان با پایداری و استواری،  مدلول این روایت را پذیرفت.

در برخی متون هم آمده است که امام علی (ع) به حارث بن اعور همدانی، که از شیعیان مخلص و پاکباخته بود،  به هنگام بیماری به عیادت آن حضرت رفته بود، فرمود:  «یا حار همدان! من یمت یرنی»

در برخی منابع هم بطور کلی این بیت شعر را به اضافه ابیات دیگر به سید اسماعیل حِمْیَری مشهور به سید حِمْیری (متوفی ۱۷۹) از مشهورترین شاعران و مدافعان مذهب شیعه، نسبت داده شده است. چنانچه مرحوم مجلسی در جلد ششم بحارالانوار می گوید: «قال جمیل بن صالح : وأنشدنی أبوهاشم السید الحمیری رحمه الله فیما تضمنه هذا الخبر» یعنی جمیل بن صالح می گوید مضمون این روایت را سید حمیری در قالب شعر در آورده است  و سپس مجموعه ابیات زیر را نقل می کند:

قَالَ قَوْلُ عَلِیٍّ لِحَارِثٍ عَجَبٌ           کَمْ ثَمَّ أُعْجُوبَةً لَهُ حَمَلاَ

یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی        مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قَبَلاَ

یَعْرِفُنِی طَرْفُهُ وَ أَعْرِفُهُ                 بِنَعْتِهِ وَ اِسْمِهِ وَ مَا فَعَلاَ

أَسْقِیکَ مِنْ بَارِدٍ عَلَی ظَمَإٍ          تَخَالُهُ فِی اَلْحَلاَوَةِ اَلْعَسَلاَ

دَعِیهِ لاَ تَقْرَبِیهِ إِنَّ لَهُ               حَبْلاً بِحَبْلِ اَلْوَصِیِّ مُتَّصِلاَ[۵]

آنها که معتقدند تمام شعر از جمله بیت معروف « یَا حَارِ هَمْدَانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی - مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قَبَلاَ» همه از حارث همدانی است ، اصل داستان ملاقات حارث همدانی و گفتگوی آنها را برابر روایات چنین نقل می کنند :

حارث همدانی می گوید: شبی دیر هنگام به محضر امیرالمؤمنین علی علیه السّلام رسیدم، حضرت فرمودند: چه چیزی باعث شده که تو در این وقت شب به این جا بیایی؟ گفتم: ای امیرمؤمنان! به خدا قسم حبّ و دوستی تو، مرا به این جا آورد. حضرت فرمودند: «أما إنّی سَاُحَدِّثُکَ لَتَشکُرُها، أما إنَّهُ لا یَمُوتُ عَبدٌ یُحِبُّنی فَتَخرُجُ نَفسُهُ حَتّی یَرانی حَیثُ یُحبُّ، وَ لا یَموتُ عَبدٌ یُبغِضُنی فَتَخْرُجُ نَفسُهُ حَتّی یَرانی حَیثُ یَکرَهُ»؛ اینک برای تو حدیثی می گویم که شکر آن را نمایی، ای پسر اعور! آگاه باش، بنده ای که مرا دوست دارد، نمی میرد مگر آن که هنگام جان دادن مرا آن گونه که دوست دارد، خواهد دید و هیچ بنده ای که مرا دشمن داشته باشد، نمی میرد، مگر آن که هنگام جان دادن مرا همان طوری که بدش می آید، خواهد دید.

سپس «سید حمیری» این مضمون از حدیث حضرت علی (ع) را در قالب شعر آورده است.

مثلا محمد بن عمر بن عبدالعزیز کَشّی  که در میان علمای شیعه به کَشّی مشهور است و  از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری است در کتاب رجال خود چنین آورده است :

« قال سمعت الحارث الأعور و هو یقول أتیت أمیر المؤمنین علیا( ع )ذات لیلة فقال یاأعور ماجاءک قال فقلت یا أمیر المؤمنین جاء بی و الله حبک ، قال ، فقال أماإنی سأحدثک لتشکرها، أماإنه لایموت عبدیحبنی فتخرج نفسه حتی یرانی حیث یحب و لایموت عبدیبغضنی فتخرج نفسه حتی یرانی حیث یکره . قال ، ثم قال لی الشعبی بعد أما إن حبه لاینفعک وبغضه لایضرک [۶]»

یعنی از حارث اعور همدانی شنیدم که گفت : شبی به خدمت حضرت امیر علیه السلام رفت، آن حضرت پرسیدند که چه چیز تو را در این شب به نزد من آورده؟ حارث گفت: والله! دوستی که مرا با تُست مرا پیش تو آورده؛ آنگاه آن حضرت فرمودند: بدان ای حارث که نمیرد آن کسی که مرا دوست دارد الا آن که در وقت جان دادن مرا ببیند و به دیدن من، امیدوار رحمت الهی گردد و همچنین نمی‌میرد کسی که مرا دشمن دارد الا آن که در آن وقت مردن مرا ببیند و از دیدن من، در عرق خجالت و ناامیدی نشیند[۷]

     

بررسی صحت صدور تعبیر « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» :

مرحوم شیخ مفید در« اوائل المقالات» در باب ۵۰ تحت عنوان«القول فی رؤیة المحتضرین رسول الله (ص) وأمیر المؤمنین (ع) عند الوفاة»  این تعبیر را آورده است. ابتدا اصل رویت محتضرین نزد شیعه ادعای اجماع کرده ، سپس شیخ مفید دو بیت اول شعر را ذکر می کند. و راجع به صحت یا عدم صحت صدور آن از حضرت حرفی نمی زند.[۸] و علی الظاهر آن را پذیرفته شده تلقی می کند.  و این دو بیت اول را از حضرت علی (ع) می داند:

یَا حَارِ هَمْدَانَ‏ مَنْ یَمُتْ یَرَنِی        مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِقٍ قُبُلًا

یَعْرِفُنِی طَرْفُهُ وَ أَعْرِفُهُ‏              بِنَعْتِهِ وَ اسْمِهِ وَ مَا فَعَلَا

شیخ مفید بعد از ذکر این دوبیت ، در مورد کیفیت «رویت محتضرین» یک تفسیر و تأویل خاص  ارائه داده و می گوید که محتضر به هنگام مرگ،  امام علی (ع)  را با چشم سر نمی بیند همانطور که دیگر مبصرات را می بیند. بلکه منظور از رویت، همان «علم و شناخت» است. یعنی علم به ثمره ولایت امیرالمومنین پیدا می کند. به عبارت دیگر علم پیدا می کند به نتیجه دوستی و ولایت ایشان و نتیجه دشمنی و عداوت با ایشان. و این معنای حقیقی رویت محتضرین است.

دلیل شیخ مفید برای این تفسیرش، دو آیه سوره زلزال است که فرمود: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهَُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» که در اینجا هم منظور از «رویت اعمال» رویت حسی و ادراک حسی نیست بلکه مراد از آن «علم و شناخت » به ثمره اعمال است.

شیخ الاسلام زنجانی درحواشی و تعلیقات خود بر این باور است که این تعبیر و اشعار از حضرت علی (ع) نیست. او ذیل این روایت اظهار می کند که علامه سید محسن امین عاملی معتقد است این اشعار از «سید حمیری» است بویژه آنکه یک بیت نخستین دارد که قبل از این بیت مشهور است که آمده :

قَوْلُ عَلِیٍّ لِحَارِثٍ عَجَبٌ‏            کَمْ ثَمَّ أُعْجُوبَةٍ لَهُ حَمَلا

یعنی سخن و حرف علی علیه السّلام برای حارث عجیب است. و اساسا در وجود علی علیه السّلام مطالب عجیب فراوانی نهفته است.

همچنین در تایید نظر خودش، اضافه می کند که  شیخ طوسی در کتاب «أمالی» درمجلس ۱۸ این ابیات را به «سید حمیری» نسبت می دهد[۹]. و سپس به نظر «ابن ابی الحدید» در شرح نهج البلاغه اشاره می کند که او این ابیات را به حضرت علی (ع) نسبت داده و بیت اول آن را ذکر نکرده است.

شیخ إبراهیم أنصاری زنجانی در تعلیقات خود بر «اوائل المقالات» ذیل این روایت، می گوید که این دو بیت شعر از نظر شیخ مفید از حضرت علی (ع) است. و بین اکثر علمای شیعه این نکته مشهور است. و بطور کلی شیعه پذیرفتند که این اشعار از علی (ع) است. اما علامه سید محسن امین ضمن جمع آوری ابیات حضرت، وقتی به این ابیات می رسد در نسبت دادن آنها به امیرالمومنین (ع) شک کرده و دلیلش آن است که یک بیت اول آنها وجود دارد که می گوید : « قَوْلُ عَلِیٍّ لِحَارِثٍ عَجَبٌ‏  ـ    کَمْ ثَمَّ أُعْجُوبَةٍ لَهُ حَمَلا»

اما نظر نهایی ایشان این است که : « الظاهر أنه من قبیل تضمین السید لشعره (ع) [۱۰]» یعنی ظاهرا  جناب «سید حمیری» شعر  حضرت را تضمین نموده است. و این یک رسم شایع و متداولی میان شعراست.

همچنین ایشان  نظر شیخ طوسی را چنین توجیه می کند که هرگاه شاعری شعر دیگری را تضمین نمود می توان کل آن را به آن شاعر نسبت داد. و شیخ طوسی مجموعه اشعار تضمین شده را به سید حمیری نسبت داده است.

لازم به ذکر است که «تضمین» یکی از آرایه‌های ادبی است و به معنی آوردن آیه، حدیث، یا سخن مشهور در بین سخن است. بنابراین اگر شاعر تمامی مصراع یا بیتی را از شاعری دیگر در سخن خود بیاورد، تضمین خوانده می‌شود.

     

تاثیر تعبیر« مَنْ یَمُتْ یَرَنِی»  در شعر فارسی:

بسیاری از شعرای فارسی زبان این تعبیر زیبا را به شعر در آوردند. مثلا حسین بن معین الدین میبدی متخلص به «منطقی» و ملقب به کمال الدین (متوفی ۹۱۱) کتابی در شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب دارد که در  توضیح این اشعار سروده است:

هرکس که به جان، محب حیدر باشد       وز مهر علی (ع) دلش منور باشد

روزی که از این سرای ویران، به رود           در باغ بهشت، اهل کوثر باشد

همچنین میرزا ابوالقاسم شیرازی، (متوفی ۱۲۹۳ق)که از عالمان و بزرگان مشایخ شیراز در قرن سیزدهم هجری است و به دلیل آن که  همواره زبانش از گفتن خاموش  بود به «خاموش شیرازی» و نیز به « سکوت شیرازی» مشهور شد.  وی ذوق شعری داشته و در اشعار خویش با نام «سکوت» تخلص می‌کرده. او در توضیح و ترجمه همین تعبیر حضرت علی(ع) رباعی معروفی دارد که چنین سروده است:

ای که گفتی و من یمت یرنی        جان من فدای جمال دلجویت

کاشکی من به هر دمی صد بار           مردمی تا بدیدمی رویت[۱۱]

البته این شعر در محاورات مردمی تغییراتی حاصل کرده و برخی چنین می گویند : «ای که گفتی، فمن یمت یرنی - جان فدای کلام دلجویت  -   کاش روزی هزار مرتبه، من  -  مُردمی، تا بدیدمی رویت»

همچنین برخی از شعرای معاصر این تعبیر را در ترجیع بند خود و بصورت «بند ترجیع» بکار برده اند. در واقع  تَرجیع‌بَند یا بند گردان از قالب‌های شعر فارسی است که از غزل‌های چند بیتی که هم وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل‌ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می‌نماید. بیت ترجیع با قافیه‌ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می‌گردد. این بیت بند ترجیع یا بند گردان نامیده می‌شود.

مثلا سید هاشم وفایی ترجیع بندی دارد که بند ترجیعش چنین است : « چه بگویم به مدح تو سخنی - ای که گفتی فمن یمت یرنی»  بند نخست به شرح زیر است :

ای که رویت بهشت رویائی است      گلشن روی تو تماشائی است

به فروغ نگاه تو سوگــــند           چشم تو آفتاب بینائی است

دلت ازنور حق بود روشن             سینۀ تو کتاب دانائی است

نام تو درد را دوا بخشد                نفس تو دم مسیحائی است

هرکجا نام تورسدبه میان         صحبت ازعاشقی وشیدائی است

ای که شد کعبه از تو عطر آگین       گل روی تو درشکوفائی است

من ندیدم اگر چه کوی ترا              لیک دانم بهار زیبائی است

چه بگویم به مدح تو سخنی          ای که گفتی فمن یمت یرنی

     

نتیجه گیری:

۱- نخستین بار تعبیر « مَنْ یَمُتْ یَرَنِی» را علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود ذیل آیه ۳۰ سوره فصلت نقل کرده و در متون دیگر روایی به نقل از او آمده است.

۲-روایات مختلفی در مورد رویت امیرالمومنین (ع) در مجموعه روایی ما وجود دارد که موید این تعبیر است. یعنی مفاد این تعبیر کاملا با روایات ما متناسب است.

۳- دو نوع نگاه به این تعبیر وجود دارد. برخی عینا آن را از سروده های حضرت علی (ع) می دانند که بعدا توسط سید حمیری مورد تضمین قرار گرفته است. و برخی هم کل اشعار از جمله همین  تعبیر مورد نظر را از سید حمیری می دانند. که دلایل نظر اول محکم تر و استوارتر است.

۴-  رؤیت و دیدن امیرالمومنین(سلام الله علیه) مختص مومنین نیست، بلکه منافقین و دشمنان آن حضرت هم طبق روایت آن حضرت را خواهند دید. ولی فقط مومنین هستند که از این دیدار خوشنود میشوند.

۵- شیخ مفید  در مورد کیفیت «رویت محتضرین» به هنگام مرگ،  معتقد است این رویت با چشم سر نیست. بلکه منظور از رویت، همان «علم و شناخت» است. یعنی علم به نتیجه دوستی و ولایت ایشان و نتیجه دشمنی و عداوت با ایشان پیدا می کند. و این معنای حقیقی رویت محتضرین است.