خبرگزاری حوزه | هشتم ربیع‌الثانی سالروز ولادت با سعادت یازدهمین اختر تابناک امامت و ولایت، حضرت امام حسن عسکری(ع) است.
طبق گفته شیخ مفید(ره)، آن حضرت(ع) در ماه ربیع الثانی سال ۲۳۲ق، در مدینه منوّره متولّد شدند. نام مادرشان «حدیث» و مدّت امامتشان ۶ سال بوده است.
راویان بسیاری در مکتب آن حضرت (ع) تربیت شده‌اند که ازجمله آنان، جناب «سهل بن زیاد» است که توفیق درک و بهره‌مندی از سه امام معصوم را داشته است: امام جواد، امام هادی و امام عسکری(علیهم‌السلام).
در این یادداشت به شرح زندگی این راوی می‌پردازم. متأسفانه سهل بن زیاد مورد بی‌مهری برخی از رجال‌شناسان قرار گرفته است، به طوری که او را از درجه اعتبار ساقط کرده‌اند.
استاد معظّم حضرت آیت‌الله وحید خراسانی در جلسه درسشان به مناسبتی از «سهل بن زیاد» نام بردند و او را توثیق کردند. آنگاه فرمودند: اگر «سهل» را از اعتبار ساقط کنیم، باید بسیاری از روایات کلینی را نادیده بگیریم و این صحیح نیست.
* نکاتی درباره وثاقت سهل بن زیاد
۱) درباره وثاقت یا عدم وثاقت «سهل» سه نظریه وجود دارد: ۱ـ برخی او را تضعیف کرده‌اند. مانند شیخ طوسی در کتاب «فهرست» و ابن غضائری در رجالش. ۲ـ از قدما شیخ مفید و شیخ طوسی در رجالش و از متأخران سید بحرالعلوم و شیخ حرّ عاملی، سهل را «ثقه» دانسته‌اند. ۳ـ برخی دیگر هم مانند نجاشی و سید بن طاووس، دراینباره توقف کرده‌اند. شاید نخستین کسی که سهل را تضعیف نموده، «احمدبن محمد بن عیسی اشعری» باشد.
۲) نجاشی درباره سهل می‌گوید: «کان ضعیفا فی الحدیث غیر معتمد فیه و کان احمد بن محمدبن عیسی یشهد علیه بالغلوّ و الکذب...ذکر ذلک احمدبن علی بن نوح و احمدبن الحسین رحمهما الله»(الرجال، ص۱۸۵)از این عبارات استفاده می‌شود که نجاشی، تضعیف «سهل» را از احمدبن نوح و احمد بن حسین، نقل قول کرده، اما نظر خود را بیان ننموده است.
۳) شیخ «محمد طه نجف» می‌گوید: «گفته شده احمدبن نوح برخی آراء فاسد مانند «رؤیت» خداوند داشته است. پس شاید دلیل طعن احمدبن نوح به سهل، به خاطر اختلاف نظرشان دراینباره باشد.» همچنین درباره گواهی «احمدبن محمدبن عیسی» به غلوّ و کذب «سهل» می‌گوید: «طعن قدما خصوصیا قمیان درباره اشخاص، غالبا بدون دلیل واضح است...اما اینکه «سهل» را به کذب متهم کرده، شاید وجهش همان اتهام به «غلوّ» باشد.» شیخ محمد طه درپایان می‌گوید: «اقوی وثاقت «سهل» است» (مسند سهل بن زیاد، محمّدجعفر طبسی، ج۱، ص۱۱) خلاصه اینکه به نظر محمد طه، مشکل «سهل بن زیاد» غلوّ و کذب است که قابل اثبات نیست.
۴) از آنجا که شیخ طوسی، کتاب «رجال» را پس از کتاب «فهرست» تألیف کرده و در آن «سهل» را توثیق نموده است، می‌توان گفت نظرنهایی وی، وثاقت «سهل بن زیاد» است نه ضعف او.(خاتمه مستدرک‌الوسائل، ج۲۳، ص۲۱۴؛مستدرکات علم رجال‌الحدیث، علی نمازی، ج۴، ص۱۷۶)
همچنین شیخ مفید در ردّ برخی روایات مرسل شیخ صدوق که در سندش «سهل بن زیاد» بوده، اشکالات متعدّدی را مطرح کرده است. در میان اشکالات سندی، تضعیف «سهل» بیان نشده است. به گفته مازندرانی حائری، این مطلب دلالت می‌کند که «سهل‌بن‌زیاد» نزد شیخ مفید، ضعیف نبوده است.(منتهی‌المقال، ج۳، ص۴۲۸)
۵) قرینه مهمّ دیگر بر وثاقت سهل نزد قدما، اعتماد اجلّآء اصحاب حدیث مانند شیخ صدوق(ره) و پدرش علی‌بن بابویه(ره)، کلینی(ره) و.. به روایات «سهل‌بن‌زیاد» و کثرت نقلشان از این راوی است.
افزون بر این، با وجود اتّهام «سهل» به غالی‌بودن، متن روایاتش خالی از مضامین غلوّآمیز است. اگر او غالی بود، در روایاتش از جمله در باب امامت نمود پیدا می‌کرد. به گفته سید بحرالعلوم، این بهترین شاهد بر برائت «سهل» از اتّهامات مطرح شده است.(الفوائدالرجالیة، ج۳، ص۲۴)
۶) برخی فقهای بزرگ «سهل‌بن‌زیاد» را عامی‌مذهب دانسته و از این جهت او را تضعیف کرده‌اند.(مسالک‌الافهام، شهیدثانی، ج۱۳، ص۲۶۷) اما جستجو در منابع رجالی اهل سنّت، این ادعا را ردّ می‌کند؛ زیرا نام او در این منابع ذکر نشده است.
مؤیّد این مطلب، سخن عاملی(ره) است که می‌گوید: «مستند کلام استادمان درباره عامی‌بودن «سهل» را نمی‌دانم». بنابراین می‌توان این گفته مامقانی(ره) را پذیرفت که: «بی‌تردید «سهل‌بن‌زیاد» امامی‌مذهب و بدون گرایش غلوّ بوده است.»(تنقیح‌المقال، ج۳۴، ص۱۹۳)
روایات او درباره خلافت و امامت امیرالمؤمنین(ع) ـ‌مانند روایتش از اصبغ‌بن نباته از امام‌علی (ع) که فرمود: «أنا خلیفة رسول‌الله و وزیره...»(الامالی، صدوق، ص۳۸)ـ شاهدی مطمئنّ بر این مطلب است. (موسوعة سهل بن زیاد آدمی، محمد جعفر طبسی، ج۵)
نتیجه آنکه «سهل‌بن‌زیاد» از جمله راویان کثیرالروایة در مصادر حدیثی و فقهی است. نه تنها هیچ نقطه ضعفی در او و روایاتش وجود ندارد، بلکه باید گفت این راوی در شمار شاگردان برجسته و تربیت‌یافتگان امام حسن‌عسکری (ع) است که نقش بسیار ارزنده در انتقال میراث حدیثی ائمّه اطهار(ع) ایفا کرده است.
خوشبختانه مجموعه روایات «سهل» در موسوعه‌ای به نام «مسند سهل‌بن‌زیاد آدمی» که مشتمل بر بیش از دو هزار حدیث است، در پنج جلد گردآوری شده است.
جلد اول تا سوم دربردارنده روایات فقهی، جلد چهارم آن مربوط به احادیث اعتقادی (توحید، نبوّت، معاد) و جلد پنجم مربوط به «امامت» است.
محمّدجعفر طبسی
