به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، کتاب «مردم‌شناسی فرهنگ مذهبی ایرانیان»، اثری است بر آمده از تدریس دو درس متوالی «مبانی انسان‌شناسی» و «انسان‌شناسی فرهنگ ایران» حجت‌الاسلام کریم خان‌محمدی و پژوهش‌های دانشجویان وی که ابتدا به صورت موردی در نشریات علمی پژوهشی به نقد و نظر گذاشته شده، آنگاه حول محور مردم‌شناسی در این کتاب، گرد آمده است.

شیوه ارائه محصولات در این دروس بدین ترتیب است که هرکدام از موضوعات به‌صورت مقاله در یکی از مجلات معتبر علمی منتشر می‌شود.

پس از دریافت بازخورد و رفع اشکالات شکلی و محتوایی به کتاب تبدیل می‌گردد که به دلیل عبور از صافی ارزیابی مجلات، از اتقان علمی مناسبی برخوردار است.

ویژگی این کتاب در آن است که مردم‌شناسی را در رویکرد مذهبی پوییده و مجموعه متناظر و قابل تحلیلی را از رفتارها و کنش‌های مردمان مذهبی کوچه و خیابان گرفته تا طلاب و مدارس علمیه در خود دارد. گردآورنده این اثر که از اساتید دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام  قم است، با نظارت بر این پژوهش‌ها اثری نوین در حوزه مردم‌شناسی آفریده است؛ چرا که نگاه درونی و بومی، کمتر به این توفیقات دست یافته بود.

این اثر در هشت فصل به زیور طبع آراسته شده است که فصل نخست آن «بازنمایی سیدالشهداء علیه‌السلام در وصیت‌نامه‌های شهدای دفاع مقدس» نام دارد که بر اساس پایان‌نامه خانم قاضی‌خانی در مقطع کارشناسی ارشد تدوین یافته است. نویسنده با بهره‌گیری از روش تحلیل مضمون، وصیت‌نامه‌های شهدای قم را بررسی کرده و به این نتیجه می‌رسد که در زمان دفاع مقدس شهدا با داستان کربلا کاملاً همذات‌پنداری می‌کنند.

فصل دوم با عنوان «پدیدارشناسی پنجره فولاد مشهدالرضا علیه‌السلام» به دغدغه چندین ساله مؤلف کتاب مربوط می‌شود. مرقد امام رضا علیه‌السلام حاوی نمادهای پیرامونی است که در فرهنگ عمومی مردم نقش ایفا می‌کند. نمادهای مذهبی ضمن اینکه نشان‌دهنده فرهنگ مردم هستند، تأثیر زیادی در بازنمود و تداوم فرهنگ دارند؛ بنابراین، مطالعه نمادها، به‌ویژه نمادهای مذهبی، از منظر مطالعات فرهنگی از اهمیت ویژه برخوردار است.

از جمله نمادهای مهم و بسیار معروف پیرامون حرم رضوی «پنجره فولاد» است. تحلیل یافته‌های حاصل از مطالعه میدانی با روش «تحلیل مضمون» نشان می‌دهد پنجره فولاد با مضمون فراگیر «مکان مقدس و متعالی»، در ذهنیت ایرانی، محل تلاقی آسمان و زمین، جزئی از ساختار کلان اماکن مقدس شیعی، دست‌آویز مستحکم، نیروبخش، شفادهنده، امیدبخش، دل‌انگیز، دگرگون‌کننده، محرک جوانمردی و درگاه امام رضا علیه‌السلام تلقی می‌شود.

فصل سوم «نشانه‌شناسی پدیده انگشتر» نام دارد که پدیده انگشتر را به‌عنوان نماد و نشانه‌ای از فرهنگ، در میدان نقش‌جهان اصفهان مورد بررسی نشانه‌شناختی قرار می‌دهد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه یک شی به‌ظاهر معمولی بر ارزش‌ها و باورها دلالت دارد. نگارنده طبق سنت نشانه‌شناسی از معنای سطحی انگشتر عبور کرده و به جستجوی معنا و مفهوم پدیده در اعماق ذهن افراد و توصیف آن معانی پرداخته است.

«پدیدارشناسی زیارت زنانه» عنوان فصل چهارم است که به بررسی زیارت زنانه به‌عنوان قشر تأثیرگذار جامعه می‌پردازد. در این فصل، با رویکرد پدیدارشناختی و با بهره‌گیری از فنون مشاهده، مصاحبه و بررسی اسناد زیارت بانوان در حرم امامزاده محسن ‌بن ‌موسی‌ بن‌ جعفر علیه‌السلام که به دلیل انتساب به امام رضا علیه‌السلام، با استقبال زیادی مواجه شده، مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل پنجم با عنوان «آسیب‌شناسی مجالس ترحیم» به بررسی مناسک گذار مرگ و آسیب‌های آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آداب و مناسک ایرانی اختصاص دارد. سنت‌ها و آیینهای رایج بین مردم در گستره زمان شکل گرفته‌اند و از آسیبها و انحرافات مصون نمانده‌اند. اصلاح این آسیبها نیازمند شناخت مردم‌شناختی آن‌ها و برنامه‌ریزی واقع‌نگر برای جایگزینی فرهنگ صحیح در آن زمینه است.

خواننده کتاب در فصل ششم با «موانع هجرت طلاب از قم» آشنا می‌شود و علت‌های تمرکز طلاب در شهر قم و عدم بازگشت به شهرهای خویش را خواهد شناخت و خواهید دید که باوجود دستور به «نفر و رجوع» از سوی قرآن کریم و به‌رغم افزایش کمی طلاب حوزه‌های علمیه بعد از انقلاب اسلامی، آمارها حاکی از کمبود روحانی در مناطق زیادی از کشور است.

فصل هفتم با عنوان «پدیدارشناسی تجربه زیسته همسران طلاب» به واکاوی نگرش همسران طلاب به سبک طلبگی می‌پردازد. طلاب و روحانیان یکی از گروه‌های مرجع به شمار می‌روند که فراتر از الگوهای کلامی، کنش‌های آنان نیز به‌مثابه الگوهای رفتاری در سبک زندگی دینی مورد توجه بخشی از مردم قرار می‌گیرد؛ بنابراین مطالعه زندگی آنان می‌تواند حائز اهمیت باشد.

در این فصل با رویکرد پدیدارشناختی، معنای زندگی طلبگی در تجربه زیسته همسران طلاب، مورد بررسی قرار گرفته است. بنا بر یافته‌های تحقیق، میتوان دو کلان‌معنا را در تجربه زیسته همسران طلاب درباره زندگی طلبگی به دست آورد؛ در گروهی «معنویت» و در گروه دیگر، «محدودیت» معنابخش زندگی طلبگی است.

آخرین فصل کتاب با عنوان «مدرسه علمیه امام باقر علیه‌السلام قم» گزارش توصیفی از یک مدرسه علمی شیعی است. در این فصل با رویکرد انسان‌شناختی سبک زندگی طلبگی، سیمای مدرسه، فولکلورهای طلاب به تصویر کشیده شده است. هرچند، این فصل تئوریزه نشده و تبدیل به یک مقاله علمی پژوهشی نشده است اما به‌زعم نگارنده حاوی نکات مهمی برای ناآشنایان به فضای حوزه‌های علمی است.

هرچند موضوع درس و تحقیقات متفرع بر آن عام بوده و تمام زوایای فرهنگ ایرانی را دربر می‌گیرد اما به دلیل علایق شخصی و به تعبیر ماکس وبر «ربط ارزشی» و اقتضای محیط پیرامونی شهر قم، عمده پژوهش‌ها به حوزه فرهنگ مذهبی معطوف است؛ بنابراین، وجه جامع فصول مختلف این کتاب این است که علاوه بر اینکه همگی با روش کیفی انجام یافته به یکی از حوزه‌های فرهنگ مذهبی ایرانیان مربوط است.

کتاب مردم‌شناسی فرهنگ مذهبی ایرانیان تألیف حجت‌الاسلام کریم خان‌محمدی در قطع رقعی، ۲۹۹ صفحه، شمارگان ۳۳۰ نسخه از سوی انتشارات پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام چاپ و راهی بازار نشر شده است.

علاقه‌مندان برای تهیه این اثر می‌توانند به نشانی قم، بلوار نیایش، جنب مصلی قدس مراجعه و یا از طریق سایت اینترنتی www.pbshop.ir اقدام به خرید آن کنند.

۳۱۳/۱۷