خبرگزاری حوزه | حرمت خود یا عزت نفس (self - esteem) بالا یکی از راه کارهایی است که کودک به وسیله آن به مقابله با چالش های دنیای پیرامون خود می پردازد. کودکانی که در مورد خودشان احساس خوبی دارند، در حل تعارض ها و مقابله با فشار های منفی نیز راحت تر برخورد خواهند کرد. آن ها به راحتی می خندند و به خوبی از زندگی لذت می برند. این کودکان، واقع بین و در کل، افرادی خوش بین هستند.
در مقابل، در کودکانی که دارای سطح عزت نفس پایینی هستند، چالش ها می توانند منابع اصلی ناکامی ها و اضطراب آن ها باشند. کودکانی که نسبت به خودشان احساس ضعیفی دارند، سخت تر به حل مشکلات و یافتن راه حل های مناسب می رسند. در حالی که از افکار خود انتقاد گرانه ای چون: «من نمی توانم هیچ کاری را درست انجام دهد،» یا «من خوب نیستم» آزرده شده و رنج می بردند، ممکن است فردای منفعل، منزوی و افسرده باشند. چنان که در رویارویی با یک چالش جدید سریع ترین عکس العملشان: «من نمی توانم» است.

عزت نفس چیست؟
عزت نفس یا حرمت خود مجموعه ای از عقاید و احساسات است که ما درباره خودمان داریم که به آن «ادراک از خود» نیز گفته می شود. به عبارت دیگر درجه ارزیابی فرد از خود، توانایی ها، شایستگی ها و میزان ارزشی که شخصی، برای خود قائل است.
چگونگی تعریف ما از خودمان بر انگیزش ها، گرایش ها و رفتار ما نفوذ می کند و همچنین بر تعدیل هیجانی ما نیز اثر می گذارد. الگوهای عزت نفس در اوایل زندگی شکل می گیرد. برای مثال زمانی که یک نوزاد یا یک کودک نوپا به بازیچه خود می رسد، احساس دست یافتن را تجربه می کند که این احساس، عزت نفس او را تصدیق می نماید. آموختن این که بعد از شکست های متوالی ناامید نشدن و برگشتن به کوششی دوباره و در نهایت ماهر شدن در دست گرفتن قاشق و به دهان گذاشتن آن هربار که کودک چیزی می خورد به او این نگرش را که «می تواند» می آموزد. مفهوم موفقیت به دنبال تداوم و پایداری شکل می گیرد.

زمانی که یک کودک تلاش می کند، شکست می خورد، دوباره تلاش می کند، دوباره شکست می خورد و نهایتا بالاخره پیروز می شود، او در این هنگام عقیده اش در مورد قابلیت های خود پیشرفت می کند و رشد می یابد. در همین زمان او یک خود پنداشت بر مبنای تقابل هایش با دیگران شکل می دهد.
عزت نفس همچنین این گونه نیز تعریف می شود: که «مجموعه ای از احساسات از قابلیت ها و احساسات دوست داشته شدن.» کودکی که با یک پیروزی شاد است ولی احساس دوست داشته شدن نمی کند ممکن است در نهایت عزت نفس پایینی داشته باشد.
همچنین کودکی که احساس دوست داشته شدن می کند ولی نسبت به توانایی های خود تردید دارد و اطمینان حاصل نکرده نیز ممکن است در نهایت عزت نفس پایینی داشته باشد. عزت نفس سالم زمانی شکل می گیرد که تعادل درستی بین این دو احساس به وجود می آید.

ـ نشانه های عزت نفس سالم و عزت نفس ناسالم
سطوح عزت نفس در کودک به موازات رشد او در حال نوسان است. بسیاری از اوقات این تغییرات و موفقیت ها در اثر تجربیات و ادراک های جدید کودک است. این موضوع به والدین کمک می کند که نشان های عزت نفس سالم و ناسالم را در کودک خود بیابند.

کودکی که عزت نفس پایین دارد:
۱. ممکن است که تمایلی به آزمون موضوعات تازه نداشته باشد. همچنین این کودک اغلب در مورد خودش منفی صحبت می کند جملاتی شبیه: من یک احمق هستم یا من هیچ گاه انجام این کار را یاد نخواهم گرفت.
۲. این گونه کودکان سطح سازش پایین در رویارویی با فرد دیگری برای تخریب، یا منع کردن و یا منتظر ماندن نشان می دهند.
۳. کودکان با عزت نفس پایین نسبت به خودشان منتقد هستند و به آسانی افسرده می شوند. در کل یک حس بدبینی در آن ها وجود دارد.

کودکی که عزت نفس سالمی دارد:
۱. از تعامل با دیگران لذت می برد.
۲. در مجامع عمومی راحت است و از شرکت در فعالیت های اجتماعی استقبال می کند.
۳. به هنگام رخ دادن چالش ها، در برخورد با آن ها برای یافتن راه حل مناسب توانمند است.
۴. شکایت های خود از امور را بدون تحقیر خود و یا دیگران ابراز می کند. برای مثال به جای گفتن: «من یک احمق هستم»، می گوید: «من این موضوع را نمی فهمم»
۵. او توانایی ها و ضعف های خود را می شناسد و آن ها را می پذیرد و دارای نوعی حس خوشبینی است.

والدین چه می توانند بکنند؟
چگونه والدین می توانند به پرورش یک عزت نفس سالم کمک کنند؟ در این جا چند پیشنهاد که می تواند کمک خوبی باشد ارائه می شود:

ـ بنگرید چه می گویید:
کودکان نسبت به گفته های والدین بسیار حساس هستند. به یاد داشته باشید که کودک خود را نه تنها هنگامی که کاری را به خوبی انجام می دهد بلکه زمانی که تلاش می کند، او را ستایش و تشویق نمایید، البته راستگو باشید. برای مثال اگر کودک شما یک تیم فوتبال ترتیب نمی دهد، به جای این که بگویید: «خب در آینده تلاش بیشتری خواهی کرد و این تیم را ترتیب می دهی،» باید بگویید: «خب تو یک تیم فوتبال ترتیب ندادی ولی به خاطر تلاشی که برای انجام آن از خود نشان دادی من واقعاً به تو افتخار می کنم».
(به جای پاداش دادن به نتیجه، به تلاش و اجرا و تکمیل کار کودک پاداش و بها بدهید).

نقش یک الگوی مثبت را داشته باشید:
اگر شما نسبت به خودتان خشونت زیاد داشته باشید، نسبت به توانایی ها و محدودیت هایتان بدبین و غیر واقع بین باشید، ممکن است کودکتان در نهایت آینه شما باشد. عزت نفس خود را پرورش دهید تا کودکتان الگوی خوبی در اختیار داشته باشد.

ـ عقاید و افکار نادرست کودکتان را شناخته و اصلاح کنید:
این مهم است که والدین افکار غیر منطقی کودک را نسبت به خودش بشناسند، همچنین افکار و عقاید او نسبت به کمال، رشد و جذابیت ها، توانای ها و چیزهای دیگر. به کودک خود کمک کنید که در ارزیابی از خودش منطقی تر و دقیق تر عمل کند. ادراک نادرست از خود ممکن است ریشه بگیرد و به صورت یک واقعیت برای کودک جا بیفتد.
برای مثال کودکی که در مدرسه خوب عمل می کند ولی در درس ریاضی مشکل دارد ممکن است بگوید: «من نمی توانم ریاضی یاد بگیرم، من دانش آموز بدی هستم». نه تنها این یک تعمیم غلط است بلکه یک عقیده است که کودک را برای شکست آماده می سازد. کودک خود را تشویق کنید تا درک روشنی از موقعیت داشته باشد. یک پاسخ یاری دهنده می تواند این باشد که: «تو یک دانش آموز خوب هستی، تو در مدرسه خیلی خوب هستی، فقط در درس ریاضی باید وقت بیشتری صرف کنی، چه طور است با هم روی آن کار کنیم.»

ـ با کودک خود مهربان و خود انگیخته باشید:
محبت شما در بالا بردن سطح عزت نفس کودکتان نقش بسیار مهمی ایفا می کند. کودک خود را در آغوش بگیرید. به کودکتان بگویید به او افتخار می کنید. در ظرف خوراکی که برای مدرسه او می گذارید یک یاد داشت محبت آمیز قرار دهید مثلا روی آن بنویسید: «من فکر می کنم تو محشری، تو فوق العاده هستی»! هر چند بار یک بار و با صداقت او را ستایش کنید بدون آن که در این کار افراط و اغراق نمایید. کودکان می توانند آن چه را که از دل بر می آید تشخیص دهند.

ـ بازخورد مثبت و درست بدهید:
یک جمله معمول مثل: «تو همیشه در انجام کارها زیاده روی می کنی» باعث می شود کودک در مورد خودش فکر کند که هیچ کنترل در ابزارها و ظهور احساساتش ندارد. جمله بهتر این است که: «تو واقعا برادرت رو دوست داری و من از این که او را نزدی و بر سرش فریاد نکشیدی از تو تقدیر می کنم.» این تشویق به کودک کمک می کند انتخاب درستی داشته باشد.

ـ محیط امن تربیتی را در خانه به وجود آورید:
کودکی که در خانه احساس امنیت نمی کند و از ترس سوء استفاده از او رنج می برد و در هراس است از عزت نفس پایینی برخوردار است. کودکی که پدر و مادرش مدام در حال بحث، جدل و خشونت هستند، افسرده و منزوی می شود. همیشه به یاد داشته باشید که به کودک خود احترام بگذارید. خانه را به بهشتی امن برای افراد خانواده تبدیل کنید: مراقب مسائل سوء استفاده توسط دیگران، مشکلات مدرسه، مسأله با همسالان و دیگر عوامل بالقوه که ممکن است بر روی عزت نفس کودک شما تأثیر گذاشته باشد، باشید. نسبت به این مسائل حساس باشید و سریع رسیدگی کنید.

ـ به کودکتان کمک کنید تا در تجارب مفید مشارکت داشته باشد:
فعالیت هایی که همکاری را بیشتر از رقابت تشویق می نماید به ویژه در پرورش عزت نفس نقش مهم دارند. برای مثال دیدن برنامه هایی که کودکان بزرگتر کودکان کوچکتر را راهنمایی می کنند یا کودک بزرگتر به کودک کوچکتر خواندن می آموزد برای هر دوی آن ها شگفت انگیز و جالب است.

ـ یافتن کمک های حرفه ای:
چنان چه شما فکر کردید که کودکتان از عزت نفس پایینی برخوردار است می توانید به کمک های حرفه ای مراجعه نمایید. مشاوران کودک و خانواده می توانند در تشخیص امور زیربنایی که در این زمینه نقش دارند شما را یاری دهند. درمان می تواند راهی برای تشخیص دیدگاه های کودک در مورد خودش باشد. همچنین می تواند به کودک این توان را بدهد که ابتدا نسبت به خود واقع بین باشد، سپس آن چه را در مورد خود می پذیرد درست است. با کمکی اندک به کودک می توان عزت نفس سالم را در او پرورش داد تا زندگی پر از شادی داشته باشد.

رهنمودهای کلی

با توجه به مطالب گذشته، رهنمودهای زیر فهرست وار برای مربیان، معلمان، والدین و دست اندرکاران تعلیم و تربیت، به منظور بالا بردن عزت نفس کودکان و نوجوانان اراده می گردد:

۱. در برخورد با کودکان و نوجوانان ملایم و منطقی باشید.
۲. اجازه ابراز وجود را به کودکان خویش بدهید و به نظریات آن ها احترام بگذارید.
۳. از مقایسه کردن کودکانتان با هم یا با دیگران جداً بپرهیزید.
۴. هیچ گاه نظریات خویش را به کودکان تحمیل نکنید. (تا حد امکان نظریه خود را ساده و عینی ـ قابل لمس و درک برای کودک ـ توضیح دهید).
۵. همواره سعی کنید توانمندی های کودکان و نوجوانان را مد نظر قرار دهید نه ضعف ها و ناتوانایی های آنان را.
۶. به کودکان خود در حد توانایی هایشان مسؤولیت دهید.
۷. تجارب موفقیت آمیز کودک و نوجوان را افزایش دهید تا از این طریق عزت نفس بالایی در آنان شکل گیرد.
۸. فرزند خود را محکم، مستدل و منضبط بار آورید. سعی کنید عصبانیت، شما را از حالت اعتدال خارج نکند. اگر او بدانند که شما آدم منصفی هستید، احترام و محبتی را که نسبت به شما دارد، از دست نخواهید داد. حتی کوچکترین بچه عدالت را بخوبی حس می کند.
۹. به کودک خویش در حد لزوم اجازه فعالیت و بازی دهید.
۱۰. مهارت های اجتماعی کودک و نوجوان کمرو و دارای عزت نفس پایین را تقویت کنید.
۱۱. همیشه در برخورد با کودک حالت پذیرندگی، و نه طرد کنندگی، داشته باشید.
۱۲. با همسر خویش، جبهه متحد تشکیل دهید. هرگز با فرزند خود علیه همسرتان متحد نشوید. این عمل ممکن است در فرزندتان (و نیز در خود شما) کشمکشهای عاطفی ایجاد کند. چنین عملی موجب برانگیختگی احساسات مخرب چون: گناه، حقارت، شرمندگی و نا امنی خواهد شد.
۱۳. از بیش از حد وابسته کردن کودک به خودتان بپرهیزید.
۱۴. کودک یا نوجوان خود را با الگوهای رفتاری مطلوب آشنا کنید.
۱۵. کودکان خویش را هیچ گاه با موضوعات خرافی (دیو، پری، غول، ...) نترسانید.
۱۶. توجه داشته باشید که محبت به یک کودک موجب بی توجهی به کودک دیگر نشود.
۱۷. هر چه را که دل کوچک فرزند شما می خواهد در اختیار او مگذارید. به او فرصت دهید تا ارزش به دست آوردن و لذت استحقاق داشتن را درک کند. بالاترین رضایت خاطر را به او اعطا کنید ـ و آن لذتی است که از انجام کارهای بزرگ شخصی به وی دست می دهد.
۱۸. نسبت به احساسات و عواطف کودکان یا نوجوانان خود بی تفاوت نباشید، آن ها را به گرمی بپذیرید و تا حد امکان آن ها را یاری کنید.
۱۹. تحمل کودک یا نوجوان را برای مواجه شدن با ناکامی های احتمالی افزایش دهید.
۲۰. با کودکان خود مثل یک دوست صمیمی برخورد کنید.
۲۱. توجه داشته باشید که مشاجرات لفظی در خانه (میان پدر و مادر) در روحیه یا رفتار کودک و نوجوان منعکس می شود.
۲۲. به سرگرمیها و تفریحات مناسب در زندگی کودکان اهمیت دهید و نسبت به آن بی تفاوت نباشید.
۲۳. محبت شما نسبت به فرزندتان به صورت تظاهرات سطحی ابراز نشود. خالص ترین و سالم ترین محبت در تلاشی که به طور روزمره برای اعطای اعتماد به نفس و استقلال به فرزندتان به عمل می آورید، جلوه گر می شود.
۲۴. در محبت کردن به کودکان راه افراط یا تفریط (زیاد یا کم) را در پیش نگیرید، محبت متوسط توأم با صمیمیت، اثر فراوانتری دارد.
۲۵. به فرزندتان احساسی بدهید که بداند دوست داشتنی و قابل احترام است، اما هرگز با او «نوزاد وار» رفتار نکنید.
۲۶. توقعات کودک را در حد معقول و درست برآورده سازید.
۲۷. هیچ گاه کودکان را با القاب نامناسب صدا نزنید و از مسخره کردن آن ها جدا بپرهیزید.
۲۸. در پرورش استعداد های بالقوه کودکتان جدیت به خرج دهید.
۲۹. برای بالا بردن سطح عزت نفس دانش آموزان، معلمان و مربیان باید:
الف) در شرایط آموزشی، بر فعالیت دانش آموزان در یاد گیری تأکید شود نه بر پیشرفت آنان؛ زیرا تأکید بر فعالیت یادگیری، به جای تأکید بر درستی و نادرستی پاسخ، برانگیزنده کوشش های دانش آموزان است.
ب) رقابت میان دانش آموزان برای کسب نمره کاهش یابد. تحقیقات نشان داده است در موقعیت های آموزشی که میان دانش آموزان رقابت وجود دارد، حتی دانش آموزانی که عزت نفس بالایی دارند با شکست روبرو می شوند و به دنبال آن انتقاد از خود در آن ها افزایش می یابد.
۳۰. سرانجام برای آن که کودکی با عزت نفس بالا پرورش دهیم، باید خود دارای عزت نفس شایان توجهی باشیم.

منابع کمکی:
۱. رکن الدین، سیده الهام (مترجم)، عزت نفس کودک خود را بالا ببرید؛ کودک، ش۹، آذر ماه ۱۳۸۴.
۲. بیابانگرد، اسماعیل، روش های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان، تهران: انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۷۸، ص۱۱۰

منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم