به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام سیدمحمود طباطبایی‌نژاد، مدیر دانشنامه‌نگاری پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث، در نشست علمی «عاشوراپژوهی؛ ضرورت و منابع»، که از سوی دانشگاه قرآن و حدیث برگزار شد، با اشاره به تأکید قرآن کریم و روایات ائمه(ع) بر صداقت و راستگویی و پیروی از حق، اظهارداشت: در قرآن کریم وقتی سخت‌ترین شرایطی که انبیاء با آن مواجه بودند نقل فرموده است هیچ‌گاه دروغی از آنها برای پیشبرد اهدافشان نمی‌بینیم و آنها در موارد متعدد هزینه راستگویی خود را هم پرداخت کرده‌اند. در تاریخ و سیره پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) هم موردی سراغ نداریم که ایشان حق را زیر پا گذاشته باشند و از دروغ برای اهدافشان بهره ببرند و این اهمیت راستی و درستی را نشان می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: در شورایی که برای خلافت توسط عمر تشکیل شد، عبدالرحمان بن عوف خطاب به امیرالمؤمنین(ع) گفت که من به شرطی با تو بیعت می‌کنم که براساس کتاب و سنت و سیره شیخین عمل کنی ولی امام(ع) زیر بار نرفتند؛ کافی بود امیرالمؤمنین(ع) این شروط را قبول کند و خلیفه شود و وقتی به خلافت رسید هر طور دوست دارد که همان مبنای توحیدی و سیره نبوی و قرآن است عمل کند ولی هرگز این مسئله را نمی‌پذیرند و حاضر نمی‌شوند حکومت علوی تشکیل دهند، ولی رسیدن به آن با گفتن دروغ به دست آید.

استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: هیچ نقلی وجود ندارد که امام حسین(ع) در مسیر سختی که منجر به شهادت خود و خاندانشان شد، خلاف واقعی را نقل کرده باشد؛ حفظ جان امام و عزیزانش، اوجب واجبات هم بوده است ولی باز سخن کذبی از ایشان صادر نمی‌شود. وقتی خبر شهادت مسلم و هانی به ایشان رسید، خبر شهادت را با صراحت و راحت به اصحاب گفتند و هیچ چیزی را پنهان نکردند. اگر امام حسین(ع) برای حفظ جان خود و عزیزانش حاضر نیستند دروغ بگویند ما چگونه می‌توانیم برای روضه‌خوانی و مصیبت و گریه گرفتن دقت نکنیم و بگوییم اگر سخن خلاف واقع و جعل و دروغی هم گفته شود اشکالی ندارد.

وی بیان داشت: طبق چه مستند و آیه و روایتی این‌گونه حکم می‌کنیم و به خودمان اجازه می‌دهیم برای شور گرفتن مجلس به هر سخن و نقلی متمسک شویم؛ دین ما دین حقیقت و راستی و درستی و شفافیت است و باید در مطالب که به دین و ائمه(ع) نسبت می‌دهیم دقت لازم و زیادی داشته باشیم. خداوند، نسبت به دین و دستورات خود غیور است و غیرت دارد؛ در مواردی که شاید برای ما چندان مهم هم نبوده است هم این غیرت را می‌بینیم؛ یعنی وقتی یهودیان و برخی اقوام یکسری خوراکی‌ها را از پیش خودشان تحریم کرده و آن را منع کرده بودند، خدا آنها را مورد سرزنش قرار می‌دهد که چرا به خدا نسبت می‌دهید.

حجت الاسلام طباطبایی نژاد ادامه داد: قضیه عاشورا آنقدر مورد تأکید است که شهادت هیچ امام دیگری اینقدر در روایات بازتاب ندارد و لابد این مسئله به سبب تأثیرات و اهمیت عاشورا و نقش الگویی امام حسین(ع) است. بنابراین باید بدانیم فلان کار و نقل قول و مطلب واقعا به امام قابل انتساب است تا آن را بپذیریم و انجام دهیم و الگو بگیریم. وقتی امام(ع) کاری نکرده باشد و حرفی نزده باشند، ولی ما به ایشان چیزی نسبت دهیم و انجام دهیم گرفتار انحراف شده‌ایم. چرا برای اینکه خودمان دوست داریم قمه بزنیم از حضرت زینب(س) مایه می‌گذاریم؟ آیا حضرت زینب(س) سر به محمل زدند تا ما این کار را کنیم؟ بنابراین این انتسابات صرفاً مرتبط با احساس و عاطفه انسان نیست، بلکه یکسری آثار علمی دارد و مبنای رفتار و اخلاق و کردار ماست. از این رو باید سخن و سیره مستند باشد.

وی افزود: اینکه گفتم خداوند نسبت به دینش غیرت دارد، ائمه(ع) هم عدل قرآن و جزء دین هستند؛ در آیات ۵۹ و ۶۰ سوره مبارکه یونس آیه ۵۹ فرموده است: «قُلْ أَرَأَیْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ ۖ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ.» خدا روزی برای شما فرستاد و یکسری را حرام و یکسری را حلال اعلام کرد و جالب اینکه ابتدا هم حرام‌ها را بیان می‌کند و در انتها می‌فرماید شما چرا افترا به خدا می‌بندید؟ «أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ»؛ کسانی که به خدا دروغ می‌بندند در روز قیامت چه خواهند کرد؟ در گستره دین این مسئله وجود دارد و طبق نظر فقها هم نسبت‌ دادن سخن دروغ به معصومین(ع) باعث بطلان روزه و حرام است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: البته ما در مسائل سیره و تاریخ دنبال سختگیری فقهی نیستیم و بگوییم باید همه اسناد رجالی صحیح باشد و راویان ثقه و مورد اعتماد باشند، زیرا این امکان در مواردی وجود ندارد ولی به هر حال باید نقل ما منبعی باشد که آن کتاب قابل اعتنا و اعتماد است و نویسنده آن شناخته شده باشد یا طوری نباشد که بعد از ۱۲۰۰ سال و در قرون متأخر، فردی مطلبی را نقل کند که در کتب و منابع گذشته و قرون متقدم سابقه ذکر و نقل ندارد.

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: وقتی در مورد عملکرد اثرگذار یک معصوم حرف می‌زنیم و آیا نباید دقت لازم را داشته باشیم. متاسفانه در بین عموم مردم بلکه حتی برخی فرهیختگان و اهل قلم هم گرفتار این موضوع هستند و اصلاً دقت نمی‌کنند این مطلبی که می‌گویند در چه قرنی و کتابی و توسط چه کسی گفته شده است و برای آنها مهم نیست که این مطلب در کافی آمده یا کتابی که مربوط به ۵۰ سال پیش و از فردی مانند خود اوست؛ این نقل دقیقا مانند نقل یک مداح از مداح دیگر است و چنین مطالبی قابل اعتماد نیست.

وی خاطرنشان کرد: قرون متمادی از دوره معصومین(ع) دور هستیم و مطالب باید قابل استناد باشد و آدرس بدهیم؛ خیلی‌ها هم تصور می‌کنند همین که چیزی چاپ شد مستند است و می‌گویند در فلان کتاب نقل شده است؛ خب شده باشد چرا باید تبعیت کنیم. حتی اعلم علما هم اگر مدعی شود که از طریق کشف و شهود به چیزی دست یافته‌ برای خود او و کسانی که اعتماد دارند قابل پذیرش است ولی نمی‌توان آن را به عنوان یک نقل خبری از معصوم منتقل کنیم زیرا فلان عالم معروف در کربلا نبوده است که گزارشی بدهد. در مواردی می‌بینیم برخی صرفا بر شنیده‌ها اعتماد می‌کنند؛ در دوره کنونی که اینقدر فضای مجازی و رسانه داریم موارد متعددی وجود دارد که خبری نقل و بعد تکذیب می‌شود حال در شرایطی که نه ضبط و نه فیلم و... بوده است این دقت باید بیشتر شود.

استاد حوزه ودانشگاه بیان کرد: یکی از ویژگی‌های دارالحدیث که به همت مرحوم آیت‌الله محمدی ری شهری صورت گرفت همین دقت در منابع و استنادات بود؛ البته اسناد خیلی اوقات بررسی رجالی می‌شده است، ولی دقت به منابع و اینکه منبع دست چندم است به فراوانی وجود دارد و سعی شده است تا از قدیمی‌ترین متن و نسخه استفاده شود و این موضوع مورد توجه و اهتمام بوده است. البته با اینکه عمده کارها، مباحث اخلاقی و سیره و تاریخ است باز دقت شده است تا از منابع قدیمی استفاده شود و یکسری مصادر هم به عنوان مصادری بوده است که ما استفاده نکردیم؛ مثلاً منابع را از دوره صفویه به بعد به عنوان منبع استفاده نمی‌کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن وحدیث ادامه داد: برخی می‌گویند اگر اینقدر سختگیری داشته باشیم فقط باید بگوییم امام حسین(ع) شهید شد و دیگر به هیچ گزاره‌ای نباید اعتماد کرد، ولی بهترین جواب، تدوین دانشنامه امام حسین(ع) است که جزء ۵ کتاب بی‌نظیری است که در باره امام نوشته شده است. ۱۴ جلد کتاب درباره امام حسین(ع) نوشته شده است و در آن هیچ مطلبی از قرن ۱۰ به بعد یا حداقل منابعی که ضعیف بوده است به عنوان منبع خبری نیاورده‌ایم. بنابراین اینطور نیست اگر صرفا به منابع معتبر اکتفا کنیم دستمان خالی شود، بلکه نیازمند تتبع هستیم؛ مثلا بنده یکی از روضه‌هایی که می‌خوانم از کتاب مسند احمد بن حنبل است که یکی از ائمه اهل سنت محسوب می‌شود و رئیس فرقه حنبلی است. پس نکات و مطالب زیادی در مورد عاشورا و امام حسین(ع) وجود دارد که برخی کمتر گفته شده است و تکراری هم نیست. بنابراین در منبع‌شناسی دارالحدیث این کار خوب را تولید کرده است و وعاظ و مداحان می‌توانند از آن استفاده کنند.

وی بیان کرد: معمولاً هرقدر استناد ما به منابع متقدم و قرون اولیه بیشتر باشد صحت آن هم بالاتر است، مصادر قرون سوم تا پنجم معمولا منابع معتبرتری هستند؛ البته یکسری اخبار قطعا باطل و یکسری قطعا درست هستند ولی یکسری هم ابهاماتی دارند که با قرائنی، صحت و سقم آن را می‌سنجیم. مثلا در قضیه عاشور، شهادت علی اکبر(ع) و علی اصغر(ع) قطعی است و اینکه حداقل یک فرزند خردسال امام در عاشورا شهید شده است ولی برخی شهادت‌ها به این اندازه استناد ندارد و مواردی هم هست که خلاف واقع است و منبع معتبر ندارد. پس هرقدر قدمت بیشتر باشد قوت بیشتری دارد. البته معتقدیم غیر از قرآن هیچ کتابی وجود ندارد که همه مطالب آن درست باشد.

وی افزود: اگر مطالب منابع، خلاف مشهور و مسلمات و عقل نبود معمولا تلقی به قبول می‌شود و مورد اتکا و برای سیره و تاریخ خوب است. البته اینکه گفته شود کتابی ضعیف است به معنای آن نیست که از اول تا آخر یک حرف حسابی ندارد، بلکه ما به روایات منفردات آن تکیه نمی‌کنیم. کتابی که یک قرن و دو قرن پیش نوشته شده است اگر مطلبی دارد که در کتب قرون متقدم وجود ندارد قابل اتکا نیست. البته نمی‌گوییم دروغ است، ولی ۱۲۰۰ یا ۱۳۰۰ سال کسی نگفته است و یکدفعه این فرد بیان می‌کند.

۳۱۳/۱۷