حجت‌الاسلام سیدرضا علیزاده، پژوهشگر عرصه هوش مصنوعی، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه از مشهد، ضمن تشریح قابلیت‌ها و ظرفیت‌های مشترک میان علوم انسانی ـ اسلامی و هوش مصنوعی، به اهمیت نقش این دو حوزه در تکمیل و گسترش یکدیگر پرداخت.

وی با اشاره به رابطه دوسویه میان هوش مصنوعی و علوم انسانی ـ اسلامی، گفت: «ابطه هوش مصنوعی با علوم انسانی ـ اسلامی، یک تعامل دوطرفه است؛ یعنی هم هوش مصنوعی می‌تواند ظرفیت‌های عظیم علوم انسانی را در پیشبرد دانش خود به‌کار گیرد و هم علوم انسانی ـ اسلامی قادر است با استفاده از ابزارهای فناورانه مبتنی بر هوش مصنوعی، خود را در قالب‌های جدید تقویت و توسعه دهد.

استاد حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه این تعامل متقابل، می‌تواند راه‌های جدیدی برای رشد دانش و فرهنگ در کشور باز کند، افزود: اگر بخواهیم تأثیر هوش مصنوعی بر علوم انسانی را بررسی کنیم، باید به ظرفیت‌های گسترده این فناوری توجه داشته باشیم. در مقابل، علوم انسانی ـ اسلامی نیز می‌تواند از مدل‌های هوش مصنوعی برای پاسخ‌گویی به چالش‌های نوپدید الهام بگیرد و دروازه‌های جدیدی از دانش را باز کند.

وی در ادامه با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۸ در جمع طلاب علوم دینی اظهار داشت: مقام معظم رهبری در آن دیدار فرمودند: «حرکت‌های علمی را در کشور، باید حوزه‌های علمیه جهت دهند، زیرا دین است که به علم جهت می‌دهد»، این فرمایش، نشان‌دهنده اهمیت نقش حوزه‌های علمیه در هدایت علم، به‌ویژه در عرصه فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی است.

حجت‌الاسلام علیزاده تصریح کرد: متخصصان علوم کامپیوتر معتقدند در هر عرصه‌ای که هوش انسان قابل تکرار باشد، می‌توان ماشین‌هایی را طراحی کرد که قابلیت انجام آن کارها را داشته باشند، لذا پیشرفت‌های اخیر در حوزه هوش مصنوعی عمومی، به‌ویژه در زمینه مدل‌های زبانی بزرگ، نمونه بارزی از این مسئله است. این مدل‌ها بسیار توانمند بوده و به سرعت در حال پیشرفت هستند. نقش این فناوری در توسعه دانش و ارتقای کیفیت زندگی، بی‌بدیل است.

پژوهشگر هوش مصنوعی به موضوع مهم چالش‌های فقهی و فلسفی در زمینه پیشرفت فناوری اشاره کرد و گفت: یکی از پرسش‌های کلیدی در این حوزه، این است که موازین فقهی و فلسفی ما تا چه اندازه اجازه می‌دهند فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند هوش مصنوعی توسعه یابند. این موضوع در فقه اسلامی و مکتب شیعه جعفری، جایگاه ویژه‌ای دارد و فقاهت جواهری و عرفانی ما می‌تواند در تعیین مرزهای این فناوری، نقش‌آفرین باشد.

وی افزود: همواره باید توجه داشته باشیم که هر فناوری، فرهنگی را به همراه خود دارد و آن فرهنگ از فلسفه خاصی تغذیه می‌کند. اگر از این زاویه نگاه کنیم، روشن است که ظرفیت‌های فلسفی نقش بسیار مهمی در پیشبرد فناوری دارند.

حجت‌الاسلام علیزاده خاطرنشان کرد: «گر ما از فرهنگ و اخلاقی که یک فناوری به دنبال خود دارد، غافل شویم، ممکن است با بحران‌های اخلاقی جدی و تبعات غیرقابل جبرانی در جامعه جهانی مواجه شویم. از این‌رو، فیلسوفان علم، اخلاق و دین و به طور خاص متخصصان علوم انسانی ـ اسلامی، باید در این عرصه حضور یابند و با مدیریت روندهای فناوری، مسیر توسعه آن را مطابق با موازین اخلاقی و اسلامی هدایت کنند.

وی در ادامه به بُعد موضوع‌شناسی در تعامل میان متخصصان علوم انسانی ـ اسلامی و متخصصان هوش مصنوعی اشاره کرد و اظهار داشت: گفت‌وگو و پروژه‌های میان‌رشته‌ای در این حوزه، ضروری است. برای نمونه، موضوعاتی مانند مسئولیت‌پذیری ماشین، به همکاری نزدیک میان متخصصان فقه و متخصصان هوش مصنوعی نیاز دارد. در این تعامل، متخصص هوش مصنوعی باید نهایت تلاش خود را در تبیین دقیق موضوع داشته باشد و فقیه نیز پس از دریافت کامل موضوع، می‌تواند پاسخ‌هایی را از منابع قرآن، روایات، عقل و سایر منابع فقهی ارائه دهد.

این استاد حوزه علمیه افزود: این بحث، از سال گذشته در قم توسط آیت‌الله مفیدی آغاز شده است و خراسان رضوی نیز در تلاش است به‌زودی در این زمینه ورود کند و پروژه‌های پژوهشی قابل‌توجهی انجام دهد.

حجت‌الاسلام علیزاده در ادامه، به تأثیر هوش مصنوعی بر توسعه علوم اسلامی پرداخت و گفت: همان‌طور که فناوری اطلاعات و نرم‌افزارهای دیجیتال در سال‌های گذشته کمک شایانی به علوم اسلامی کرده‌اند، هوش مصنوعی نیز دارای قابلیت‌هایی است که می‌تواند پیشرفت این علوم را سرعت ببخشد. دستیارهای هوش مصنوعی در حوزه‌های استدلال‌ورزی و استنتاج، ابزارهای بسیار کاربردی هستند که می‌توانند به پژوهشگران و محققان اسلامی کمک‌های ویژه‌ای کنند.

وی به برخی از محصولات فناورانه اشاره کرد و گفت: برای نمونه، دفتر پاسخگویی مسائل شرعی حوزه علمیه قم، چت‌بات «دین‌دان» را طراحی کرده است که توانایی پاسخ‌گویی به احکام شرعی را دارد. همچنین شرکت‌های دانش‌بنیانی در داخل کشور، چت‌بات‌هایی در زمینه‌های پاسخ به مسائل اعتقادی، مشاوره و پاسخ به شبهات تولید کرده‌اند.

حجت‌الاسلام علیزاده، به پروژه‌های در حال انجام توسط شرکت‌های دانش‌بنیان در قم و تهران اشاره کرد و افزود: یکی از پروژه‌های بزرگ، پروژه نجم و ناصر جامع فقیه با همکاری دکتر مینایی است که تحت حمایت آیت‌الله اعرافی و بیش از ۲۰ شرکت دانش‌بنیان در حال اجرا است. در این پروژه، مسائل مرتبط با علوم حدیث، هوش مصنوعی توزیع‌پذیر و استنتاج‌های حدیثی با دقت پیگیری می‌شود. یکی از خروجی‌های این پروژه، طرح «ثقات» است که با همکاری مؤسسه معارف اجرا شده و به زودی رونمایی خواهد شد.

وی تصریح کرد: همچنین معاون فناوری قوه قضائیه نوید داده است که در سال آینده، دستیارهایی برای کمک به قضات، وکلا و بازپرس‌ها تهیه خواهد شد که نقش مهمی در فرآیندهای قضایی ایفا خواهند کرد.

مدرس حوزه علمیه در ادامه به ابزارهای موجود در حوزه هوش مصنوعی که در اختیار محققان، مبلغان و دانشجویان علوم دینی قرار گرفته، اشاره کرد و گفت: برخی سایت‌ها طراحی شده‌اند که خدمات متنوعی مانند خلاصه‌سازی متون، تبدیل صوت به متن، تولید پاورپوینت، ترجمه و ویرایش متون را به کاربران ارائه می‌دهند.

وی تأکید کرد: این ابزارها کمک می‌کنند که محققان و استادان علوم انسانی ـ اسلامی، با سهولت بیشتری به اهداف خود دست یابند.

حجت‌الاسلام علیزاده، به اقداماتی که حوزه علمیه خراسان برای ورود به این عرصه انجام داده است اشاره کرد و گفت: از سال گذشته، تیمی تخصصی از نخبگان و اساتید حوزه علمیه خراسان که دارای سوابق علمی در رشته‌های مرتبط با مهندسی کامپیوتر، نرم‌افزار و علوم دینی هستند، تشکیل شده است. این تیم از آذرماه ۱۴۰۲، دوره‌های آموزشی متعددی را آغاز کرده و در حال حاضر نیز برنامه‌های ویژه‌ای را برای توسعه دانش و فناوری طراحی کرده است.

وی در پایان ابراز امیدواری کرد که این تیم در آینده‌ای نزدیک قادر باشد به سؤالات بنیادین پاسخ دهد و نقش پررنگی در شکل‌گیری پژوهشکده‌ها و تولید محصولات فناورانه در عرصه علوم انسانی ـ اسلامی و هوش مصنوعی داشته باشد.