به گزارش خبرگزاری حوزه، دکتر رضا حسان استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علم و فناوری اطلاعات ایران در رویداد مسأله‌محور هوش مصنوعی با عنوان «مالکیت کلان داده‌ها» که به همت ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه و بنیاد شیخ انصاری در سالن امام خمینی (ره) مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام قم برگزار شد، به تبیین «پژوهش علم طراحی» (Design Science Research) پرداخت و کاربرد این روش پژوهشی را در حل مسائل پیچیده اجتماعی شرح داد.
وی در ابتدا توضیح داد: پژوهش علم طراحی یا DSR یک روش پژوهشی است که تمرکزش روی ایجاد محصولاتی است که برای حل مسائل پیچیده طراحی شده‌اند. این روش با سایر روش‌های پژوهشی مانند پژوهش‌های کیفی تفاوت دارد، زیرا در آن هدف نهایی طراحی یک محصول است که بتواند یک مشکل واقعی را در جامعه حل کند.
چرا نیاز به پژوهش علم طراحی داریم؟
حسان در ادامه سخنان خود به بررسی مشکلات موجود در سیستم‌های اجتماعی پرداخت و گفت: در کشور ما بسیاری از سیستم‌ها مانند سیستم پزشکی و بهداشت، سیستم مالیات و حتی سیاست‌گذاری‌ها وارداتی هستند یا توسط گروهی از کارشناسان بر اساس قوانین قدیمی بازنگری شده‌اند. این سیستم‌ها به‌دلیل نداشتن طراحی اولیه مناسب، به مشکلات پیچیده و در هم تنیده‌ای دچار شده‌اند که حل آن‌ها نیازمند بازنگری در طراحی و اجرای مجدد است.
وی افزود: پژوهش علم طراحی، به‌ویژه در حل مشکلاتی که نیاز به راه‌حل‌های نوین دارند، می‌تواند مؤثر واقع شود. به‌عنوان مثال در مسأله تورم یا ارتباط صنعت و دانشگاه، پژوهشگران با شناسایی عوامل مشکل و طراحی راه‌حل‌های مبتنی بر دانش موجود، تلاش می‌کنند که مسأله را حل کنند.
پژوهش علم طراحی در دانشگاه‌ها
حسان با اشاره به مشکلات رایج در پژوهش‌های دانشگاهی گفت: پژوهشگران دانشگاه‌ها معمولاً به دانش موجود و تئوری‌ها توجه دارند و کمتر به نیازهای اجتماعی می‌پردازند. در پژوهش علم طراحی، مشکل ابتدا از جامعه گرفته می‌شود، سپس با استفاده از تئوری‌ها و دانش‌های موجود، طراحی‌هایی برای حل آن مشکل صورت می‌گیرد. این روش باعث می‌شود که دانش تولید شده در پژوهش، کاربردی و مرتبط با نیازهای جامعه باشد.
وی در ادامه توضیح داد: پژوهش علم طراحی دارای دو چرخه است: یکی چرخه دقت که به دقت علمی و مبنای علمی توجه دارد و دیگری چرخه فیدبک که از جامعه بازخورد می‌گیرد و ممکن است موجب تغییرات در طراحی اولیه شود.
فرآیند پژوهش علم طراحی (DSR)
حسان در تشریح مراحل فرآیند پژوهش علم طراحی به موارد زیر اشاره کرد:
- شناسایی مشکل و انگیزه: نخستین گام در پژوهش علم طراحی شناسایی مشکل و انگیزه است که می‌تواند یک مسأله پیچیده اجتماعی باشد.
- تعریف اهداف برای راه‌حل: در این مرحله اهداف و خواسته‌های کلی از راه‌حل طراحی می‌شود.
- طراحی و توسعه مصنوع: محصول یا راه‌حل مورد نظر طراحی می‌شود.
- نمایش مصنوع: پس از طراحی، محصول به نمایش گذاشته می‌شود.
- ارزیابی عملکرد مصنوع: در این مرحله عملکرد محصول ارزیابی می‌شود تا مشخص شود که آیا قادر به حل مشکل است یا خیر.
- انتشار نتایج پژوهش: در نهایت، نتایج پژوهش باید منتشر شود تا دیگران از آن بهره‌برداری کنند.
وی افزود: ممکن است در طول این مراحل بازگشتی به جامعه و نیاز آن صورت گیرد و طراحی‌ها مجدداً تغییر یابند. ارزیابی‌های مختلفی برای سنجش کیفیت محصول وجود دارد، از جمله ارزیابی‌های تحلیلی، تجربی، مطالعات موردی، و مشارکت مستقیم ذینفعان.
چالش‌ها و مشکلات پژوهش علم طراحی
حسان به چالش‌های مختلف در پژوهش علم طراحی اشاره کرد و گفت: یکی از چالش‌های اصلی، ایجاد تعادل میان نوآوری و دقت علمی است. همچنین، طراحی بدون در نظر گرفتن ذینفعان می‌تواند به مشکلات جدی منجر شود. به‌ویژه در طراحی سیستم‌ها و راه‌حل‌ها، همدلی با ذینفعان و درک نیازهای واقعی آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وی گفت: در بسیاری از مواقع، پژوهشگران خود را به جای دیگران می‌گذارند و نتیجه می‌گیرند که راه‌حل ارائه‌شده برای همه مفید است، در حالی که این‌طور نیست. در طراحی باید مشکل را با مردم کشف کرد و به‌جای فرضیات خود، نظر آن‌ها را در نظر گرفت.
نمونه‌هایی از پروژه‌های پژوهش علم طراحی
حسان به برخی از پروژه‌های موفق که از روش پژوهش علم طراحی استفاده کرده‌اند اشاره کرد:
- توسعه یک سیستم آموزشی با استفاده از DSR
- ایجاد یک چهارچوب بهینه‌سازی زنجیره تأمین
- توسعه یک چهارچوب به اشتراک‌گذاری اطلاعات
وی تأکید کرد: نظام آموزشی کشور ما با مشکلات عدیده‌ای روبرو است که در پشت آن‌ها طراحی منسجمی وجود ندارد و هر دولتی فقط چیزی به آن اضافه کرده است. در حالی که با استفاده از روش‌های علمی و طراحی دقیق، می‌توان این مشکلات را حل کرد.
پژوهش علم طراحی در دنیای واقعی
در بخش پایانی، حسان به لزوم طراحی‌هایی که پذیرفته‌شده توسط جامعه باشند، اشاره کرد و گفت: در نهایت، پژوهش علم طراحی باید به‌گونه‌ای باشد که جامعه آن را پذیرش کند و به حل مشکلات اجتماعی کمک کند. این پژوهش‌ها باید در تعامل با ذینفعان و با در نظر گرفتن نیازهای آنان صورت گیرند تا طراحی‌ها واقعاً مؤثر باشند.
وی همچنین به انواع ارزیابی‌های موجود در DSR اشاره کرد که شامل ارزیابی‌های تحلیلی، تجربی، مطالعات موردی و ارزیابی‌های مشارکتی با ذینفعان است.
حسان در پایان سخنان خود تأکید کرد که پژوهش علم طراحی یکی از روش‌های نوین و مؤثر برای حل مسائل پیچیده اجتماعی است که در آن هم‌زمان با تولید دانش علمی، راه‌حل‌های کاربردی برای مشکلات واقعی جامعه ارائه می‌شود. این روش پژوهشی به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند آموزش، بهداشت، و مدیریت سیستم‌های اجتماعی قابل استفاده است و می‌تواند نقشی مهم در پیشبرد توسعه اجتماعی و علمی ایفا کند.
نظر شما