به گزارش خبرگزاری«حوزه» ، «من هم همین قصه را همیشه تعریف می کردم! حیف که خیلی ها آن را باور نداشتند. حالا خوب شد، شاهد از غیب رسید!» این بخشی از یادداشت کوتاهی است که رهبر انقلاب بعد از خواندن کتاب «تن تن و سندباد» در وصف این اثر نوشته اند. تن تن و سندباد کتابی داستانی برای مخاطب نوجوان است که در ابتدای دهۀ هفتاد با موضوع «تهاجم فرهنگی» نگاشته شد. محتوای ارزشمند، پیرنگ داستانی قوی و زبان استعاری از ویژگی های ممتاز این اثر ارزشمند است.
در آستانۀ رونمایی از یادداشت رهبرانقلاب بر این کتاب، پایگاه اطلاع رسانی KHAMENEI.IR گفت وگویی با نویسندۀ کتاب، آقای محمد میرکیانی ترتیب داده است. نویسنده ای که در کارنامۀ ادبی خود کتاب هایی همچون «قصۀ ما مثل شد»، «پهلوان حیدر» و «قند و پند» را نیز دارد.
* چه شد که شما به حوزه داستان کودک و نوجوان علاقه پیدا کردید و به این حوزه وارد شدید؟
ادبیات کودک و نوجوان، ادبیات پایه ای و ریشه ای است. من تقریباً از اوایل جوانی علاقه وافری به نوشتن داشتم، به دلیل اینکه در ایام نوجوانی، کارگر چاپخانه بودم. قدیم ها کارگر چاپخانه، بعد از نویسنده یا مترجم، اولین کسی بود که متن را می خواند. از همین جا به ادبیات علاقه مند شدم. البته کار اصلی ام برای نوشتن را بعد از انقلاب شروع کردم. مسجدی بود به اسم مسجد نبوی که در آنجا کار تئاتر را شروع کردم. یکی دو سال بعد، شروع به نوشتن قصه کردم. تقریباً اسفندماه سال ۱۳۶۰ بود که داستانی به اسم «قلعه شاه مال منه» نوشتم. این داستان مبنای ورودم به صداوسیما شد. اولین برنامه ای هم که شروع کردم، برنامه «قصۀ ظهر جمعه» بود. در آن دوران با آقای رهگذر آشنا شدم و همان آشنایی مبنایی برای نوشتن در عرصۀ ادبیات کودک و نوجوان شد.
در رابطه با اینکه چرا برای این گروه سنی می نویسم، باید بگویم معمولاً هنرمندان و نویسندگان این حوزه هرکدام به دلایلی وارد آن می شوند. اولین و مهم ترین دلیلش این است که با این گروه می توانند ارتباط برقرار کنند؛ یعنی به راحتی می توانند وارد فضا یا دنیای ذهنی مخاطب شوند. وقتی توانستند وارد دنیای ذهنی مخاطب شوند، می توانند با آن حرف بزنند و ارتباط برقرار کنند و زندگی، هستی، معارف و اندیشه را برایشان تعریف کنند. علت اصلی فعالیت من در عرصه ادبیات کودک و نوجوان هم همین بود؛ یعنی گروهی بود که می شناختمشان و می توانستم با آن ها ارتباط برقرار کنم. علاوه بر این، حوادث و ماجراهای دوران کودکی و نوجوانی ام را خوب به یاد داشتم و این ها برای کار بهتر، به من کمک می کرد.
* تفکر نوجوان به منِ وجودی خود
* نکتۀ حائز اهمیت این است که ادبیات نوجوان یکی از مهم ترین عرصه های ادبی است که می تواند بر هویت نسل آینده تأثیرگذار باشد. در مورد اهمیت این موضوع توضیح دهید و اینکه چرا در ایران این موضوع ضعیف است؟
دورۀ نوجوانی، دورۀ تفکر و یافتن فلسفۀ زندگی است. دورۀ بایدها و نبایدهاست. دورۀ اندیشه است. دوره ای است که نوجوان به منِ وجودی خودش و به چراها خیلی فکر می کند. زندگی چرا این گونه است، من در آینده چرا باید آن گونه شوم، چرا این طور فکر کنم، چرا این لباس ها را بپوشم، چرا این غذاها را بخورم و... برای همین، سرمایه گذاری اصلی در دنیا، روی گروه سنی نوجوان انجام می گیرد.
فضای کار برای دوران کودکی، دوره‌ی آموزشی است؛ یعنی در حقیقت، مخاطب شما تحت تأثیر پیام های آموزشی مستقیم، راحت تر قرار می گیرد. روشن تر عرض کنم، خردسال و کودک راحت تر حرف نویسنده را می فهمند. دوران نوجوانی اما این گونه نیست. دورۀ نوجوانی دورۀ چندوچون است. برای همین، نوشتن برای نوجوانان، به مراتب دشوارتر از نوشتن برای کودکان است. البته من برای همۀ رده های سنی نوشته ام؛ هم برای کودک و هم برای نوجوان. منتها چون دورۀ نوجوانی دورۀ منطق و اندیشه و فلسفه است، فرد به سادگی تحت تأثیر پیام یا اندیشۀ نویسنده قرار نمی گیرد. به همین علت، تعداد نویسندگان نوجوان کمتر است.
در سال های اخیر، رهبر انقلاب تأکید داشتند که تولید محصولات فرهنگی مان، مخصوصاً برای کودک و نوجوان، باید افزایش پیدا کند؛ چراکه محصولات غربی در این حوزه زیاد است، اما محصولات بومی خیلی کم هستند. رفتار مسئولان را در زمینۀ تولید محصولات فرهنگی برای این ردۀ سنی، چگونه ارزیانی می کنید؟ چرا محصولات فرهنگی ما نسبت به دهۀ شصت و هفتاد، کاهش پیدا کرده است؟
دلایل مختلفی دارد. اولاً در دهۀ شصت، ما در فضای تولید محصول فرهنگی، رقیب نداشتیم. شبکه های مجازی، ماهواره ها، اینترنت و... نبود. مسئولین کشور هم به دلیل اینکه هنوز نظام تثبیت نشده بود، دائم دغدغۀ فعالیت های فرهنگی داشتند و فکر می کردند بهترین راه تثبیت نظام، تولید کالای فرهنگی است. با گذشت زمان و تصور اینکه دیگر تهدیدات فرهنگی تمام شده است، سطح تولید محصولات فرهنگی کودک و نوجوان هم کاهش یافت و در نهایت به فراموشی سپرده شد.
* مدیریت فرهنگی نیاز امروز جامعه
ثانیاً مدیریت فرهنگی ما قوی نیست. در دنیا دوره ای بود که تولید محصول فرهنگی یک کار شخصی محسوب می شد، مثلاً یک نفر تابلویی برای خودش می کشید یا یک نفر برای خودش کتابی می نوشت یا شعری می گفت، ولی با گذشت زمان، برای اینکه محصول فرهنگی به دست مخاطب برسد و تکثیر شود، نیاز به مدیریت فرهنگی به وجود آمد. امروزه در دنیا، پشت هر کتاب یا فیلم خوبی که تولید می شود، یک مدیر توانمند وجود دارد. موج های سنگین تبلیغاتی برای محصولشان ایجاد می کنند و با آدم های مختلف راجع به آن اثر گفت وگو می کنند و به این ترتیب، اثرشان به عنوان یک محصول فرهنگی مطرح می شود. متأسفانه در سال های اخیر، مدیریت فرهنگی ما ضعیف بوده است.
* شما در ابتدای دهه هفتاد، کتاب «تن تن و سندباد» را نوشتید. ماجرای نوشتن آن چه بود و چرا احساس کردید باید چنین کتابی با این مضمون نوشته شود؟
من از سال ۶۱ تا ۷۲ سردبیر و نویسندۀ قصۀ ظهر جمعۀ رادیو بودم. خیلی از داستان ها را در آن زمان من می نوشتم یا بازنویسی و تنظیم رادیویی می کردم. یکی از کارهایی که مجبور بودم برای رادیو انجام بدهم، این بود که هر هفته یک قصه بنویسم. برای این کار به متون کهن فارسی مراجعه می کردم. دربارۀ فضاها، آدم ها، قهرمان ها، سرزمین های دور و نزدیک و مخصوصاً فضاهای خاصی که در ادبیات کهن و عامیانۀ ما راجع به جادۀ ابریشم بود، مطالعه می کردم. در اوایل دهه هفتاد که رهبر انقلاب بحث تهاجم فرهنگی را مطرح کردند، کتاب «تن تن و سندباد» را نوشتم که فکر می کنم اولین رمانی بود که راجع به تهاجم فرهنگی نوشته شده است.
البته در این داستان همۀ شخصیت ها یکسان نیستند. مثلاً شخصیت تن تن که او را یک جهان گرد می شناسند (که البته از نظر من جهان گیر است، نه جهان گرد) و بچه ها هم دوستش دارند و طرفدار هم زیاد دارد، نماد یکی از قدرت های غرب است. تن تن نماد یک نوجوان آمریکایی شیرین و باهوش است. یا کاپیتان هالوک نماد قدرت نظامی آن هاست. پرفسور نماد اندیشه و فکر و فناوری آن ها و سگ پشمالو نماد سبک زندگی آن هاست. ما که در زندگی مان سگ نداریم که وارد زندگی مان شود. این ها شخصیت هایی هستند که همه جای دنیا می روند. من تصور کردم که در مقابل این شخصیت ها، باید شخصیت های داستانی را قرار بدهیم که آن هم بتواند همه جای دنیا برود. دیدم شخصیتی که ما داریم، سندباد داستان «هزارویک شب» است. البته این سندباد با آن کارتونی که ژاپنی ها درست کرده اند، تفاوت دارد. سندباد سفرش را از ۳۵سالگی شروع می کند، نه از نوجوانی.
* بعد از نوشتن کتاب، چه حاشیه هایی به وجود آمد؟
خیلی از همکاران بنده خوش شان نیامد. به نظرشان می آمد این کار، کتاب سازی است. خیلی وقت ها که می خواهند بگویند کاری ارزش فرهنگی ندارد، می گویند کتاب سازی شده است. می گفتند میرکیانی کتاب سازی کرده است و این شخصیت ها را داخل داستان قرار داده است تا جذابیت ایجاد کند، در حالی‌که من واقعاً نیازی به این موضوع نداشتم. هدف اصلی ام این بود که تهدید فرهنگی که احساس می کردم وجود دارد، به مخاطب و جامعه منتقل کنم.
* «یکسان سازی فرهنگی» از کارهای غربی ها برای تسلط بر دنیا
* گویا سال ها گذشت تا این دوستان متوجه موضوع تهاجم فرهنگی شدند.
بله، این ما هستیم که باید هوشیار باشیم. یکی از کارهایی که غربی ها برای تسلط بر دنیا انجام می دهند، «یکسان سازی فرهنگی» است. برای اینکه این کار انجام شود، باید مابقی مردم دنیا مثل آن ها فکر و زندگی کنند تا از این طریق، آن ها بتوانند محصولات خودشان را بفروشند. در حقیقت راه تسلط اقتصادی، تسلط فرهنگی است. تا فکر یک جامعه را تغییر ندهند، نمی توانند محصول خود را بفروشند. این یک واقعیت است. مثلاً اینترنت که می آید، بخشی از آن، توسعۀ محصولات آن هاست و بخشی دیگر، تبلیغ و ترویج فکر و اندیشۀ آن ها. ما هم می توانیم از این امکان استفاده کنیم، به شرطی که واقعیت را درک کنیم. واقعیت این است که تهاجم فرهنگی را باور کنیم. تهاجم فرهنگی وجود دارد. از قبل هم وجود داشته، منتها حالا چندلایه و پیچیده شده است.
* غرب به شدت به دنبال از بین بردن خرده فرهنگ هاست
یک زمان آن ها علیه اسلام محصول تولید می کردند، بعد علیه انقلاب محصول تولید کردند و حالا علیه ایران هم فیلم می سازند، مثل فیلم «سیصد». برای اینکه فهمیده اند اندیشه ای در مقابل اندیشۀ آن ها وجود دارد. بنابراین ما هم باید در مقابل آن ها برنامه ریزی کنیم و نقاط قوت و ضعف خودمان را به درستی بشناسیم. همین حوزۀ ادبیات کهن که بنده در آن کار می کنم، یکی از نقاط قوت فرهنگی ماست که مانع از یکسان سازی فرهنگی و تبلیغ فرهنگ غرب می شود. غرب به شدت به دنبال از بین بردن خرده فرهنگ هاست، چون این خرده فرهنگ ها هستند که موجب پایداری فرهنگ و هویت می شوند. «تن تن و سندباد» هم در حقیقت برآمده از همین خرده فرهنگ شرقی و ادبیات عامه و کهن خودمان است.
ایران از آن جهت برای غرب اهمیت دارد که در چهارراه جادۀ ابریشم قرار داشته و نقطۀ طلایی تمدن های بزرگ جهان است. بنابراین آن ها سعی دارند بر آن تسلط پیدا کنند، چون اگر بر ایران تسلط پیدا کنند، بر کل منطقه دست پیدا می کنند. از منظر اقتصادی و سیاسی نیز اهمیت ایران قابل ملاحظه است. واضح است که همواره نمی توانند با لشکرکشی به اهداف خود دست پیدا کنند و ایران را تحت سلطه قرار دهند. بنابراین از طریق فرهنگ این کار را انجام می دهند. محصول فرهنگی تولید می کنند و از این راه هم درآمد کسب می کنند، هم فرهنگ و فکر خود را تبلیغ می کنند و هم موجب از بین بردن فرهنگ ملی ما می شوند.
* خانواده ها قبل از هر اتفاقی باید متوجه خطر فرهنگی موجود شوند
* در اوایل دهۀ هفتاد، در بدو ورود پدیده ای به نام ماهواره، گویا شما خیلی زودتر از برخی مدیران فرهنگی متوجه تهدید فرهنگی علیه ما شدید و شروع به نگارش کتاب «تن تن و سندباد» کردید. اگر بخواهید توصیه ای برای این روزها داشته باشید، چه می گویید؟
بهترینش به نظر من، همان بصیرت است. بصیرت برای نوجوانان و خانواده های ما حرف اول را می زند. اولاً خانواده ها باید فرزندان ما را هوشیار بار بیاورند. در سرمایه داری غرب، هیچ کاری بدون هدف انجام نمی شود. به قول خودشان، برای سنت سنت شان برنامه ریزی می کنند. بنابراین تولید فکر و فرهنگ، تولید فیلم و سریال و پویانمایی، راه اندازی شبکه های ماهواره ای، برگزاری جشنواره های هنری و علمی بین المللی، همه و همه با قصد و هدفی انجام می شود. بهترین راه مقابله آن است که ما در برابر آن هوشیار باشیم و بصیرت داشته باشیم.
دوم آنکه براساس اولویت ها و نیازهای کشور و جامعه، تولید کنیم. باید قدم هایمان را حساب شده برداریم؛ یعنی اگر از ما پرسیدند که این داستان، این فیلم یا این سریال برای چه ساخته شده است، باید دلیل و هدف قانع کننده ای داشته باشیم. البته متأسفانه در حال حاضر این گونه نیست. هر محصولی به صرف اینکه محصولی فرهنگی است، قابل ارائه نیست. کمااینکه هر غذایی به صرف اینکه اسمش غذاست، قابل خوردن نیست. برای غذای جسم کودکانمان تا چه اندازه اهمیت قائل هستیم، اما به غذای روح آن ها اهمیت نمی دهیم. خانواده ها باید قبل از اینکه اتفاقی بیفتد، متوجه خطر فرهنگی موجود بشوند.
سوم آنکه باید به تاریخ خودمان (تاریخ ملی و تاریخ اسلامی مان)، ادبیات کهن و عامه مان و همچنین شناخت عناصر فرهنگی مان، توجه بیشتری داشته باشیم. مثلاً ما در فرهنگ ملی مان چیزی به نام «ضرب المثل» داریم. این ضرب المثل ها در حقیقت امربه معروف و نهی ازمنکرند. همان سبک زندگی اسلامی-ایرانی اند. در آن ها امانت داری و منظم بودن، دست درازی نکردن به اموال غیر، آداب معاشرت درست با دیگران، رعایت حق الناس و... وجود دارد. همۀ این ها امربه معروف و نهی ازمنکر هستند. گسترش همین فرهنگ و ادبیات عامه و قدیمی، موجب پایداری فرهنگی کشور می شود. متأسفانه در فیلم ها و سریال های خودمان، از این تلمیحات و اشارات خیلی کم بهره می بریم و برعکس، از تلمیحات وارداتی استفاده می کنیم. مثلاً در فلان سریال، یکی از شخصیت ها به دیگری می گوید «تو فکر کردی سوپرمنی». تلمیحات در حقیقت نمک یک زبان و فرهنگ محسوب می شوند. این ها را نباید از فرهنگ های دیگر گرفت.
در غرب، گاهی هزینه و زمان زیادی صرف می کنند تا یک اصطلاح جا بیفتد. مثلاً شکسپیر در نمایشنامۀ «هملت» می نویسد: «بودن یا نبودن، مسئله این است.» چقدر این جمله را در آثار فرهنگی و هنری خودشان تکرار کردند تا آن را در فکر جامعه جا بیندازند. حالا دیگر ما هم این جمله را می دانیم. در ادبیات ملی ما، کلی از این عبارات حکمت آمیز و پندآموز و جملات نغز وجود دارد، خیلی بیشتر و بهتر و حکیمانه تر از جملات تمدن غرب. مثلاً «خدایا از تو می خواهم که چیزی نخواهم.» اما متأسفانه این ها در تولیدات فرهنگی ما اصلاً وجود ندارد، درحالی که منبع اصلی تولید فکر و فرهنگ، ادبیات است. ما اگر با ادبیات غنی خودمان آشنا نباشیم، نمی توانیم حرف بزنیم. کسی که مطالعه نداشته باشد، از دایرۀ واژگانی کمی برخوردار است و بنابراین نمی تواند به خوبی حرف بزند. حتی مدیران فرهنگی ما را هم می توانید این گونه امتحان کنید. مدیران فرهنگی زیادی را دیده ام که موقع سخنرانی، متنی را مثل انشای بچه دبستانی ها، جلوی چشمشان می گیرند و از روی آن می خوانند. معلوم است این مدیر فرهنگی، نه از ادبیات چیز خاصی می داند و نه اینکه مطالعۀ چندانی داشته است. واضح است که اساساً این فرد توانایی تأثیرگذاری بر فلان هنرمند را نخواهد داشت.
بنابراین آن چیزی که من در این کتاب دنبال آن بوده ام، هوشیاری نسبت به زندگی، ایران و اتفاقات جاری در دنیاست تا بچه ها بتوانند با خواندن این کتاب، متوجه یک مسیر تاریخی درست شوند. مثلاً در جایی از این کتاب، گفت وگویی بین رستم و تارزان وجود دارد. تارزان به رستم می گوید «غریبه تو اینجا چه کار می کنی؟» رستم می گوید «آن زمانی که در مغرب زمین اصلاً خبری نبود، من اینجا داشتم گورخر شکار می کردم.» هدفم این بود که با این گفت وگو نشان بدهم که تمدن ماست که پیشینه ای تاریخی دارد، وگرنه از کشف آمریکا فقط سیصد سال می گذرد. نوجوان ما باید این را بداند. باید بداند که در دنیا، ما حرف برای گفتن داریم و حالا که حرف برای گفتن داریم، نباید خیلی راحت تحت تأثیر حرف دیگران قرار بگیرد. البته ما هیچ گاه ستیزه جو نبوده ایم. آن ها همیشه ستیزه جو بوده اند و جنگ ها را همیشه آن ها راه انداخته اند، مخصوصاً در صد سال اخیر. ما فقط در مقابل تهاجمات آن ها، ایستادگی کرده ایم.
* سؤال آخر اینکه کار بعدی که در دست دارید، چیست؟
مدت هاست که موضوعی برای نوشتن، ذهن من را مشغول کرده و آن هم نگارش رمانی جذاب دربارۀ انقلاب اسلامی است. رمانی که جذاب باشد و مخاطبش هم کودکان باشند، کار خیلی سختی است. دوست دارم رمانی بنویسم که بچه ها با آن ارتباط برقرار کنند و آن را بخوانند. دربارۀ دفاع مقدس الحمدالله کارهای خوبی شده است که البته کافی نیست، اما به هرحال کارهای خوبی انجام شده، اما دربارۀ انقلاب اسلامی هنوز این اتفاق نیفتاده است. ان شاءالله خدا کمک کند و بتوانم این کار را انجام بدهم.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری
