به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»،از کتاب های تاریخی و رجالی در مورد زمان تولد حاج ملا صادق قمی اثری به دست ما نرسیده است. همچنین پدر ملا صادق شخص معروفی نبوده و بنا به ظاهر در همان ابتدای کودکی وی، چشم از جهان فروبسته است. او دوران کودکی را با سرپرستی مادرش سپری نمود.
تحصیلات
محمدصادق پس از تحصیل علوم مقدماتی، در اوان جوانی به اصفهان مهاجرت نمود و ده سال در این شهر به تحصیل ادبیات، فقه، اصول، ریاضی، هیأت و فلسفه پرداخت. غالب تحصیلات ایشان در اصفهان، نزد شیخ محمدتقی اصفهانی – صاحب حاشیه بر معالم – سپری شد.
هجرت
ملا صادق تشنه فقه و اجتهاد بود و با آرزوی غوص در اقیانوس علوم، روانه مرکز بزرگ حوزه علمیه، یعنی نجف اشرف گردید، تا در آن جا هر آن چه را که آموخته، به سر حد کمال برساند. وی وارد حوزه درس صاحب جواهر گردید و مدت هفت سال از مباحث فقه و اصول ایشان و استادان دیگر استفاده نمود و به مقام ارزشمند اجتهاد دست یافت.
بازگشت
حاجی ملا صادق بعد از فتح قُله اجتهاد به زادگاه خود، شهر مقدس قم بازگشت. او در مدت چهل سال، به اموری همچون نشر معارف اسلامی و مسائل شرعی، تشکیل حوزه درس فقه و اصول و حل مشکلات مردم و رسیدگی به مرافعات، پرداخت:
جایگاه علمی درنگاه بزرگان
آقا بزرگ تهرانی، نویسنده کتاب طبقات اعلام الشیعه از حاجی ملا صادق چنین تعبیر می کند: «فقیه کبیر و عالم جلیل». وی در همه علوم عصر خود، به درجات والای علمی رسیده بود، چنان که سرآمد عالمان عصر خود بشمار می رفت.
نویسنده کتاب گنجینه دانشمندان می نویسد: «وی در تبحر علوم، خاصه ادبیات در عصر خود ممتاز بود و همچنین در کثرت حفظ و حافظه، چنان بوده که اغلب کتاب «مقامات حریری» را حفظ بوده و در مکاتبات خود به مناسبت، می نگاشته است».
محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می گوید: «حاج ملا صادق قمی مجتهدی فحل بود و از مشایخ بزرگ شیعه بشمار می آمد و در اخبار و آثار تتبعی کامل و استقرایی شامل داشت».
حجه الاسلام دکتر علی‌اکبر صادقی چنین نقل می کند، گویند: روزی، فرهاد میرزا معمتدالدوله از شاهزادگان فاضل قاجار به شهر قم مشرّف شده از حاکم قم «اعتضادالدوله» خواسته بود که جلسه معارفه ای با علمای بزرگ شهر قم داشته باشد، حاکم از علمای قم و من جمله از حاج ملا محمدصادق دعوت کرد که از شاهزاده قاجار که مردی دانشمند و ادیب و مجتهد بود دیدن کنند.
شاهزاده را رسم چنین بود که مسائل مشکلی را از علما سؤال می کرد، تا ضمن اطلاع از مقامات علمی ایشان، دانش و تبحر خود را نیز به آقایان نشان داده باشد. در آن روز فرهاد میرزا، از علمای حاضر در جلسه سؤال‌های مشکلی در مسائل فقهی، ادبیات و لغت مطرح می کند و ملا صادق بی درنگ به همه آن ها پاسخ شافی و وافی می دهد.
شاهزاده که مفتون مقام علمی حاجی شده بود، از برخی مردم متشخص و خان‌های قم که در مجلس حضور داشتند، از وضع مادی حاجی سؤال می نماید و چون معلومش شد که ایشان با همه مقامات علمی و معنوی که دارد، بسیار ساده و خاضعانه زندگی می کند؛ بزرگان و ثروتمندان قم را سرزنش می کند. به دنبال آن یکی از خوانین طایفه بیگدلی ساکن قم اعلام می کند که بخشی از املاک مزروعی در جمکران را به نام نامبرده، هبه خواهد کرد و شاهزاده نیز از مالیات چند سالِ آن املاک صرفنظر می کند و رفته رفته رفاه نسبی در زندگی حاجی پیدا می شود».
استادان
حاجی ملا صادق، از محضر استادان زیادی استفاده کرده که متأسفانه نام بیشتر آن ها در دسترس نیست. استادان مهم وی که در کتاب های تاریخی از آن ها یاد شده عبارتند از: محمدتقی اصفهانی، صاحب حاشیه بر معالم و
شیخ محمدحسن صاحب جواهر
شاگردان
عالمان بسیاری از محضر مرحوم حاج ملا صادق بهره بردند، که متأسفانه نام آن ها در هاله ای از ابهام باقی مانده است. صاحب طبقات اعلام الشیعه درباره شاگردان مرحوم حاجی می نویسد: از محضر درس مرحوم حاجی ده‌ها نفر از فضلاء و علمای اعلام استفاده کرده و به درجات عالی علمی رسیدند.
شاخص‌ترین شاگردان ملاصادق عبارتند از: مرحوم محمد قزوینی که مرد بسیار متقی، متدین و باورع بود؛ ولی متأسفانه قرینه ای ذکر نشده تا بتوانیم با شخصیت والای ایشان بیشتر آشنا شویم و دوم حاجی میرزا ابوالحسن، فرزند برومند ملا محمدصادق را می توان نام برد..
ویژگی‌ها
ایشان دارای ویژگی‌های ظاهری واخلاقی بود، مرحوم حاجی از لحاظ جثه، مردی کوتاه قد و لاغر اندام بود و ناصرالدین شاه از ایشان به «مجتهدی کوچک، ولی بزرگِ بزرگ» تعبیر کرده است.
و در عین برخورداری از مقامات علمی و معنوی، بسیار ساده زندگی می کرد. وی حتی در زمان گشایش باز هم با ریاضت زندگی می کرد و خوراک غالب وی نان، ماست و پیاز بود.
فعالیت های فرهنگی و تبلیغی
در عصر حاجی ملا صادق، مدارس، مساجد و محافل مذهبی رونق گرفت. او در تربیت و تدریس فضلا و همکاری با علما کوشش می فرمود و عمر خویش را وقف مردم و مذهب نمود.
نویسنده کتاب تاریخ دارالایمان قم درباره ایشان چنین می نگارد: «از علمای اعلام و نافذالحکم، مجتهدالزمانی، حاجی ملا محمدصادق که مستجمع جمیع صفات است، خصوصاً در منبر و موعظه سبق از همگنان برده است، مجلس وعظ ایشان بر سایر علما امتیاز دارد».
مرحوم حاجی از نظر تقوا و ورع شهرت داشت و شخصی عادل و صالح بود. ایشان حتی در زمان اجتهاد و مرجعیت خویش هم منبر می رفت و به موعظه اهل علم و… می‌پرداخت. همچنین وی در رسیدگی به مشکلات مردم و حل اختلافات، دغدغه بسیاری از خود نشان می داد، به طوری که اکثر اختلافات و مشکلات به دست ایشان حل می گردید.
فعالیت های اجتماعی
حاج ملاصادق در شهر مقدس قم دارای مقام علمی و معنوی بالایی بود، به طوری که بزرگان مملکتی نیز برای وی احترام زیادی قائل بودند. حتی شخص ناصرالدین شاه و صدراعظم میرزا آقاخان نوری، مدرسه‌ای برای تدریس طلاب و اقامه جماعت برای معظم له ساخته بودند که فاصله چندانی با خانه مسکونی ایشان نداشت.
فعالیت‌های سیاسی
مبارزه با مکاتب انحرافی و اعتراض به حکومت ازجمله فعالیت‌های سیاسی این عالم بزرگ است
از مرحوم حاجی، نامه‌ای اعتراض آمیز و تند در شکوه از مظالم و تجاوزات وزرا و عمال حکومت قاجار، خطاب به ناصرالدین شاه وجود دارد. وی این نامه را در سال ۱۲۹۲ ق. در حدود هفتاد سالگی در سفر به (تهران) و پس از دیدار با شاه نوشته و در ضمن اگر چه وی کوشیده است در این نامه با خوش آمدگویی به شاه از خشونت نامه بکاهد در عین حال، این مکتوب گویای دلیری قابل تحسین، موقعیت اجتماعی و نفوذ و اقتدار اوست.
حاجی در این نامه، از تجاوزات مقرالخاقان، حاجی میرزا نصرالله (احتمالاً مستوفی گرگانی، ممیز مالیات دیوانی) و دیگر کارگزاران حکومت، اظهار تعجب نموده است. او می نویسد: «اگر بعد از قرنی یک نفر پیدا شود که در احقاق حق و رفع ظلم، سیف قاطع باشد، او را به فساد عقیده نسبت می دهند».
وی می نویسد: «مأموران دولت، خانه و هستی رعایای بیچاره را غارت می کنند و کسی نیست به داد مردم برسد، و از آه مظلومان باید ترسید. یا این که اگر از وزیر و امیری به شخص شاه شکایت شود، رسیدگی به شکایت، به همان وزیر و امیر واگذار میشود، معلوم نیست سرانجام کار مملکت با این بساط به کجا خواهد کشید؟».
از نظر اهمیتی که این نامه در روشن ساختن وضع درهم ریخته دوره فرمانروایی شاهان قاجار و همچنین دخالت مثبت روحانیان آن عهد، در سامان بخشیدن به آشفتگی ها و جلوگیری از تجاوز و زورگویی‌های عمال حکومتی دارد؛ نیز از این رو که بهر حال، اثری بازمانده از یکی از عالمان و فقیهان عالی‌قدر و بنام قم، در آن دوران است، در این بخش گنجانده شده است. با آن که پاره‌ای از مطالب و عناوین این نامه در وصف مخاطب نامه به طور کلی و علی الاصول نادرست است. اما برای کسانی که در تاریخ این دوره تحقیق می کنند قابل استفاده است. متن این نامه در دو نسخه آمده است که اختلافات زیادی دارد و گویا در هر یک، برخی از مطالب حذف و تلخیص شده است.
وفات
حاجی ملا محمدصادق مجتهد قمی، مردی که علم، تقوا و برکات را یک جا در خود جمع کرده بود، پس از عمری خدمت فرهنگی و اجتماعی، در شوال ۱۲۹۸ ق. به دیار باقی شتافت. پیکر پاکش پس از انجام مراسم تشییع، با احترام و عزت، در قبرستان شیخان قم که مزار بسیاری از مشایخ اسلام و برخی از راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام است به خاک سپرده شد.
منبع
ستارگان حرم، جلد ۱۹، صفحه ۲۳۲
