به گزارش خبرگزاری «حوزه»،آیت الله ابراهیم امینی در بررسی «معاد در قرآن» به تبیین جایگاه برزخ و زندگى در آن و نقش صدقات جاريه و فعالیت های علمی در استمرار اعمال نیک و ثبت آن در پرونده اعمال انسان پرداخته است .
جایگاه برزخ و زندگى در آن
برزخ به معناى فاصله بين دو چيز است. عالم برزخ فاصله بين عالم دنيا و عالم قيامت و حشر كلى است.
عمربن يزيد گفت: از حضرت صادق عليهالسلام پرسيدم: برزخ چيست؟ فرمود: برزخ از هنگام مرگ و دفن در قبر شروع مىشود و تاقيامت ادامه دارد. (1)
فاصله بودن برزخ به معناى فاصله زمانى و مكانى بين دو چيز نيست. بلكه به معناى فاصله بين دو مرتبه وجودى و دو نوع زندگى است. انسان در مسير حركت استكمالى و صعود و رجوع به سوى خدا بايد سه مرحله را بپيمايد:
مرحله اول زندگى دنيوى و مادى، مرحله دوم زندگى برزخى كه جسمانى است ولى دنيوى نيست و مرحله سوم قيامت و حشر كلى و رجوع به سوى خدا. در اين مسير واقعى، عالم برزخ در وسط قرار گرفته است. بنابراين زندگى برزخى در طول زندگى دنيوى است نه در عرض آن تا گفته شود: در كدام يك از مناطق زمين يا در كدام يك از كرات آسمانى است. اگر در يكى از اين مناطق باشد كه زندگى دنيوى است، نه برزخى و اخروى. البته با توجه به اين كه روح ميت در عالم برزخ به طور كلى از دنيا قطع ارتباط نكرده مىتوان گفت بر طبق عقايد ويژهاش به برخى از مناطق زمين عنايت بيشترى دارد.
انسانها در عالم برزخ زندگىهاى متفاوتى دارند: بعضى از بهترين نعمتها بهره مىگيرند و در كمال خوشى و آرامش زندگى مىكنند، ولى برخى ديگر كمتر؛ در عذابهاى برزخى نيز همه يكسان نيستند: بعضى در سختترين عذابها معذب هستند برخى در كمتر و خفيفتر. در يك كلام، زندگى برزخى نمونهاى است از زندگى اخروى و به تعبير احاديث قبر ، باغى است از باغهاى بهشت يا گودالى است از آتشهاى دوزخ.
منشأ عذاب ها و نعمت هاى برزخى
بايد به اين نكته مهم توجه داشته باشيم كه انواع نعمتها و عذابهاى برزخى از عقايد، اخلاق و اعمال انسانها در دنيا نشئت مىگيرد بلكه خود اخلاق و اعمال خوب يا بد انسان هستند كه در باطن ذات او وجود دارند و در عالم برزخ به صورت انواع نعمتها يا عذابها آشكار مىگردند. در آيات قرآن و احاديث بدين مطلب اشاره شده است به عنوان نمونه:قرآن مىگويد: «روزى كه هر كس كار خيرى انجام داده آن را پيش روى خود مىيابد. و هر كس كار زشتى انجام داده آرزو دارد كه اى كاش بين او و عملش فاصله بسيار دورى وجود داشت.» (2)
و فرمود: «كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مىخورند همانا كه در شكم خود آتش مىخورند. و به زودى در آتشى برافروخته در آيند.» (3)
اميرالمؤمنين عليهالسلام فرمود: «اعمال بندگان در دنيا، در آخرت پيش چشم آنان آشكار خواهد شد.» (4)
امام صادق عليهالسلام فرمود: «هنگامى كه ميت را در قبر مىگذارند شخصى بر او ظاهر مىشود و مىگويد: ما سه نفر بوديم، رزق تو با فرا رسيدن اجلت تمام شد. خويشانت نيز تو را ترك كردند و رفتند. من عمل تو هستم و هميشه با تو خواهم بود، اما در دنيا مرا از همه ناچيزتر مىشمردى. (5)
اميرالمؤمنين عليهالسلام فرمود: «آدميزاد در آخرين روزهاى زندگى دنيوى و اولين روز ورود به جهان آخرت مال و فرزندان و عملش براى او آشكار مىشوند پس به مال خود مىگويد: من براى اندوختن تو زحمت كشيدم و حريص بودم امروز به من چه كمكى مىكنى؟ مال او مىگويد: كفن خود را از من بگير. پس به فرزندانش توجه مىكند و مىگويد: من شما را دوست مىداشتم و در طول عمر از شما نگهدارى كردم امروز چه كمكى به من مىكنيد؟ پاسخ دهند تو را در گور پنهان مىكنيم. سپس به عمل خود توجه مىكند و مىگويد: من در حق تو كوتاهى كردم و بر من دشوار مىآمدى اكنون درباره من چه خواهى كرد؟
عمل او پاسخ مىدهد: من در قبر (برزخ) و قيامت با تو خواهم بود تا هنگامى كه بر پروردگارت وارد شوى. پس اگر ولى خدا (مؤمن) باشد خوشبوترين، زيباترين، خوش لباسترين شخص بر او ظاهر مىشود و مىگويد: تو را به روح و ريحان و بهشت مژده مىدهم. مقدم تو مبارك و خوش آمدى. پس شخص مرده به او مىگويد: تو كيستى؟ در جواب مىگويد: من عمل صالح تو هستم. از دنيا با تو آمدهام و تا بهشت تو را همراهى مىكنم.» (6)
صدقات جاريه
انسان تا زمانى كه زنده است مىتواند با عمل صالح و اخلاق نيك براى پس از مرگ و جهان آخرت خود توشهاى تهيه كند و در آنجا از آنها بهره بگيرد، ولى با فرارسيدن مرگ پرونده عملش بسته مىشود و دستش از دنيا كوتاه مىگردد.
اما از احاديث استفاده مىشود كه اگر انسان در دنيا كارهاى نيك و با دوامى را به قصد قربت انجام داده پس از مرگ و در جهان برزخ نيز از ثواب آنها بهره مىگيرد. در احاديث به بعضى آن كارها اشاره شده است.
حضرت صادق عليهالسلام فرمود: «شش چيز است كه مؤمن بعداز مرگ نيز از ثواب آنها بهره مىگيرد. فرزند صالحى كه برايش طلب مغفرت كند، مصحف (كتابى) كه خوانده شود، چاه آبى كه بكند و در اختيار مردم قرار دهد، درختى كه در زمين بنشاند، آبى كه جارى سازد و به عنوان صدقه جارى سازد، و عمل خوبى كه پايهگذارى كند و مردم از آن پيروى كنند.» (7)
حضرت صادق عليهالسلام فرمود: «انسان پس از مرگ پاداشى را دريافت نمىكند جز از يكى از اين سه چيز: صدقهاى را كه در زمان حيات بنا كند، ثواب چنين صدقهاى تا قيامت به او خواهد رسيد، ملكى را وقف امور خيريه كند، سنت خوب و هدايت كنندهاى را پايهگذارى كند كه ديگران از آن پيروى كنند، و فرزند صالحى را به يادگار بگذارد كه برايش طلب مغفرت كند.» (8)
پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله فرمود: «وقتى مؤمن مرد عملش قطع مىشود جز از سه چيز: صدقهاى كه از او مانده و جريان دارد، علمى كه مردم از آن نفع مىبرند و فرزند صالحى كه برايش دعا كند.» (9)
باز ايشان فرمود: «هرگاه مؤمنى بميرد در حالى كه نوشته علمى را از خود به جاى بگذارد در قيامت آن ورق علمى برايش سپرى در برابر آتش دوزخ خواهد شد. و در برابر هر حرفى كه در آن ورق نگاشته شده خداى متعال در قيامت شهرى به وى عطا مىكند كه هفت برابر مجموع دنيا مىباشد.» (10)
ابوبصير مىگويد: «از امام صادق عليهالسلام شنيدم كه فرمود: هركس كار خيرى را به ديگرى بياموزد به مقدارى كه به عمل كننده پاداش داده مىشود به تعليم دهنده نيز پاداش داده مىشود. ابو بصير مىگويد: به آن حضرت عرض كردم اگر شخص آموزش ديده همان را به ديگرى بياموزد چه؟ فرمود: چنانچه آموزش ديده به همه مردم تعليم كند به مقدار ثواب همه آنها به تعليم دهنده (اول) نيز پاداش داده خواهد شد. ابوبصير عرض كرد: گرچه شخص نخست مرده باشد؟ فرمود: آرى گرچه مرده باشد.» (11)
امام باقر عليهالسلام فرمود: «هركس عمل خيرى را به ديگرى بياموزد به مقدار اجر عمل كننده به آموزنده نيز پاداش داده مىشود؛ بدون اين كه از اجر عمل كنندگان چيزى كاسته شود. و هر كس كار زشتى را به ديگرى ياد دهد كيفر عمل كننده به آموزنده نيز داده خواهد شد؛ بدون اين كه از كيفر عمل كننده چيزى كاسته شود.» (12)
پی نوشت:
(1) - كافى، ج3، ص242، قال أبوعبدالله عليهالسلام : «القبر منذ حين موتِه إلى يوم القيامة».
(2) - آلعمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِـيدا».
(3) - نساء (4) آيه 10: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ اليَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِىبُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعِـيراً».
(4) - نهجالبلاغه، كلمات قصار شماره 7: قال عليّ عليهالسلام : «أعمالُ العباد في عاجلهم نَصْبَ أعيُنِهِم في آجلهم».
(5) - بحارالأنوار، ج6 ، ص265: قال أبوعبداللّه عليهالسلام : «إذا وُضِعَ الميّتُ في قبرِه مُثِّلَ له شخصٌ فقال له: يا هذا ! كنّا ثلاثةً، كان رزقُك فانقَطَع بانقطاعِ أجلِك، و كان أهلك فخلفوك و انصرفوا عنك، و كنتُ عملَك فبقيت معك، أمّا إنّي كنتُ أهونَ الثلاثةِ عليك».
(6) - كافى، ج3، ص231: قال أميرالمؤمنين عليهالسلام : «إنّ ابنَ آدَم إذا كان في آخر يوم من أيّام الدنيا و أوّلِ يوم من أيّام الآخرةُ مُثِّلَ له مالُه و وُلْدُه و عَمَلُه، فيلتفتُ إلى مالِه فيقول: و اللّهِ! إنّي كنتُ عليك حريصاً شحيحاً فمالي عندك؟ فيقول: خُذ منّي كَفَنك. قال: فيلتفُت إلى وُلْدِه فيقول: إنّي كنتُ لكم مُحِبّاً، و إنّي كنت عليكم محامياً فماذا لي عندكم؟ فيقولون: نُؤَدّيك إلى حفرتِك نواريك فيها، قال: فيلتفت إلى عَمَلِه فيقول: و اللهِ! إنّي كنتُ فيك زاهداً و إن كنتَ عليَّ ثقيلاً فماذا عندك؟ فيقول: أنا قرينُك في قبرك، و يومِ نشرِك حتى أُعرَضَ أنا و أنت على ربِّك. قال: فإن كان للّهِ وليّاً أتاه أطيب الناس ريحاً، و أحسنُهم منظراً، و أحسنُهم رياشاً، فقال: أَبشر برَوْحٍ و ريحانٍ و جنّةِ نعيمٍ، و مقدمُك خيرُ مقدمٍ. فيقول له: من أنت؟ فيقول: أنا عَمَلُك الصالحُ أرتَحِلُ من الدنيا إلى الجنّة».
(7) - بحارالأنوار، ج6 ، ص293، عن أبيعبداللّه عليهالسلام قال: «ستُّ خصالٍ يَنتفِعُ بها المؤمنُ بعدَ موتِه: وَلدٌ صالحٌ يستغفر له، و مُصحفٌ يَقرأُه فيه، و قليبٌ يَحفِره، و غَرسٌ يَغرِسُه، و صَدقة ماءٍ يُجريه، و سنّةٌ حسنةٌ يؤخذ بها بعده».
(8) - همان، ص293: حلبي عن أبيعبداللّه عليهالسلام قال: «ليس يَتبعُ الرجلَ بعدَ موتِه من الأجر إلاّ ثلاثُ خصالٍ: صدقة أجراها في حياته فهي تجري بعد موته إلى يوم القيامة، صدقة موقوفة لا تُورَث، أو سنّة هدىً سنّها و كان يَعمَل بها و عَمِل بها من بعده غيرُه، أو ولد صالح يستغفر له».
(9) - همان، ج2، ص22: قال النبيّ صلىاللهعليهوآله : «إذا مات المؤمنُ انقَطَع عملُه إلاّ من ثلاثٍ: صدقةٍ جاريةٍ، أو علمٍ يُنتَفَعُ به، أو ولدٍ صالحٍ يَدعوله».
(10) - همان، ص144: قال رسولاللّه صلىاللهعليهوآله : «المؤمن إذا مات و تَركَ ورقةً واحدة عليها علمٌ تكون تلك الورقةُ يومَ القيامة ستراً فيما بينه و بين النار، و أعطاه الله تبارك و تعالى بكلّ حرفٍ مكتوبٍ عليها مدينةً أوسعَ من الدنيا سبعَ مرّات».
(11) - همان، ص17: أبوبصير قال: سمعت أباعبداللّه عليهالسلام يقول: «من عَلَّم خيراً فله بمثلِ أجرِ من عَمِلَ به»، قلت: فإن علَّمه غيره يجري ذلك له؟ قال: «إن علّمه الناس كلّهم جرى له»، قلت: فإن مات؟ قال: «و إن مات».
(12) - همان، ص19: عن أبيجعفر عليهالسلام : «من عَلَّم باب هدىً كان له أجر من عمل به و لا ينقص أولئك من أجورهم، و من عَلَّم بابَ ضلال كان له و زر من عمل به و لا ينقص أولئك من أوزارهم».
معاد در قرآن : ،آیت الله ابراهیم امینی
