به گزارش خبرگزاری «حوزه»،آیت الله ابراهیم امینی در بررسی «معاد در قرآن» به تبیین جایگاه برزخ و زندگى در آن و نقش صدقات جاريه و فعالیت های علمی در استمرار اعمال نیک و ثبت آن در پرونده اعمال انسان پرداخته است .

جایگاه برزخ و زندگى در آن

برزخ به معناى فاصله بين دو چيز است. عالم برزخ فاصله بين عالم دنيا و عالم قيامت و حشر كلى است.

عمربن يزيد گفت: از حضرت صادق عليه‏السلام پرسيدم: برزخ چيست؟ فرمود: برزخ از هنگام مرگ و دفن در قبر شروع مى‏شود و تاقيامت ادامه دارد. (1)

فاصله بودن برزخ به معناى فاصله زمانى و مكانى بين دو چيز نيست. بلكه به معناى فاصله بين دو مرتبه وجودى و دو نوع زندگى است. انسان در مسير حركت استكمالى و صعود و رجوع به سوى خدا بايد سه مرحله را بپيمايد:

مرحله اول زندگى دنيوى و مادى، مرحله دوم زندگى برزخى كه جسمانى است ولى دنيوى نيست و مرحله سوم قيامت و حشر كلى و رجوع به سوى خدا. در اين مسير واقعى، عالم برزخ در وسط قرار گرفته است. بنابراين زندگى برزخى در طول زندگى دنيوى است نه در عرض آن تا گفته شود: در كدام يك از مناطق زمين يا در كدام يك از كرات آسمانى است. اگر در يكى از اين مناطق باشد كه زندگى دنيوى است، نه برزخى و اخروى. البته با توجه به اين كه روح ميت در عالم برزخ به طور كلى از دنيا قطع ارتباط نكرده مى‏توان گفت بر طبق عقايد ويژه‏اش به برخى از مناطق زمين عنايت بيشترى دارد.

انسان‏ها در عالم برزخ زندگى‏هاى متفاوتى دارند: بعضى از بهترين نعمت‏ها بهره مى‏گيرند و در كمال خوشى و آرامش زندگى مى‏كنند، ولى برخى ديگر كمتر؛ در عذاب‏هاى برزخى نيز همه يك‏سان نيستند: بعضى در سخت‏ترين عذاب‏ها معذب هستند برخى در كمتر و خفيف‏تر. در يك كلام، زندگى برزخى نمونه‏اى است از زندگى اخروى و به تعبير احاديث قبر ، باغى است از باغ‏هاى بهشت يا گودالى است از آتش‏هاى دوزخ.

منشأ عذاب‏ ها و نعمت‏ هاى برزخى

بايد به اين نكته مهم توجه داشته باشيم كه انواع نعمت‏ها و عذاب‏هاى برزخى از عقايد، اخلاق و اعمال انسان‏ها در دنيا نشئت مى‏گيرد بلكه خود اخلاق و اعمال خوب يا بد انسان هستند كه در باطن ذات او وجود دارند و در عالم برزخ به صورت انواع نعمت‏ها يا عذاب‏ها آشكار مى‏گردند. در آيات قرآن و احاديث بدين مطلب اشاره شده است به عنوان نمونه:قرآن مى‏گويد: «روزى كه هر كس كار خيرى انجام داده آن را پيش روى خود مى‏يابد. و هر كس كار زشتى انجام داده آرزو دارد كه اى كاش بين او و عملش فاصله بسيار دورى وجود داشت.» (2)

و فرمود: «كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى‏خورند همانا كه در شكم خود آتش مى‏خورند. و به زودى در آتشى برافروخته در آيند.» (3)

اميرالمؤمنين عليه‏السلام فرمود: «اعمال بندگان در دنيا، در آخرت پيش چشم آنان آشكار خواهد شد.» (4)

امام صادق عليه‏السلام فرمود: «هنگامى كه ميت را در قبر مى‏گذارند شخصى بر او ظاهر مى‏شود و مى‏گويد: ما سه نفر بوديم، رزق تو با فرا رسيدن اجلت تمام شد. خويشانت نيز تو را ترك كردند و رفتند. من عمل تو هستم و هميشه با تو خواهم بود، اما در دنيا مرا از همه ناچيزتر مى‏شمردى. (5)

اميرالمؤمنين عليه‏السلام فرمود: «آدميزاد در آخرين روزهاى زندگى دنيوى و اولين روز ورود به جهان آخرت مال و فرزندان و عملش براى او آشكار مى‏شوند پس به مال خود مى‏گويد: من براى اندوختن تو زحمت كشيدم و حريص بودم امروز به من چه كمكى مى‏كنى؟ مال او مى‏گويد: كفن خود را از من بگير. پس به فرزندانش توجه مى‏كند و مى‏گويد: من شما را دوست مى‏داشتم و در طول عمر از شما نگه‏دارى كردم امروز چه كمكى به من مى‏كنيد؟ پاسخ دهند تو را در گور پنهان مى‏كنيم. سپس به عمل خود توجه مى‏كند و مى‏گويد: من در حق تو كوتاهى كردم و بر من دشوار مى‏آمدى اكنون درباره من چه خواهى كرد؟

عمل او پاسخ مى‏دهد: من در قبر (برزخ) و قيامت با تو خواهم بود تا هنگامى كه بر پروردگارت وارد شوى. پس اگر ولى خدا (مؤمن) باشد خوش‏بوترين، زيباترين، خوش لباس‏ترين شخص بر او ظاهر مى‏شود و مى‏گويد: تو را به روح و ريحان و بهشت مژده مى‏دهم. مقدم تو مبارك و خوش آمدى. پس شخص مرده به او مى‏گويد: تو كيستى؟ در جواب مى‏گويد: من عمل صالح تو هستم. از دنيا با تو آمده‏ام و تا بهشت تو را همراهى مى‏كنم.» (6)

صدقات جاريه

انسان تا زمانى كه زنده است مى‏تواند با عمل صالح و اخلاق نيك براى پس از مرگ و جهان آخرت خود توشه‏اى تهيه كند و در آن‏جا از آنها بهره بگيرد، ولى با فرارسيدن مرگ پرونده عملش بسته مى‏شود و دستش از دنيا كوتاه مى‏گردد.

اما از احاديث استفاده مى‏شود كه اگر انسان در دنيا كارهاى نيك و با دوامى را به قصد قربت انجام داده پس از مرگ و در جهان برزخ نيز از ثواب آنها بهره مى‏گيرد. در احاديث به بعضى آن كارها اشاره شده است.

حضرت صادق عليه‏السلام فرمود: «شش چيز است كه مؤمن بعداز مرگ نيز از ثواب آنها بهره مى‏گيرد. فرزند صالحى كه برايش طلب مغفرت كند، مصحف (كتابى) كه خوانده شود، چاه آبى كه بكند و در اختيار مردم قرار دهد، درختى كه در زمين بنشاند، آبى كه جارى سازد و به عنوان صدقه جارى سازد، و عمل خوبى كه پايه‏گذارى كند و مردم از آن پيروى كنند.» (7)

حضرت صادق عليه‏السلام فرمود: «انسان پس از مرگ پاداشى را دريافت نمى‏كند جز از يكى از اين سه چيز: صدقه‏اى را كه در زمان حيات بنا كند، ثواب چنين صدقه‏اى تا قيامت به او خواهد رسيد، ملكى را وقف امور خيريه كند، سنت خوب و هدايت كننده‏اى را پايه‏گذارى كند كه ديگران از آن پيروى كنند، و فرزند صالحى را به يادگار بگذارد كه برايش طلب مغفرت كند.» (8)

پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «وقتى مؤمن مرد عملش قطع مى‏شود جز از سه چيز: صدقه‏اى كه از او مانده و جريان دارد، علمى كه مردم از آن نفع مى‏برند و فرزند صالحى كه برايش دعا كند.» (9)

باز ايشان فرمود: «هرگاه مؤمنى بميرد در حالى كه نوشته علمى را از خود به جاى بگذارد در قيامت آن ورق علمى برايش سپرى در برابر آتش دوزخ خواهد شد. و در برابر هر حرفى كه در آن ورق نگاشته شده خداى متعال در قيامت شهرى به وى عطا مى‏كند كه هفت برابر مجموع دنيا مى‏باشد.» (10)

ابوبصير مى‏گويد: «از امام صادق عليه‏السلام شنيدم كه فرمود: هركس كار خيرى را به ديگرى بياموزد به مقدارى كه به عمل كننده پاداش داده مى‏شود به تعليم دهنده نيز پاداش داده مى‏شود. ابو بصير مى‏گويد: به آن حضرت عرض كردم اگر شخص آموزش ديده همان را به ديگرى بياموزد چه؟ فرمود: چنان‏چه آموزش ديده به همه مردم تعليم كند به مقدار ثواب همه آنها به تعليم دهنده (اول) نيز پاداش داده خواهد شد. ابوبصير عرض كرد: گرچه شخص نخست مرده باشد؟ فرمود: آرى گرچه مرده باشد.» (11)

امام باقر عليه‏السلام فرمود: «هركس عمل خيرى را به ديگرى بياموزد به مقدار اجر عمل كننده به آموزنده نيز پاداش داده مى‏شود؛ بدون اين كه از اجر عمل كنندگان چيزى كاسته شود. و هر كس كار زشتى را به ديگرى ياد دهد كيفر عمل كننده به آموزنده نيز داده خواهد شد؛ بدون اين كه از كيفر عمل كننده چيزى كاسته شود.» (12)

پی نوشت:

(1) - كافى، ج3، ص242، قال أبوعبدالله عليه‏السلام : «القبر منذ حين موتِه إلى يوم القيامة».

(2) - آل‏عمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِـيدا».

(3) - نساء (4) آيه 10: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ اليَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى‏بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعِـيراً».

(4) - نهج‏البلاغه، كلمات قصار شماره 7: قال عليّ عليه‏السلام : «أعمالُ العباد في عاجلهم نَصْبَ أعيُنِهِم في آجلهم».

(5) - بحارالأنوار، ج6 ، ص265: قال أبوعبداللّه عليه‏السلام : «إذا وُضِعَ الميّتُ في قبرِه مُثِّلَ له شخصٌ فقال له: يا هذا ! كنّا ثلاثةً، كان رزقُك فانقَطَع بانقطاعِ أجلِك، و كان أهلك فخلفوك و انصرفوا عنك، و كنتُ عملَك فبقيت معك، أمّا إنّي كنتُ أهونَ الثلاثةِ عليك».

(6) - كافى، ج3، ص231: قال أميرالمؤمنين عليه‏السلام : «إنّ ابنَ آدَم إذا كان في آخر يوم من أيّام الدنيا و أوّلِ يوم من أيّام الآخرةُ مُثِّلَ له مالُه و وُلْدُه و عَمَلُه، فيلتفتُ إلى مالِه فيقول: و اللّهِ! إنّي كنتُ عليك حريصاً شحيحاً فمالي عندك؟ فيقول: خُذ منّي كَفَنك. قال: فيلتفُت إلى وُلْدِه فيقول: إنّي كنتُ لكم مُحِبّاً، و إنّي كنت عليكم محامياً فماذا لي عندكم؟ فيقولون: نُؤَدّيك إلى حفرتِك نواريك فيها، قال: فيلتفت إلى عَمَلِه فيقول: و اللهِ! إنّي كنتُ فيك زاهداً و إن كنتَ عليَّ ثقيلاً فماذا عندك؟ فيقول: أنا قرينُك في قبرك، و يومِ نشرِك حتى أُعرَضَ أنا و أنت على ربِّك. قال: فإن كان للّهِ وليّاً أتاه أطيب الناس ريحاً، و أحسنُهم منظراً، و أحسنُهم رياشاً، فقال: أَبشر برَوْحٍ و ريحانٍ و جنّةِ نعيمٍ، و مقدمُك خيرُ مقدمٍ. فيقول له: من أنت؟ فيقول: أنا عَمَلُك الصالحُ أرتَحِلُ من الدنيا إلى الجنّة».

(7) - بحارالأنوار، ج6 ، ص293، عن أبيعبداللّه عليه‏السلام قال: «ستُّ خصالٍ يَنتفِعُ بها المؤمنُ بعدَ موتِه: وَلدٌ صالحٌ يستغفر له، و مُصحفٌ يَقرأُه فيه، و قليبٌ يَحفِره، و غَرسٌ يَغرِسُه، و صَدقة ماءٍ يُجريه، و سنّةٌ حسنةٌ يؤخذ بها بعده».

(8) - همان، ص293: حلبي عن أبيعبداللّه عليه‏السلام قال: «ليس يَتبعُ الرجلَ بعدَ موتِه من الأجر إلاّ ثلاثُ خصالٍ: صدقة أجراها في حياته فهي تجري بعد موته إلى يوم القيامة، صدقة موقوفة لا تُورَث، أو سنّة هدىً سنّها و كان يَعمَل بها و عَمِل بها من بعده غيرُه، أو ولد صالح يستغفر له».

(9) - همان، ج2، ص22: قال النبيّ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : «إذا مات المؤمنُ انقَطَع عملُه إلاّ من ثلاثٍ: صدقةٍ جاريةٍ، أو علمٍ يُنتَفَعُ به، أو ولدٍ صالحٍ يَدعوله».

(10) - همان، ص144: قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : «المؤمن إذا مات و تَركَ ورقةً واحدة عليها علمٌ تكون تلك الورقةُ يومَ القيامة ستراً فيما بينه و بين النار، و أعطاه الله تبارك و تعالى بكلّ حرفٍ مكتوبٍ عليها مدينةً أوسعَ من الدنيا سبعَ مرّات».

(11) - همان، ص17: أبوبصير قال: سمعت أباعبداللّه عليه‏السلام يقول: «من عَلَّم خيراً فله بمثلِ أجرِ من عَمِلَ به»، قلت: فإن علَّمه غيره يجري ذلك له؟ قال: «إن علّمه الناس كلّهم جرى له»، قلت: فإن مات؟ قال: «و إن مات».

(12) - همان، ص19: عن أبيجعفر عليه‏السلام : «من عَلَّم باب هدىً كان له أجر من عمل به و لا ينقص أولئك من أجورهم، و من عَلَّم بابَ ضلال كان له و زر من عمل به و لا ينقص أولئك من أوزارهم».

معاد در قرآن : ،آیت الله ابراهیم امینی