به گزارش خبرگزاری «حوزه»، آیت الله سید احمد خاتمی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه تبیین بحث «فقه حکومتی»به بررسی بخش دیگری از ادله وجوب حفظ نظام پرداخت.
برش هایی از درس این استاد حوزه در ذیل می آید؛
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، قَالَ:
ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام رَجُلًا مُبْتَلىً بِالْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ، وَ قُلْتُ: هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام: «وَ أَيُّ عَقْلٍ لَهُ وَ هُوَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ؟!» فَقُلْتُ لَهُ: وَ كَيْفَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ؟ فَقَالَ عليه السلام: «سَلْهُ: هذَا الَّذِي يَأْتِيهِ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ هُوَ؟ فَإِنَّهُ يَقُولُ لَكَ: مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ»
الكافي (ط - دارالحديث)، ج1، ص: 29
سخن درباره قاعده وجوب حفظ نظام بود و گفتیم در این مبحث سخن از نظام اسلامی است، نظامی که پشتیبان دین است و با بودنش دین هم عزیز است و با فقدانش دین آسیب می بیند.
به عبارتی هدف اصلی دین است و این حکومت هم در خدمت دین است بنابر این حفظ آن واجب است.
دلیل اول برای وجوب حفظ نظام، عقل است که توضیح داده شد.
دلیل دوم وجوب حفظ نظام ، قرآن کریم است
شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ. شوری:13
مراد از اقامه دین در این آیه چیست؟
واژه قیام در مقابل قعود است و اقیموا الدین یعنی نگذارید دین زمین بماند و اقیموا الصلاه هم یعنی نگذارید نماز زمین بماند. معنای جَلَسَ با قَعَدَ تفاوت دارد و قعود در مقابل قیام است.
با حفظ نظام اسلامی دین هم زمین نمی ماند و اگر حکومت پشتیبان دین باشد مصداق اقامه دین است و اگر چنین نبود اقامه دین هم وجود نخواهد داشت.
*اشکال به این استدلال:
ما از وجوب اقامه حکومت دینی عبور کردیم و فرض گرفتیم که باید حکومت دین تشکیل شود و یکی از راه های اقامه دین هم تشکیل حکومت است اما بحث حال ما درباره وجوب حفظ نظام است.
*پاسخ:
بین وجوب تشکیل نظام اسلامی و وجوب حفظ آن ملازمه وجود دارد.
*اشکال دوم:
استدلال به این آیه ، استدلال به اعم است در حالیکه مدعا اخص است (مدعا این است که حفظ نظام واجب است ) و این آیه می گوید دین را اقامه کنید و شامل تمام عرصه های زندگی می شود و اختصاصی به تشکیل حکومت ندارد و اگر بخواهیم به این آیه استدلال کنیم باید استدلال ما به اطلاق آیه باشد یعنی بگوئیم اقامه دین مربوط به همه عرصه ها است و در عرصه حکومت هم صادق است.
* دلیل سوم حفظ نظام:
حاکمیت
مرحوم کاشف الغطاء در جلد 4 کشف الغطاء می گوید از اقسام جهاد دفاع از حاکمیت است و معنای این فرمایش آن است که همه احکام جهادهای دیگر در این جا صادق است.
«و قد تجب المحاربة على وجه الدفع من دون وجود الإمام عليه السلام و لا منصوبه كأن يكون بين قوم يغشاهم عدو يخشى منه على بيضة الإسلام، أو يريد الاستيلاء على بلادهم أو أسرهم و أخذ مالهم، أو يكون بين أهل الحرب فضلا عن غيرهم و يغشاهم عدو يخشى منه على نفسه فيساعدهم دفعا عن نفسه.»
جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج21، ص: 14
گاهی چنین است که انسان در شهری که حاکمیتش با کفار است و دشمن هم حمله کرده است ، به همراه حکومت کفر از خودش دفاع می کند. یعنی اگر در شرایطی که دشمن به جامعه دینی حمله کرد و هیچ راهی نبود جز این که از کفار کمک گرفت باید این کار انجام شود.
« و الجهاد مع أئمّة الجور أو من غير إمام، خطأ يستحقّ فاعله به الإثم. و إن أصاب لم يؤجر عليه. و إن أصيب كان مأثوما. اللّهمّ إلّا أن يدهم المسلمين أمر من قبل العدوّ يخاف منه على بيضة الإسلام و يخشى بواره، أو يخاف على قوم منهم، وجب حينئذ أيضا جهادهم و دفاعهم. غير أنّه يقصد المجاهد، و الحال على ما وصفناه، الدّفاع عن نفسه و عن حوزة الإسلام و عن المؤمنين، و لا يقصد الجهاد مع الإمام الجائر، و لا مجاهدتهم ليدخلهم في الإسلام.»النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، ص: 290
آیا این مدافع، حکم دیگر جهادگران را دارد؟ (در سایر جهادها اگر جهادگران کشته شوند غسل و کفن ندارند)
صاحب جواهر قولی را نقل می کند که احکام سایر جهادها در این جا صادق نیست.
و لا يكون ذلك و نحوه جهادا بالمعنى الأخص الذي يعتبر فيه الشرائط المزبورة، بل في المسالك «أشار المصنف بذلك إلى عدم جريان حكم الفرار و الغنيمة و شهادة المقتول فيه على وجه لا يغسل و لا يكفن»
جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج21، ص: 15
ایشان می فرماید از اطلاقات ادله استفاده می شود که این مورد حکم جهاد ابتدایی را دارد .
«بل قد تقدم في كتاب الطهارة تصريح جماعة بكون المقتول فيه شهيدا كالمقتول بين يدي الإمام عليه السلام، فلا يغسل و لا يكفن ، بل حكاه بعضهم عن الغنية و الإشارة و المعتبر و الذكرى و الدروس و جامع المقاصد و الروضة و الروض و غيرها» جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج21، ص: 16
آیا این ادله وجوب دفاع نمی تواند دلیلی بر وجوب حفظ نظام اسلامی باشد؟
اگر ما ادله وجوب دفاع را اخذ کنیم و به خصوص عبارت شیخ طوسی تصریح دارد که حتی در زیر پرچم حکومت جور می شود از بیضه الاسلام دفاع کرد.
*دلیل چهارم حفظ نظام:
ادله وجوب مرزبانی ؛
مرحوم محقق ،فصلی را در این باب گشوده است.
در صورتی که به اندازه کافی مرزبان وجود داشته باشد بی تردید استحباب دارد و در غیر این صورت واجب عینی است.
«المرابطة و هي الإرصاد لحفظ الثغر و هي مستحبة و لو كان الإمام مفقودا لأنها لا تتضمن قتالا بل حفظا و إعلاما.»
شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، ج1، ص: 280
اما مرحوم فاضل مقداد و مرحوم کاشف الغطاء معتقد هستند که اولا در صورتی که امام الاصل وجود نداشته باشد واجب کفایی است و ثانیا در صورت کمبود مرزبان وجوب عینی دارد.
امام سجاد (علیه السلام) در دوره حکومت مروانی ها بودند و هیچ فرصتی برای حکومت نداشتند اما در صحیفه سجادیه دعایی برای مرزبانان وجود دارد.
(وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ لِأَهْلِ الثُّغُورِ:)
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِينَ بِعِزَّتِكَ، وَ أَيِّدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِكَ، وَ أَسْبِغْ عَطَايَاهُمْ مِنْ جِدَتِكَ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ كَثِّرْ عِدَّتَهُمْ، وَ اشْحَذْ أَسْلِحَتَهُمْ، وَ احْرُسْ حَوْزَتَهُمْ، وَ امْنَعْ حَوْمَتَهُمْ، وَ أَلِّفْ جَمْعَهُمْ، وَ دَبِّرْ أَمْرَهُمْ، وَ وَاتِرْ بَيْنَ مِيَرِهِمْ، وَ تَوَحَّدْ بِكِفَايَةِ مُؤَنِهِمْ، وَ اعْضُدْهُمْ بِالنَّصْرِ، وَ أَعِنْهُمْ بِالصَّبْرِ، وَ الْطُفْ لَهُمْ فِي الْمَكْرِ... الصحيفة السجادية، ص: 126
در زمان امام سجاد حکومت، اسلامی نبوده و امام برای مرزبانان حکومتی که نام اسلامی را داشته است دعا می کنند تا چه رسد به حکومتی که صد در صد اسلامی است.
ما می گوئیم اگر حفظ نظام واجب نیست پس چرا مرزبانی لازم است؟
ان قلت: در برخی از روایات گفته شده که این ها را کمک نکنید و مرزبان این ها نشوید.
19945- 4- «3» وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ «4» عَنْ وَاصِلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ- مَا تَقُولُ فِي هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يُقْتَلُونَ فِي هَذِهِ الثُّغُورِ- قَالَ فَقَالَ الْوَيْلُ يَتَعَجَّلُونَ قَتْلَةً فِي الدُّنْيَا- وَ قَتْلَةً فِي الْآخِرَةِ- وَ اللَّهِ مَا الشَّهِيدُ إِلَّا شِيعَتُنَا وَ لَوْ مَاتُوا عَلَى فُرُشِهِمْ. وسائل الشيعة، ج15، ص: 31
اشکال این است که الویل با دعای برای مرزبانی سازگاری دارد یا خیر؟
پاسخ: سازگاری دارد، چون شرایط متفاوت است و گاهی مرزبانی برای حفظ مرز اسلام است و گاهی برای حفظ جاه طلبی حاکمان جائر و تثبیت قدرت آن ها است که در صورت دوم حرام است اما در صورت اول تفاوت دارد.
بنی عباس گداهای تازه به دوران رسیده قدرت بودند:
یا رب مباد آن که گدا معتبر شود / گر معتبر شود ز خدا بی خبر شود
هارون از ایرانی ها مالیات می گرفت به این دلیل که در ایام نوروز شادی می کردند.
